Jak projektować doradztwo dla rolników? O usługach państwa na rzecz rolnictwa w Polsce

Mnogość różnego rodzaju wsparcia dla rolników w ramach poszczególnych funduszy i ogrom aktualnych wyzwań wzmaga potrzebę sprawnych i kompetentnych usług doradczych z uwagi na problem braku adekwatnego adresowania wsparcia problemów wiejskich w warunkach rozproszenia źródeł finansowania. Wynikająca z wielości organów krajowej administracji rolnictwa i problemów z komunikacją chimeryczność orzeczeń administracyjnych, udzielanych porad i praktyk kontrolnych nie stawia rolników i ich doradców w łatwej pozycji. Konieczne jest doprecyzowanie kompetencji poszczególnych inspekcji rolno-żywnościowych, określenie ich ram współpracy i wytypowanie organu, który będzie zapewniał spójność działań i koordynował kontakty z UE.

[PRZECZYTAJ RAPORT CENTRUM ANALIZ KJ PT. „CZAS NA INTEGRACJĘ. WYZWANIA I SZANSĘ DLA WSI I ROLNICTWA W POLSCE”]

Polska wieś to jedynie częściowo rolnictwo. Według analizy Polska wieś 2020. Raport o stanie wsi, badającej tendencje z lat 2016-2018, w rolnictwie pracował co piąty mieszkaniec wsi, a wśród ludności związanej z gospodarstwem rolnym 40% nie deklarowało pracy w nim. Co więcej, ok. 400 tys. gospodarstw w praktyce nie prowadzi żadnej działalności rolniczej w rozumieniu produkcji.

Sytuację nieco zmieniła pandemia. Według statystyk KRUS w 2020 r. nastąpił wzrost dynamiki zatrudnienia w rolnictwie, ponieważ zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych rolników dokonało o 100 tys. osób więcej niż w 2019 r. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że w grupie tej znaleźli się małżonkowie rolników, inni domownicy oraz zatrudnieni na umowach o pracę posiadacze gospodarstw rolnych, którzy chronili się w ten sposób w związku z utratą pierwotnego zatrudnienia i uzyskali ubezpieczenie w KRUS.

Pomimo zmian charakteru polskiej wsi i wobec nadal dużego i wielowymiarowego znaczenia rolnictwa dla Polski warto przyjrzeć się szeroko pojętym usługom państwa na rzecz konkretnej grupy mieszkańców obszarów wiejskich – rolników.

Szczególnie należy podkreślić rolę usług doradztwa rolniczego oraz aktualny stan krajowej administracji rolnictwa i rozwoju wsi oraz dla dobra tej grupy społecznej zastanowić się, jak należy wspierać aktywnych rolników kosztem tych jedynie wykorzystujących preferencyjny system usług publicznych.

Gąszcz wymagań i przepisów

Z perspektywy rolnictwa szczególną rolę w usługach publicznych odgrywają usługi doradcze. Pomoc państwa, samorządów i doradztwa rolniczego w założeniu UE powinna zmierzać do doskonalenia działalności w tym zakresie, oddziaływać na przemiany strukturalne rolnictwa w powiązaniu ze zmniejszeniem kosztów produkcji rolniczej i poprawiać sytuację dochodową rolników.

Rozporządzenie unijne z 2021 r. w zakresie wspólnej polityki rolnej wskazuje, że dzięki usługom doradczym rolnicy i inni beneficjenci wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej powinni zyskać większą świadomość związku między prowadzeniem gospodarstwa i gospodarowaniem gruntami z jednej strony, a niektórymi normami, wymogami i informacjami, w tym dotyczącymi środowiska i klimatu, z drugiej.

To w usługach doradczych prawodawca unijny i krajowy dostrzega możliwość podwyższenia poziomu życia rolników oraz zwiększenia poziomu produkcji rolnej przy zachowaniu celów zrównoważonego rozwoju, standardów środowiskowych i bezpieczeństwa żywności. W konsekwencji to przez tę usługę publiczną zwiększyć ma się poziom wszystkich świadczeń o charakterze gospodarczym.

W przypadku Wspólnej Polityki Rolnej nastąpiło przesunięcie uprawnień kompetencyjnych ze szczebla krajowego na unijny. W konsekwencji ciężar finansowania w tym zakresie został przeniesiony na poziom europejski, który długo obejmował 2 filary: pierwszy dotyczący przede wszystkim płatności bezpośrednich oraz drugi związany z Programem Obszarów Wiejskich (PROW).

Aby uzyskać finansowanie, konieczne jest spełnienie konkretnych wymogów, co z kolei wiąże się bezpośrednio z siecią usług doradczych oraz krajowymi regulacjami powiązanymi nie tylko z samymi programami, jak chociażby Ustawą z 2015 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (funkcjonująca nadal w związku z niewykorzystaniem całości kwoty objętej programem), ale także z całym systemem organów władzy publicznych, w których zadaniach mieszczą się zagadnienia z zakresu bezpieczeństwa żywności i ochrony środowiska.

W przypadku płatności bezpośrednich rolnicy muszą spełnić wymogi powiązane m.in. z dywersyfikacją upraw, utrzymaniem dobrego stanu gleb, ochroną bioróżnorodności biologicznej, odpowiednim stosowaniem nawozów i zapewnieniem bezpieczeństwa żywności przez przestrzeganie odpowiednich regulacji w zakresie produkcji żywności i pasz. W przypadku PROW dofinansowanie wiąże się np. ze wzbogacaniem różnorodności biologicznej, poprawą gospodarki wodnej i zapobieganiem erozji gleb.

Mnogość różnego rodzaju wsparcia w ramach poszczególnych funduszy wzmaga jednak potrzebę sprawnych i kompetentnych usług doradczych z uwagi na problem braku adekwatnego adresowania wsparcia problemów wiejskich w warunkach rozproszenia źródeł finansowania.

Problem nie znika, a wręcz wzmacnia się na etapie nowej Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), w ramach której każde państwo członkowskie opracowuje swój plan strategiczny, który obejmuje nie tylko instrumenty wchodzące w zakres pierwszego filaru (wspomnianych płatności bezpośrednich i rynków rolnych), ale również z drugiego, mającego na celu rozwój obszarów wiejskich.

Plan Strategiczny dla WPR 2023-2027 w odniesieniu do usług doradczych dla rolników podkreśla jednak konieczność przygotowania podmiotów je świadczących do reagowania na potrzeby gospodarstw rolnych na informacje na temat aspektów gospodarczych, środowiskowych i społecznych, a także wsparcie w zakresie innowacji (przede wszystkim jednostek doradztwa rolniczego mających kompetencje ustawowe w tym zakresie).

Wysokie oczekiwania wobec usług doradczych

Znaczenie usług doradczych podkreśla również unijna koncepcja smart villages jako instrumentu rozwoju wsi w polityce UE, której oddziaływanie widoczne jest w powyższym planie strategicznym i nowych unijnych regulacjach. Jej istotnym źródłem są 2 deklaracje z Cork.

Pierwsza z 1996 r. – O ożywienie obszarów wiejskich – zawierała dziesięciopunktowy program w sprawie sformułowania nowej polityki wspierania obszarów wiejskich w Unii Europejskiej. Wskazywała na wspieranie różnorodnej działalności ekonomicznej i społecznej wraz z tworzeniem warunków i pomocy instytucjonalnej dla realizacji inicjatyw ludności wiejskiej.

Druga, z 2016 r., tzw. Cork. 2.0 – Lepsze życie na obszarach wiejskich – również określała dziesięciopunktowy program, w ramach którego znalazły się takie postanowienia dotyczące polityki rozwoju obszarów wiejskich i polityki rolnej w UE, jak poprawa skuteczności i rozliczalności oraz zwiększenie skuteczności realizacji i uproszczenie tych polityk, ulepszenie zarządzania na obszarach wiejskich, zwiększanie wiedzy i innowacji.

Do deklaracji z Cork 2.0. bezpośrednio odwołuje się wspomniane już rozporządzenie z 2021 r., które formułuje konkretne wymogi względem państw członkowskich i świadczonych przez nie usług doradczych dla rolników i innych beneficjentów wsparcia w ramach WPR. Usługi te mają m.in. być świadczone z uwzględnieniem istniejących praktyk rolniczych obejmujących wymiar gospodarczy, środowiskowy i społeczny oraz dostarczać aktualnej wiedzy technologicznej i naukowej, opierającej się na wynikach opracowanych badań naukowych i projektów innowacyjnych, w tym w odniesieniu do dostarczania dóbr publicznych.

W ich ramach pomoc powinna być oferowana na odpowiednio wykwalifikowanym poziomie w całym cyklu rozwoju różnych rodzajów produkcji i gospodarstw, w tym w zakresie rozpoczynania działalności po raz pierwszy, konwersji systemów produkcji w odpowiedzi na potrzeby konsumentów, innowacyjnych praktyk, technik rolniczych służących zwiększaniu odporności na zmianę klimatu, w tym agroleśnictwa i agroekologii, poprawy dobrostanu zwierząt oraz w razie konieczności norm bezpieczeństwa i wsparcia społecznego.

Pytanie, które nasuwa się po przeczytaniu tego rozporządzenia, brzmi: Jak wielu mamy w Polsce doradców spełniających minimalne wymogi w tak szerokim zakresie? Czy mają oni kompetencje i wiedzę dotyczącą planów finansowych i biznesplanów wymaganych WPR, dyrektyw i rozporządzeń unijnych, praktyk rolniczych zapobiegających rozwojowi oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe, zapobieganiu ryzyku i jego zarządzaniu, wsparciu innowacji, technologii cyfrowych w rolnictwie i na obszarach wiejskich, składników odżywczych, warunków zatrudnienia, obowiązków pracodawców, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wsparcia społecznego w społecznościach rolniczych?

Rozporządzenie nie wymaga, by każda osoba zajmująca się usługami doradczymi posiadała kompetencje we wszystkich wskazanych dziedzinach, ale wyliczenie wielowymiarowości i ogromu oczekiwań wobec tych usług wymaga konfrontacji z aktualnym stanem administracji rolnictwa i rozwoju wsi.

Marzenia a rozproszona rzeczywistość

Krajowa administracja rolnictwa i rozwoju wsi jest administracją rozproszoną. Kompetencje władzy publicznej rozrzucone są między samorządy i rząd. Ministrowi rolnictwa i rozwoju wsi podlegają: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (najogólniej odpowiedzialna za udzielanie pomocy ze środków krajowych i wdrażanie instrumentów współfinansowanych z budżetu UE), Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (zajmujący się kwestiami powiązanymi ze strukturą obszarową gospodarstw rolnych, ale też promocją produktów rolnych i żywnościowych), Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oraz jednostki doradztwa rolniczego (16 wojewódzkich Ośrodków Doradztwa Rolniczego i Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie).

To właśnie Ośrodki Doradztwa Rolniczego podejmują działania w zakresie rolnictwa, rozwoju wsi, rynków rolnych i wiejskich gospodarstw domowych w celu poprawy poziomu dochodów rolniczych oraz podnoszenia konkurencyjności rynkowej gospodarstw rolnych, wspierania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, a także podnoszenia poziomu kwalifikacji zawodowych rolników i innych mieszkańców wiejskich.

Sprowadza się to przede wszystkim do czynności doradczych (zarówno indywidualnych, jak i grupowych, w tym w zakresie pomocy rolnikom w ubieganiu się o przyznanie pomocy finansowej ze środków pochodzących z funduszy UE lub innych instytucji krajowych i zagranicznych), ale też prowadzenia ksiąg rachunkowych i dokumentacji niezbędnej w rachunkowości w gospodarstwach rolnych, kursów i szkoleń czy wypełniania wniosków lub innych dokumentów.

Gdzieś pomiędzy ministrem rolnictwa i rozwoju wsi, ministrem zdrowia, premierem oraz ministrem klimatu i środowiska zawieszone są wszystkie inspekcje rolno-żywnościowe, szeroko rozumiane w kontekście rozwoju wsi i artykułów rolno-spożywczych, bo obejmujące również zagadnienia ochrony środowiska i konkurencji, a także kwestie sanitarne.

Warto o nich wspomnieć nie tylko z uwagi na wielokrotnie podnoszoną problematykę nakładania się kompetencji tych organów i związany z tym chaos legislacyjny, co podkreśliła Najwyższa Izba Kontroli w 2021 r. Diagnozowała m.in. brak koordynacji i współpracy, brak skutecznych mechanizmów służących ujawnianiu nielegalnej działalności przez podmioty zajmujące się produkcją żywności, ograniczoną zdolność do sprawnego przeprowadzania badań żywności, alarmujące wyniki analizy powiadomień w zakresie niebezpiecznej żywności, niedostatek regulacji prawnych dotyczących wprowadzania na rynek nowych produktów.

Inspekcje te pełnią również funkcje usługowe w unijnym rozumieniu urzędowej kontroli żywności, nieco odmiennym od restrykcyjno-administracyjnego krajowego przywiązania do mierników budżetu zadaniowego, w ramach których organy w praktyce wiążą się np. z zaplanowanym stosunkiem liczby wymierzonych mandatów na skutek wykrytych nieprawidłowości do liczby przeprowadzonych kontroli. Na pierwszym miejscu wciąż wydaje się „wykrywalność”, a nie ogólne polepszenie jakości produktów znajdujących się na rynku.

Zgodnie z założeniami unijnego rozporządzenia z 2017 r. kontrole tych inspekcji mają stanowić jedynie uzupełnienie kontroli własnej poszczególnych producentów. Przede wszystkim powinny służyć podnoszeniu jakości i wydajności produkcji rolno-spożywczej, być swego rodzaju darmowym audytem zgodności, który ma przede wszystkim pomóc wyeliminować potencjalne nieprawidłowości i przysłużyć się rozwojowi m.in. gospodarstw rolnych. Kwestia ta wciąż wydaje się niezrozumiana z perspektywy niedofinansowanych, przepracowanych i naciskanych na wynik krajowych inspekcji.

Należy zwrócić uwagę na to, że to niejedyny instrument „kontroli” rolnictwa. Kompetencje w tym zakresie posiada również Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa i Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Ta ostatnia została wyznaczona w Planie Strategicznym dla WPR 2023-2027 jako organ odpowiedzialny za kontrolę praktyk w zakresie warunkowości dotyczącej spełniania norm Dobrej Kultury Rolnej zgodnej z ochroną środowiska oraz wymogów dotyczących klimatu i środowiska, zdrowotności roślin i bezpieczeństwa żywności w części dotyczącej pochodzenia roślinnego (w uzupełnieniu do Inspekcji Weterynaryjnej odpowiedzialnej za część dotyczącą pochodzenia zwierzęcego oraz dobrostanu zwierząt). Ponadto w zagadnienia objęte wymogami doradztwa wchodzą również regulacje ogólne powiązane m.in. z zagadnieniami prawa pracy i ochrony danych osobowych.

Zasadniczym kluczem do sprawnego doradztwa są jednolite ramy postępowania dla podmiotów w tych samym lub bardzo tożsamych sytuacjach. Wielokrotnie sygnalizowana niecelowa, a raczej wynikająca z wielości organów opisywanej administracji i problemów z komunikacją, chimeryczność orzeczeń administracyjnych, udzielanych porad czy praktyk kontrolnych nie stawia zarówno pracowników jednostek doradztwa rolniczego i ich rolniczych interesariuszy w łatwej pozycji.

Głównymi problemami wydają się nieadekwatność i niski przepływ informacji na linii doradca-odbiorca. Kontrola przeprowadzona przez NIK w 2018 r. wykazała, że wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego nie oferowały usług adekwatnych dla poszczególnych grup beneficjentów, nie dysponowały także danymi o potencjalnych grupach odbiorców usług doradczych i ich potrzebach.

Należy jednak zauważyć, że gdy już właściwi odbiorcy dotrą do poszczególnych doradców, wyniki badań ich satysfakcji przedstawiają się optymistycznie. W 2020 r. Aleksander Bomberski przeprowadził badania dotyczące roli doradztwa w realizacji założeń Sieci na rzecz innowacji w rolnictwie na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego.

Respondenci pozytywnie ocenili kompetencje brokerów innowacji i doradców rolnych. Wskazano na zainteresowanie rolników innowacjami oraz ekonomicznymi i społecznymi skutkami ich wdrażania. Zidentyfikowano także potrzebę zachęcenia naukowców do praktycznej współpracy z rolnikami oraz konieczność odpowiedniego finansowania publicznego doradztwa.

Wyzwania dla rolnictwa

Inicjatywy zderzające się z biurokracją

Biurokracja jest również uważana za przeszkodę w przypadku instrumentów wspieranych ze środków unijnych przeznaczonych dla społecznych inicjatyw oddolnych. W krajowym systemie w związku z realizacją Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich funkcjonuje narzędzie rozwoju obszarów wiejskich LEADER (przewidziane również w Planie Strategicznym dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027), które ma pomóc włączyć mieszkańców wsi w proces oddolnego podejmowania decyzji i działań mających podnosić jakości ich życia, w tym w zakresie rolnictwa. Inicjatywa ta jest współfinansowana z funduszy europejskich przez Lokalne Grupy Działania – stowarzyszenia składające się z przedstawicieli władz publicznych, lokalnych partnerów społecznych i gospodarczych oraz mieszkańców.

Praktycznym problemem funkcjonowania tego narzędzia jest właśnie nadmierna formalistyka. Przeciążone zarządy województw weryfikują wnioski o przyznanie pomocy po określonych przez UE terminach, co z kolei grozi obniżeniem przyznanego wsparcia z powodu nieosiągnięcia poziomu wskaźników produktu lub wykorzystania środków finansowych.

Choć wymogi formalne są niezbędne do właściwego rozliczania tego typu inicjatyw, aby uniemożliwić podejmowanie działań sprzecznych z ich celami służących jedynie oportunistycznemu wzbogacaniu się, to jednocześnie nadmierne bariery administracyjne osiągają zniechęcający skutek. Warto o tym pamiętać, zwłaszcza że opisana wyżej unijna koncepcja smart villages faworyzuje tego typu inicjatywy. Należy zwrócić uwagę na konieczność zachowania ich elastyczności oraz oddolności, do czego konieczne jest m.in. stworzenie przyjaznych procedur.

Zapomniane usługi pozarolnicze

Na drugim biegunie działań pozostaje natomiast źle sformalizowany program gospodarstw opiekuńczych, czyli łączących działalność rolniczą z usługami społecznymi w związku z problemem związanym ze starzeniem się populacji. Już dziś w Unii Europejskiej, w tym w Polsce, istnieją możliwości pozyskania środków finansowych na rozpoczęcia świadczenia usług opiekuńczych względem osób niesamodzielnych (w tym starszych) w gospodarstwach rolnych, co dodatkowo ma umożliwić modernizację tych gospodarstw (projekty Gospodarstwo otwarte na ludzi i Aktywny i Zdrowy Senior Rolnik).

Zagadnienie to nie podsiada jednak ram instytucjonalnych, mimo że już w 2018 r. Rada Ministrów przyjęła dokument Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo – Uczestnictwo – Solidarność, który zakładał rozwój sieci takich gospodarstw w latach 2018-2020. Główny ciężar odpowiedzialności spoczywa w tym przypadku na gminach, co oczywiście samo w sobie nie jest błędem, jednak brak wystarczającego wsparcia legislacyjnego i organizacyjnego na poziomie centralnym można kwalifikować jako co najmniej problematyczne.

Na samorządach „wyższego stopnia” spoczywa również odpowiedzialność zorganizowania zbiorowego transportu lokalnego także dla obszarów wiejskich. Tymczasem według najnowszych danych Stowarzyszenia Ekonomii Transportu do 20% miejscowości w Polsce nie dociera żaden transport publiczny, a siatka połączeń autobusowych w porównaniu do 1989 r. zmniejszyła się o 85%-90%. To z kolei może przekładać się na wykluczenie społeczne, a z całą pewnością ma wpływ nawet na tak proste zagadnienia, jak możliwość dojazdu do instytucji oferujących wsparcie finansowe dla rolników.

Szersze trendy zmieniające oblicze rolnictwa

Badania Moniki Stanny dotyczące obszarów popegeerowskich wskazują na charakterystyczne dla tych miejsc procesy: starzenia się i depopulacji, ograniczonej skali przedsiębiorczości, relatywnie wyższego korzystania z pomocy społecznej oraz pogorszenia się jakości infrastruktury technicznej i dostępu mieszkańców do usług publicznych. Zmiany te dotyczą również rolników prowadzących gospodarstwa na tych obszarach. Na drugiej szali znajdują się przytoczone wyniki badań w zakresie podmiotów korzystających z usług doradczych w rolnictwie jako spragnionych innowacyjności i rozwoju.

Podstawą ustroju rolnego jest gospodarstwo rodzinne, a rolą państwa umiejętne wspieranie takich gospodarstw, aby zmaksymalizować ich dochody i poziom życia przy jednoczesnym zadbaniu o dobra powszechne, takie jak czystość powietrza i ochrona środowiska. Aparat państwa w rolnictwie jest wszechobecny, niezaprzeczalna mieszanina organów zajmujących się poszczególnymi zadaniami publicznymi powiązanymi z ośrodkami wiejskimi nie stymuluje tego rozwoju.

Niejasne i nachodzące się przepisy

Legislacja w analizowanym zakresie jest szczególnie skomplikowana, nie tylko z powodu wielu różnego rodzaju dziedzin, które związane są z sytuacją rolników, ale również specyficznej relacji prawa polskiego i prawa unijnego w tym zakresie. W krajowej polityce legislacyjnej nie skupiono się, by normy unijne włączyć do ustawodawstwa w sposób nie tylko niekolizyjny, ale też niewymagający skomplikowanych analiz prawnych, by nie pominąć żadnego zagadnienia, a w polityce rolnej, by opracować jasne i zrozumiałe poradniki czytelne dla każdego, kto chce zostać beneficjentem pomocy.

Kształtując uprawnienia kontrolne poszczególnych instytucji, nie skupiono się na tym, by służyły one nie tylko formalnemu wyeliminowaniu nieprawidłowości objawiających się często odpowiednio wysokim mandatem lub administracyjną karą pieniężna, ale przede wszystkim usprawnieniu i poprawie jakości, które będą służyły zarówno ogółowi, jak i kontrolowanemu.

Włączając niektóre regulacje do polskiego porządku prawnego bądź mając możliwość zastosowania niektórych wyłączeń z prawa unijnego, nie przyłożono do tego wagi na odpowiednich etapach. Co więcej, regulacje unijne często bezrefleksyjnie nakładano na dotychczasowe obowiązujące i tworzono swego rodzaju łaty na funkcjonujące wcześniej niedoskonały systemy, co potęgowało chaos i skomplikowanie przepisów.

Rekomendacje

Uproszczenia aparatu administracyjnego i ustawodawstwa

Jeżeli jest coś, co Polska może od razu zaoferować rolnictwu, to dogłębny i dokładny przegląd przepisów w porozumieniu nie tylko ze specjalistami w kontekście kształtowania ustroju rolnego czy produkcji rolnej, ale również bezpieczeństwa żywności, cyfryzacji, gospodarstw społecznych, zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska. Będzie to szczególnie istotne z perspektywy strategii rozwoju Europejskiego Zielonego Ładu, która ma przekształcić Unię Europejską w obszar neutralny klimatycznie.

Ponadto konieczne jest doprecyzowanie kompetencji poszczególnych inspekcji rolno-żywnościowych, określenie ich ram współpracy instytucjonalnej i wytypowanie organu, który niejako będzie zapewniał spójność i skuteczność prowadzonych przez nie działań oraz koordynował kontakty z UE.

W mojej ocenie postulowana kilkakrotnie centralizacja inspekcji i połączenie ich w jeden organ nie przyniesie spodziewanego rezultatu, a jedynie spotęguje chaos, ponieważ dotychczasowe projekty nie zajmowały się szczegółowym przeglądem regulacji „merytorycznych” (tj. poszczególnych ustaw zajmujących się nawozami, środkami ochrony roślin, kontrolą graniczną, wyrobami winiarskimi itd., nie wspominając już o rozporządzeniach, w których można znaleźć wiele odrębnych uprawnień i obowiązków), a jedynie połączeniem strukturalnym, co stanowi jedynie wierzchołek góry lodowej.

Wspomóc biedniejsze wsie w otrzymaniu środków

Nie da się ukryć, że pieniądze są elementem podstawowym, jeżeli chodzi o zapewnienie rozwoju. Należy również wskazać jasno ogromną rolę środków unijnych, bez których trudno wyobrazić sobie znaczący progres. Warto jednak w tym miejscu skupić się, by podjąć działania mające na celu wyeliminowanie wynikających z badań dysproporcji w korzystaniu z niektórych funduszy na korzyść bogatych gmin w pobliżu dużych aglomeracji.

Edukacja i szkolenia

Niezbędne są również nakłady na edukację naukowców i specjalistów nie tylko z zakresu rozliczania „funduszy” unijnych, ale także zastosowania nowych technologii, aplikacji zasad zrównoważonego rozwoju i skomplikowanych procedur w zakresie znakowania i produkcji żywności. Działania edukacyjne powinny objąć również upowszechnianie wiedzy oraz argumentów przekonujących do inwestowania w nowe technologie na obszarach wiejskich w celu przybliżenia płynących z nich korzyści (koncepcja smart villages).

Uregulować gospodarstwa opiekuńcze

W zakresie starzenia się populacji i problemów osób niesamodzielnych w gospodarstwach rolnych konieczne jest skupienie się na zapewnieniu ram instytucjonalnych gospodarstwa rodzinnego i wprowadzenie w tym zakresie odpowiedniego ustawodawstwa.