Wyzwania i szanse. Polska wieś i rolnictwo rozłożone na czynniki pierwsze
Ambitne cele unijne, kryzys energetyczny, potencjalna konkurencja ukraińskiego sektora rolniczego, niekorzystne trendy demograficzne na polskiej wsi i coraz mniej rolniczy charakter obszarów wiejskich w Polsce – to tylko część wyzwań stojących przed polskim rolnictwem. W 10 rozdziałach autorzy raportu Klubu Jagiellońskiego przedstawili szereg rekomendacji, które mogą wymiernie i kompleksowo pomóc w bardziej zrównoważonym rozwoju polskiego rolnictwa oraz dać szansę przełamania strukturalnych problemów trapiących sektor od lat.
Czas na integrację
Jednym z kluczowych wyzwań zidentyfikowanym w raporcie jest rozdrobniona struktura polskiego rolnictwa i przeciętny poziom ekoefektywności, tj. stosunku zużycia zasobów do wolumenu końcowej produkcji. Często jest to wynikiem gorszych warunków upraw w Polsce (przeciętna jakość gleb, krótszy okres wegetacyjny) niż choćby w Europie Zachodniej.
Jak podkreśla Jakub Staniszewski, potrzebna jest koncentracja, specjalizacja i profesjonalizacja gospodarstw rolnych w Polsce, aby utrzymały swoją konkurencyjność. Wzrost skali produkcji oznacza spadek jej przeciętnego kosztu. Ponadto większe gospodarstwa mają większy potencjał inwestycyjny, który pozwala poprawiać efektywność i innowacyjność produkcji, co jest konieczne wobec ambitnych unijnych celów związanych m.in z Europejskim Zielonym Ładem (EZŁ).
Tę tezę potwierdza w swojej analizie Łukasz Kryszak. Potrzebne jest większe wsparcie średnich i dużych gospodarstw, które mają zasoby, aby wdrożyć innowacyjne rolnictwo precyzyjne. Dzięki swojej efektywności ma ono stanowić szansę na przełamanie sprzeczności między środowiskowymi i ekonomicznymi celami rolnictwa.
Rolnictwo precyzyjne może pomóc w poprawie jakości gleb, co przełoży się na realizację celów EZŁ, a jednocześnie będzie sprzyjać podniesieniu produktywności. To właśnie takie gospodarstwa dają szansę zachować aktualny poziom produkcji przy ambitnych celach EZŁ – znaczącemu ograniczeniu stosowania nawozów i pestycydów oraz większej ochronie krajobrazu.
Jednocześnie Kryszak podkreśla, że EZŁ może być okazją do przemyślenia dotychczasowych kierunków wsparcia dla rolnictwa w Polsce, które bardziej skupiałoby się na inwestycjach i efektywności, a ograniczałoby dofinansowywanie najmniejszych gospodarstw. Autorzy raportu proponują zmianę systemu dopłat bezpośrednich z uzależnionego od areału na taki, który premiuje scalanie gruntów (np. poprzez progresywność dopłat), wiąże je z poziomem produkcji, wspiera inwestycje i określone, także prośrodowiskowe, praktyki rolnicze.
W publikacji wielokrotnie powtarzana jest potrzeba integracji poziomej (między gospodarstwami) i pionowej (między rolnikami, dostawcami i przetwórcami) w sektorze rolniczym, budowa lokalnych łańcuchów żywnościowych i promocja spółdzielczości – to wszystko pozwoliłoby na zwiększenie pozycji negocjacyjnej rolników i podniesienie konkurencyjności produkcji.
Wśród wskazywanych ścieżek rozwoju dla małych gospodarstw jest postawienie na jakościową i sprzedawaną lokalnie produkcję, w tym rolnictwo ekologiczne, a także dodatkowe świadczenie usług pozarolniczych – m.in. agroturystykę. Postuluje się współpracę pomiędzy takimi gospodarstwami, aby podnieść ich pozycję na rynku i poszerzyć dostęp do bardziej zaawansowanych i przyjaznych środowisku metod produkcji.
Na łamach raportu kilkukrotnie pojawia się rekomendacja regionalizacji polityki wobec obszarów wiejskich, odzwierciedlającej lokalne konteksty, tak aby np. wspierała rolnictwo ekologiczne głównie na obszarach z gorszymi warunkami produkcji rolnej.
Środowisko ważniejsze niż kiedykolwiek
Ważnym wątkiem, który powraca na różnych stronach publikacji, jest nowa perspektywa Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) na lata 2023-2027, która jeszcze bardziej niż wcześniej stawia na kwestie klimatyczne i środowiskowe – nad konsekwencjami tego kursu WPR w szczególe zastanawia się Andrzej Przepióra.
Specjalista Wielkopolskiej Izby Rolniczej zaznacza zbyt małą pulę środków w polskim Krajowym Planie Strategicznym przeznaczonych na zachęty dla rolników do stosowania praktyk korzystnych dla klimatu. W jego opinii największe znaczenie w Polsce nowa WPR może mieć dla poprawy dobrostanu zwierząt. Przepióra szacuje, że bez realizacji ekoschematów (praktyk korzystnych dla klimatu, środowiska lub zwierząt) przez rolników suma dopłat, które do nich popłynie, wyniesie ok. 70% dotychczasowej kwoty.
W raporcie pojawia się także wątek płatności węglowych i ekoschematów. Popularyzacja choć części z nich wśród rolników może – poza ochroną środowiska – pomóc im zwiększyć długoterminową dochodowość i nie odstawać od procesów zachodzących w Europie Zachodniej.
Rolnictwo ekologiczne, którego udział w Polsce ma – zgodnie z krajowymi planami inspirowanymi przez Europejski Zielony Ład – wzrosnąć do końca dekady z ok. 4% do 7%, według Michała Borychowskiego powinno być rozwijane w ramach krajowych łańcuchów produkcji z finalną orientacją eksportową wobec możliwości produkcyjnych przekraczających wewnętrzny popyt i w ten sposób budować wyższą wartość dodaną.
Także w tym sektorze integracja może pomóc przełamać dotychczasowe bariery rozwojowe i pozwolić na rozwój tego przyjaznego środowisku systemu produkcji. Autor podkreśla również zalety łączenia roślinnej i zwierzęcej produkcji o charakterze ekologicznym, w tym obniżenie kosztów dzięki komplementarności tych produkcji.
Autorzy nie zapomnieli o problemie niedoboru wody, który trapi produkcję rolną w Polsce. Łukasz Kryszak podkreśla, że ten problem jest zbyt mało obecny na forum unijnym i polska dyplomacja powinna bardziej go podnosić w przyszłych negocjacjach dotyczących obszarów wiejskich. Wobec problemu suszy w Polsce autorzy proponują wzmacnianie i odbudowę naturalnej retencji oraz edukację dotyczącą oszczędzania wody.
Jakość, a nie ilość ścieżką dla eksportu
Jak podkreśla Bartosz Mielniczek, dalszy rozwój eksportu produktów rolno-spożywczych jest zależny od postawienia na jakość, specjalizację i przetwórstwo. Istotną rolę odgrywa tu dywersyfikacja eksportu na rynki pozaunijne, zwłaszcza wobec niepewności w upolitycznianej polityce handlowej i nasycenia europejskiego rynku, który ma mniejszy potencjał demograficzny niż wiele innych perspektywicznych rynków – np. Indie i państwa-członkowie organizacji Mercosur.
Na rynkach Azji czy Afryki polskie rolnictwo nie może konkurować tylko ceną i tym bardziej musi stawiać na jakość, sektor foodtech i promocję polskich specjałów. W wizji Mielniczka w ekspansji zagranicznej mogłyby pomagać polskim przedsiębiorcom Polska Agencja Inwestycji i Handlu oraz Krajowa Grupa Spożywcza (KGS).
Namysł nad potencjalną rolą narodowego holdingu spożywczego (KGS) stanowi oś rozdziału Bartosza Mielniczka i Mateusza Perowicza. Autorzy, podzielając diagnozę niskiego poziomu integracji w sektorze rolno-spożywczym i dużemu rozdrobnieniu polskiego rolnictwa, proponują, aby Krajowa Grupa Spożywcza docelowo stała się większym, bardziej wielowymiarowym i w pełni uspołecznionym podmiotem, który silnie promowałby spółdzielczość i polskie produkty.
Autorzy proponują inwestycje w moce przetwórcze, infrastrukturę oraz badania i rozwój. Innym postulatem jest rozszerzenie działalności o handel detaliczny poprzez np. utworzenie franczyzy dla sklepów rodzinnych, realnie i wymiernie promującej spółdzielczość.
Przetwórstwo jest też ważnym aspektem konkurowania i współpracy z ukraińskim rolnictwem. Roman Gurbiel podkreśla, że nasze sektory rolnicze mogą się zarówno uzupełniać, jak i konkurować. Opisuje – w uproszczeniu – obecną wymianę handlową w tym obszarze jako import z Ukrainy produktów o niskim przetworzeniu i eksport na Ukrainę produktów przetworzonych.
Wobec tej nierównowagi i potrzebie odbudowy Ukrainy sugeruje wsparcie przez państwo (np. poprzez kredyty i ubezpieczenia) próby ekspansji kapitałowej polskich inwestorów w sektor rolno-spożywczy, m.in. w przetwórstwie. Jednocześnie przestrzega, że zmodernizowane i dokapitalizowane przez inwestorów z Europy Zachodniej ukraińskie agroholdingi będą na rynku unijnym bardzo poważną konkurencją dla polskiego rolnictwa.
Wobec ograniczonego potencjału kapitałowego w wielu polskich przedsiębiorstwach i potencjalnie nieprzychylnego podejścia ukraińskich władz do liberalizacji sektora i otwierania go na zagranicznych inwestorów Gurbiel proponuje kooperację produkcyjną, która dostarczy poprzez polskie przedsiębiorstwa zasoby i kompetencje w zamian za dostęp do ukraińskiej infrastruktury rolnej.
Innym pomysłem jest polsko-ukraińska edukacja rolna dla kadr i wspólne sieci badawcze, które budowałyby współpracę i zrozumienie. Kolejnymi obszarami kooperacji związanymi z rolnictwem mogłyby być rozwój połączeń kolejowych i rozwój dziedzin energetyki opartych na omawianym sektorze (biopaliwa, biometan).
Społeczne wyzwania
Kolejnym wymiarem rekomendacji zawartych w publikacji CAKJ są procesy społeczne. Edukacja i kampanie społeczne również będą ważnym czynnikiem w budowaniu bardziej efektywnego i zrównoważonego korzystania z zasobów (w tym dostępie do dobrych praktyk rolniczych), promocji produkcji i spożywania jakościowej żywności oraz społecznego zrozumienia znaczenia rolnictwa dla państwa, co może być realizowane choćby przez. szkolne ogródki działkowe i zakładanie stołówek ekologicznych w szkołach.
Nawet wobec procesu utraty funkcji rolniczej przez obszary wiejskie rolnictwo nadal będzie mieć dla nich duże znaczenie. Jak podkreśla Ruta Śpiewak, rolnictwo nie powinno być traktowane jako typowe dobro rynkowe, ponieważ pełni ono funkcje społeczne, kulturowe, ekologiczne i zapewnia bezpieczeństwo żywnościowe. Autorka zaznacza również, że ułożenia zdrowych relacji na obszarach wiejskich między rolnikami a ludnością napływową nie ułatwiają braki planów zagospodarowania przestrzennego.
Na jakość życia rolników, tak jak innych mieszkańców obszarów wiejskich, wpływa dostęp do przystępnej cenowo energii. Niestety, jak podkreślają Bartłomiej Kupiec i Aleksander Szpor, wieś jest szczególnie podatna na zjawisko ubóstwa energetycznego, co wynika często z gorszej sytuacji materialnej, słabszego rozwoju infrastruktury, większego rozproszenia zabudowy i gorszej charakterystyki energetycznej budynków (zbyt duże i często niedocieplone domy) wśród mieszkańców tych obszarów.
Problem ten nasilił się wraz z kryzysem energetycznym, ale według przytoczonego przez autorów raportu Instytutu Badań Strukturalnych już w latach 2016-2018 2/3 ubogich energetycznie w Polsce mieszkało na wsi.
W walce z problemem pomogłaby energetyka obywatelska, m.in. klastry energii i społeczności energetyczne, stymulujące inwestycje w odnawialne źródła energii. W celu ich popularyzacji autorzy proponują rozwinięcie sieci doradztwa energetycznego i stworzenie kompleksowych punktów obsługi OZE na wsi. Analitycy przypominają także o potrzebie dalszego obniżania barier dla ubogich energetycznie w uzyskiwaniu wsparcia na termomodernizację i wymianę źródeł ciepła.
Kluczem do wdrażania i końcowej skuteczności wszystkich powyższych działań – wobec gąszczu przepisów, rozdrobnienia wsparcia i administracji obsługującej rolnictwo oraz zewnętrznych wyzwań – są odpowiednio zaprojektowane usługi doradztwa rolniczego, które pomogą zbudować bardziej innowacyjne, efektywne i zrównoważone gospodarstwa rolne, o czym szerzej pisze Agnieszka Serlikowska w ostatnim rozdziale raportu.
Publikacja powstała w ramach projektu „Wyzwania i szanse dla wsi i rolnictwa w Polsce” realizowanego we współpracy z Fundacją Polska z Natury, która należy do sieci Our Common Home.
Tym utworem dzielimy się otwarcie. Utwór (z wyłączeniem grafik) jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowe. Zachęcamy do jego przedruku i wykorzystania, prosimy jednak o podanie linku do naszej strony oraz przedrukowanie niniejszej informacji.