Nowy sposób na walkę z ubóstwem energetycznym na polskiej wsi

Ubóstwo energetyczne, zwłaszcza w obecnych, trudnych warunkach polityczno-gospodarczych, jest szczególnym zagrożeniem dla dobrostanu mieszkańców polskiej wsi. Wysoka podatność na ubóstwo energetyczne na obszarach wiejskich wynika często z relatywnie gorszej sytuacji społeczno-ekonomicznej wiejskich gospodarstw domowych, słabszego poziomu rozwoju infrastruktury energetycznej i gorszej charakterystyki energetycznej budynków. Zbyt duże, niedocieplone domy na wsi zamieszkałe przez samotnych emerytów lub rodziny wielodzietne to nadal realny problem.

[PRZECZYTAJ RAPORT CENTRUM ANALIZ KJ PT. „CZAS NA INTEGRACJĘ. WYZWANIA I SZANSĘ DLA WSI I ROLNICTWA W POLSCE”]

Czym jest ubóstwo energetyczne?

Ubóstwo energetyczne w najprostszym ujęciu to „trudność gospodarstw domowych w zaspokajaniu swoich podstawowych potrzeb energetycznych”. Definicję tę stosuje się zarówno na poziomie europejskim, jak i w Polsce (art. 5 ustawy Prawo energetyczne).

Przez podstawowe potrzeby energetyczne rozumie się m.in. ogrzewanie (i chłodzenie) budynku, ciepłą wodę, energię elektryczną dla urządzeń AGD oraz energię potrzebną do podgrzewania posiłków. Powyższa definicja precyzuje, że podstawowym punktem odniesienia dla identyfikacji i pomiaru poziomu tego zjawiska są gospodarstwa domowe (jedno- i wieloosobowe). Postawienie gospodarstw domowych w centrum definicji wynika ze sposobu gromadzenia danych, przede wszystkim z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych (BBGD) oraz badania Dochodów i warunków życia ludności (EU SILC).

Definicja ubóstwa energetycznego związana jest z identyfikacją i pomiarem zjawiska uwzględniającego połączenie 3 głównych czynników: niskiego dochodu, wysokich kosztów energii oraz niskiej efektywności energetycznej zamieszkiwanego budynku.

Ubóstwo energetyczne nie jest więc tożsame z ubóstwem dochodowym. Istnieje grupa osób ubogich energetycznie o relatywnie wysokich dochodach (powyżej granicy ubóstwa), które ze względu na np. niską efektywność energetyczną budynku ponoszą bardzo wysokie koszty energii. Jednocześnie nie wszystkie osoby ubogie dochodowo można zaliczyć do grupy ubogich energetycznie, ponieważ np. mieszkanie w bloku może gwarantować niskie koszty energetyczne.

Ubóstwo energetyczne ma negatywny wpływ na zdrowie, dobrostan, włączenie społeczne i jakość życia. Osoby dotknięte tym zjawiskiem cierpią m.in. z powodu nieodpowiedniego komfortu i warunków sanitarnych, mogą doświadczać znacznego stresu psychicznego związanego np. z nieopłaconymi rachunkami za energię.

Zjawisko ubóstwa energetycznego w UE ma wiele źródeł i ze względu na różnice strukturalne zarówno metody pomiaru, jak i realizowane polityki w tym zakresie są odmienne. Do istotnych elementów różnicujących problem ubóstwa zalicza się strukturę zabudowy mieszkaniowej (typ budynków), strukturę własnościową (mieszkania własnościowe, czynszowe i na wynajem) i strukturę ciepłownictwa (sieć ciepłowniczą, ogrzewanie indywidualne). Pomiar gospodarstw domowych zagrożonych ryzykiem ubóstwa energetycznego wykazuje również wrażliwość na takie zmienne, jak struktura demograficzna i lokalizacja (wieś lub miasto).

Podstawowym podziałem miar zjawiska ubóstwa energetycznego są miary subiektywne i obiektywne. Pierwsze z wymienionych opierają się na autoocenie osób badanych np. w kwestii zawilgocenia lub wystarczającej temperatury w okresie zimowym w budynku. Przez miary obiektywne rozumie się kombinację danych dotyczących np. dochodów i wydatków na energię. Wśród miar obiektywnych rozpowszechniona jest opracowana dla Anglii miara Low Income High Cost (LIHC), zaadaptowana w Polsce m.in w pracach Instytutu Badań Strukturalnych jako Wysokie Koszty – Niskie Dochody.

Ubóstwo energetyczne na obszarach wiejskich

Ubóstwo energetyczne powstaje przy równoczesnym pojawieniu się problemu niskich dochodów, wysokich kosztów energii i niskiej efektywności energetycznej zamieszkiwanych budynków. 

Dostępne dane wskazują, że w każdym z tych 3 aspektów mieszkańcy wsi znajdują się w mniej korzystnej sytuacji niż mieszkańcy miast. W latach 2016-2018 mieszkańcy wsi stanowili ok. ⅔ ubogich energetycznie w Polsce.

Dochody mieszkańców wsi są niższe niż mieszkańców miast. Przeciętny dochód rozporządzalny (pomniejszony o podatki i składki) na 1 osobę w gospodarstwach domowych mieszkańców wsi w 2021 r. sięgał 85% średniej krajowej, a mieszkańców dużych miast 134% (dane GUS-u z Badania budżetów gospodarstw domowych; BBGD).

Przeciętna powierzchnia mieszkaniowa mieszkańców wsi jest niemal dwukrotnie większa niż mieszkańców dużych miast, co wymaga dodatkowej energii na ogrzanie do temperatury komfortu cieplnego (21°C w pomieszczeniach mieszkalnych). Przeciętna powierzchnia mieszkań na wsi wynosi 112 m2, podczas gdy w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców – 64 m2. Mimo wyższej przeciętnej liczebności gospodarstw domowych na wsi powierzchnia przypadająca na mieszkańca jest tam również wyższa niż w mieście (33 m2 zamiast 27 m2; dane BBGD).

Dominującym źródłem ciepła w gospodarstwach domowych na wsi jest lokalne ogrzewanie centralne. W 2020 r. korzystało z niego 82% mieszkańców wsi. Drugim najbardziej powszechnym źródłem ciepła są piece na opał (paliwa stałe), które stanowią 11%. Z centralnego ogrzewania korzysta 4,5% gospodarstw, a pozostałe 2% z pieców elektrycznych lub gazowych (dane BBGD). 

Największy wpływ na nasilenie ubóstwa energetycznego w badaniu IBS miały niższe dochody, większy metraż, niższa efektywność energetyczna zamieszkanych budynków oraz mniejszy dostęp do sieci ciepłowniczych.

Istotnym problemem utrudniającym walkę z ubóstwem energetycznym na polskiej wsi jest m.in. rozproszona zabudowa, która utrudnia doprowadzenie mediów lub podnosi koszty takich działań.

Unijne zalecenia w walcem z ubóstwem energetycznym

W 2020 r. około 36 mln obywateli Unii Europejskiej było dotkniętych ubóstwem energetycznym. Przeciwdziałanie mu stanowi więc ważny element zrównoważonego podejścia Komisji Europejskiej do zagadnienia transformacji energetycznej. Ochronie osób narażonych na ubóstwo energetyczne służyło wprowadzenie w 2009 r. pojęcia odbiorcy wrażliwego do dyrektywy gazowej i dyrektywy w sprawie energii elektrycznej.

Przepisy obu dyrektyw zobowiązały państwa członkowskie do przyjęcia definicji ubóstwa energetycznego i określenia zestawu wskaźników pozwalających na identyfikację tych osób. Jednak analiza planów na rzecz energii i klimatu przygotowywanych przez państwa członkowskie wykazała, że definicje istniały tylko w części z nich. Polskę zakwalifikowano w niej jako kraj, który tylko częściowo wywiązał się z obowiązków w tej sprawie.

Sprawiedliwe transformacje – gospodarcza i społeczna – zmierzające do neutralności klimatycznej Unii do 2050 r. są centralnym elementem Europejskiego Zielonego Ładu i unijnych celów w zakresie energii i klimatu na 2030 r.

Przedstawione w lipcu i grudniu 2021 r. pakiety ustawodawcze mające na celu realizację Europejskiego Zielonego Ładu przewidują konkretne działania w zakresie przeciwdziałania problemowi ubóstwa energetycznego i ochrony odbiorców wrażliwych. KE precyzuje, że ambitne cele w zakresie dekarbonizacji nie mogą stać w sprzeczności z zapewnieniem przystępnej cenowo energii dla wszystkich obywateli.

Kluczowym elementem EZŁ jest fala renowacji budynków. To istotna inicjatywa mającą na celu pobudzenie renowacji strukturalnej budynków prywatnych i publicznych, a także rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego poprzez zwiększenie efektywności energetycznej. Efektywność energetyczna wpływa bowiem na obniżenie zużycia energii, a tym samym jej kosztu, pozwala więc wyeliminować́ jedną z podstawowych przyczyn ubóstwa energetycznego, w szczególności dzięki poprawie charakterystyki energetycznej budynków i urządzeń́.

Ponadto, jak wskazano w EU Solar Strategy, państwa członkowskie UE powinny wspierać partnerstwa między władzami lokalnymi, społecznościami energetycznymi i zarządcami mieszkań socjalnych, aby ułatwić realizację programów zbiorowej i indywidualnej konsumpcji własnej w celu redukcji ubóstwa energetycznego. Efekt ten można uzyskać dzięki prefinansowaniu udziałów w społecznościach energetycznych lub wynajmowaniu instalacji fotowoltaicznych, magazynów energii i pomp ciepła za opłatą niższą od detalicznych cen energii elektrycznej. Państwa członkowskie mogą również stosować obniżone stawki VAT na energooszczędne, niskoemisyjne systemy ogrzewania, w tym panele fotowoltaiczne, systemy solarnego ogrzewania wody i pompy ciepła, a także na wydatki związane z mieszkalnictwem socjalnym i renowacją budynków mieszkalnych.

W ramach realizacji Europejskiego Zielonego Ładu Komisja Europejska planuje utworzenie Społecznego Funduszu Klimatycznego (Social Climate Fund) w ramach inicjatywy służącej rozszerzeniu systemu EU ETS o sektor budynków i transportu. Fundusz ten – o wartości 72,2 mld euro – ma zapewnić finansowanie państwom członkowskim UE na wspieranie gospodarstw domowych najbardziej dotkniętych lub zagrożonych ubóstwem energetycznym. 

Co więcej, w zaleceniu Komisji Europejskiej z października 2020 r. wskazano, że państwa członkowskie UE, przydzielając środki publiczne, zwłaszcza dotacje, powinny dotrzeć do gospodarstw domowych o niskich dochodach w tych kategoriach beneficjentów, którzy mają bardzo ograniczone zasoby własne i ograniczony dostęp do kredytów komercyjnych. Zachęty finansowe powinny być w pierwszej kolejności skierowane do odbiorców wrażliwych i osób dotkniętych ubóstwem energetycznym. Wsparcie miałoby zarówno charakter doraźny (zbliżony do dodatku energetycznego), jak i systemowy w postaci dodatkowych środków na finansowanie inwestycji, m.in. w termomodernizację budynków.

Ubóstwo energetyczne w polskich strategiach

Główna strategia dotycząca energetyki w Polsce, Polityka Energetyczna Polski do 2040 r. (PEP 2040), również obejmuje diagnozę i cele w zakresie redukcji skali zjawiska ubóstwa energetycznego. Jednym z celów PEP 20240 jest ograniczenie skali ubóstwa energetycznego o 30% do poziomu maksymalnie 6% gospodarstw domowych. Głównym narzędziem, które ma pomóc osiągnąć ten cel, jest termomodernizacja budynków oraz zapewnienie efektywnego i ekologicznego źródła ciepła. Jednocześnie dokument zauważa niedoskonałość instrumentu dodatku energetycznego, który nie rozwiązuje, a jedynie pozwala zmniejszyć dotkliwość problemu ubóstwa energetycznego.

Krajowy Plan na rzecz Energii i Klimatu (KPEiK) także odnosi się do problemu ubóstwa energetycznego. Wśród instrumentów wymienia on dodatek energetyczny dla odbiorców wrażliwych energii, programy redukcji niskiej emisji (m.in. wymianę źródeł ciepła), termomodernizację i remonty. Ponadto KPEiK przewiduje szeroką akcję informacyjną skierowaną do indywidualnych konsumentów energii, utworzenie definicji ubóstwa energetycznego wraz z odpowiednią metodyką identyfikacji i szacowania gospodarstw domowych dotkniętych tych problemem oraz modelem pozwalającym na bieżące monitorowanie tej kwestii.

W lutym 2022 r. kolejnym istotnym dokumentem strategicznym uwzględniającym zagadnienie ubóstwa energetycznego jest przyjęta przez rząd Długoterminowa strategia renowacji budynków. 

Strategia ta wskazuje na konkretne instrumenty nakierowane przynajmniej częściowo na przeciwdziałanie temu zjawisku. Do relatywnie nowych instrumentów zalicza się w nim Centralną Ewidencję Emisyjności Budynków, która pozwala na bardziej precyzyjne niż dotychczas gromadzenie danych, m.in. o źródłach ogrzewania. Strategia nie proponuje żadnych rozwiązań regulacyjnych, a w warstwie planistycznej pozostawia inicjatywę głównie samorządom, np. w postaci planów gospodarki niskoemisyjnej.

Inny ważny dokument, Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa 2030, choć uwzględnia cele związane ze zwalczaniem ubóstwa i wykluczenia, to pozostawia wyraźną lukę w adresowaniu problemu ubóstwa energetycznego.

W zestawieniu z rozwiniętymi instrumentami walki ze smogiem oraz poprawy tkanki mieszkaniowej niezaadresowane pozostają np. kwestie roli wspólnot energetycznych w przeciwdziałaniu ubóstwu energetycznemu na wsi lub doradztwo energetyczne dla indywidualnych gospodarstw domowych na poziomie gminy. Planuje się np. zwiększenie liczby klastrów i spółdzielni energetycznych z 30 w 2020 r. do 300 w 2030 r. w celu zapewniania samowystarczalności energetycznej lub wysp energetycznych w gminach i powiatach (autonomicznych obszarów energetycznych).

Energetyka obywatelska nie jest tematem poruszanym w kontekście walki z ubóstwem energetycznym, choć na wielu obszarach wiejskich może zracjonalizować system energetyczny poprzez realizację koncepcji społeczności energetycznych. 

Społeczności energetyczne na terenach wiejskich, stymulując inwestycje w OZE, mogą tworzyć lokalne bezpieczeństwo energetyczne, co obrazują poniższe 2 przykłady.

Przykłady dobrych praktyk redukcji ubóstwa energetycznego 

Polskim przykładem, który warto przedstawić, jest Wirtualna Zielona Elektrownia Ochotnica (WZE). To klaster energii zlokalizowany w zamieszkałej przez ok. 8600 osób gminie Ochotnica Dolna, położonej w województwie małopolskim. Uczestnicy klastra podejmują starania ukierunkowane na zastosowanie w szerokiej skali OZE na terenie gminy.

Gmina rozpoczęła swoje działania w zakresie transformacji energetycznej od budowy instalacji PV na obiektach gminnych. Na terenie lokalnej oczyszczalni ścieków powstała instalacja fotowoltaiczna o mocy 200 kW, współpracująca z magazynem energii o pojemności 120 kWh.

Kolejny krok transformacji energetycznej gminy to zainstalowanie na dachach domów jednorodzinnych kolejnych 726 mikroinstalacji PV służących do grzania ciepłej wody użytkowej z możliwością oddawania nadwyżek wyprodukowanej energii do sieci. Wieloletnia aktywna polityka energetyczna gminy w ramach klastra energii spowodowała, że ponad 1/3 budynków całej Gminy Ochotnica Dolna posiada zainstalowane mikroinstalacje PV.

Innym, tym razem zagranicznym, przykładem jest niemiecka wieś Feldheim. Od 2008 r. posiada ona własną biogazownię o mocy zainstalowanej 526 kW. Instalacja jest eksploatowana przez miejscową spółdzielnię rolniczą (Agrargenossenschaft), która dostarcza substratów do produkcji biogazu. Spółdzielnia w Feldheim wytwarza rocznie 4 mln kWh energii elektrycznej. Natomiast ciepło wytwarzane podczas produkcji energii elektrycznej jest wprowadzane do oddzielnie zainstalowanej sieci ciepłowniczej, która zaopatruje w ciepło okolicznych mieszkańców, gospodarstwa hodowlane i przedsiębiorstwa.

Każdego roku ok. 15,5 tys. m³ obornika zwierzęcego jest wytwarzanych jako produkt uboczny związany z eksploatacją biogazowni i dostarczanych z powrotem do spółdzielni rolniczej. Tym samym wieś jest samowystarczalna pod względem energii cieplnej, a jej mieszkańcy oszczędzają rocznie 259 tys. litrów oleju opałowego. 

Na terenie wsi gospodarstwa domowe i firmy zaopatrywane są w energię elektryczną i ciepło z elektrowni wiatrowych i fotowoltaicznych, a biogazownie są połączone z lokalną siecią cieplną i energetyczną. Na gruntach należących do lokalnej spółdzielni rolniczej postawiono 4 turbiny wiatrowe już w 1995 r. Inicjatywa dała początek parkowi wiatrowemu, który w obecnym kształcie liczy 47 turbin.

Wyzwania w walce z ubóstwem energetycznym na wsi

• Brak danych o ubóstwie energetycznym

Dotychczasowe metody szacowania skali i głębokości ubóstwa energetycznego zostały dopracowane na poziomie krajowym i regionalnym. Brakuje jednak badań nad metodami szacowania ubóstwa energetycznego w gminie, choć pierwsze propozycje zostały już sformułowane przez Krajową Agencję Poszanowania Energii.

Rozwój badań powinien prowadzić jednak do przygotowania szerszego portfolio metod pozyskiwania danych do identyfikacji osób w kryzysie ubóstwa energetycznego, agregacji danych na podstawie współpracy kluczowych partnerów oraz dostosowania działań do zasobów, którymi dysponuje gmina. Uzupełni to krajową strukturę instrumentów wsparcia w tym zakresie.

• Niekompletne przepisy blokujące rozwój energetyki obywatelskiej

Rozwój OZE, m.in. w oparciu o społeczności energetyczne, może zapewnić lokalne bezpieczeństwo energetyczne i tańszą energię na wybranych terenach wiejskich. Obecne przepisy prawne są jednak niekompletne i stanowią barierę dla energetyki obywatelskiej.

Niestety polski ustawodawca nie dostosował jak dotąd w pełni przepisów dotyczących spółdzielni energetycznych i klastrów energii do unijnych dyrektyw. Regulacje zawarte w ustawie o OZE w jej dotychczasowym brzmieniu nie zapewniają możliwości pełnego wsparcia informacyjnego, którym powinien zostać objęty przyszły członek społeczności energetycznej (klastra energii lub spółdzielni energetycznej). 

Obecnie, w zależności od mocy instalacji OZE oraz jej rodzaju, osoba chcąca rozwijać projekty OZE w ramach społeczności energetycznej lub indywidualnie musi przeprowadzić skomplikowany proces inwestycyjno-budowlany, w tym uzyskać szereg decyzji administracyjnych. Oznacza to, że od etapu rozpoczęcia inwestycji do jej ostatecznej realizacji taka osoba bierze udział w licznych postępowaniach administracyjnych, które są prowadzone przez różne organy. Inwestor nie ma możliwości uzyskania w jednym miejscu informacji dotyczących całości przeprowadzanego procesu oraz założenia społeczności energetycznej.

• Nadal zbyt wysokie bariery wsparcia

Problem ubóstwa energetycznego na wsi jest obecnie adresowany w największym stopniu przez programy Czyste powietrze i Stop smog. Pierwszy z nich oferuje wsparcie indywidualnym gospodarstwom domowym i od czasu utworzenia w 2020 r. systematycznie zwiększa zarówno procentowy udział refinansowania kosztów inwestycji, jak i maksymalną kwotę przedsięwzięcia. Wprowadzone ostatnio zmiany podnoszące maksymalną stawkę zwrotu kosztów odpowiadają już realnemu kosztowi pełnej termomodernizacji, natomiast problematyczne pozostaje egzekwowanie możliwości prefinansowania inwestycji.

Drugi z programów ma takie samo przeznaczenie, ale skierowany jest do gmin podejmujących na swoim obszarze działania termomodernizacyjne. Wydatki gmin są refinansowane do 70% wysokości całkowitych kosztów. Program ten ewoluował w kierunku (w większości) uelastyczniania warunków uzyskania wsparcia, np. wydłużenia okresu realizacji porozumienia lub rozszerzenia katalogu kosztów kwalifikowanych.

Rozwiązanie to będzie jednak wspierać w pierwszej kolejności gminy w lepszej sytuacji finansowej, natomiast dla gmin z wieloletnimi problemami wysokiego zadłużenia i słabszymi perspektywami rozwoju pozostanie on poza zasięgiem. 

Innym problemem jest zmiana programu polegająca na zmniejszeniu minimalnej liczby budynków jednorodzinnych, co umożliwia aplikowanie do programu (z 2% do 1% lub 20 budynków). Przy ograniczonej puli środków może to ograniczać przepływ środków do ludzi zamieszkujących domy jednorodzinne na wsi.

Rekomendacje w walce z ubóstwem energetycznym na wsi

• Rozwinięcie sieci doradztwa energetycznego dostępnego dla narażonych na ryzyko ubóstwa energetycznego

Podstawę istniejącej już w Polsce infrastruktury doradztwa energetycznego stanowi Ogólnopolski system wsparcia doradczego dla sektora publicznego, mieszkaniowego oraz przedsiębiorstw w zakresie efektywności energetycznej oraz OZE. Program ten realizowany jest przez NFOŚiGW i ma na celu wsparcie planowania działań skierowanych na redukcję smogu i termomodernizację budynków. Inicjatywa wspiera szkolenia dla doradców energetycznych w gminach, co stanowi pomost między centralnym i lokalnym poziomem wsparcia.

Konsultanci oferujący wsparcie działają na poziomie województwa i w związku z ich niewielką liczbą, a także szerokim gronem adresatów pomocy (to przede wszystkim JST i firmy), zakres wsparcia jest ograniczony. Nadal brakujące ogniwo stanowi lepsze uwzględnienie problemu ubóstwa energetycznego, co jest możliwe wyłącznie przy współpracy z ośrodkami pomocy społecznej, które posiadają kompetencje i dane do identyfikacji osób ubogich. Wyposażenie ośrodków pomocy społecznej w dodatkowe kompetencje i nałożenie dodatkowych obowiązków wymaga zapewnienia adekwatnych środków z poziomu centralnego.

• Stworzenie kompleksowych punktów obsługi OZE na wsi

Dalszy rozwój społeczności energetycznych wymaga pełnej transpozycji unijnych dyrektyw w tym zakresie. Potrzebne jest również opracowanie i wprowadzenie programu finansowo-mentoringowego dla nowo powstających społeczności energetycznych na terenach wiejskich.

Koniecznie jest więc stworzenie regulacji dotyczących cyfrowego kompleksowego punktu obsługi OZE w kwestii zrównoważonych inwestycji energetycznych (art. 16 RED II) do zaangażowania społeczeństwa w energetykę obywatelską.

Polski punkt obsługi osadzony w ramach Urzędu Regulacji Energetyki miałby za zadanie przeprowadzić wnioskodawcę przez procedurę rejestracji społeczności energetycznej lub administracyjnej procedury uzyskania decyzji administracyjnych wymaganych w procesie inwestycyjno-budowlanym.

Punkt kompleksowej obsługi OZE powinien dzielić się takimi informacjami i służyć obywatelom poradami dotyczącymi zarówno środków poprawy efektywności energetycznej, jak i projektów z zakresu energii słonecznej w sposób zintegrowany. Zapewniłby on tym samym dostęp do informacji o środkach i sposobach zakładania społeczności energetycznych, zwłaszcza dla osób o niskich dochodach.

W ramach punktu kompleksowej obsługi OZE funkcjonowałaby platforma cyfrowa, gdzie znajdowałaby się całość informacji. Z niej zainteresowane podmioty mogłyby być kierowane do odpowiednich organów administracyjnych. Strona stanowiłaby jednocześnie cyfrową platformę, poprzez którą można by składać odpowiednie wnioski o pozwolenia związane z procesem inwestycyjnym w projekt OZE.

• Dalsze obniżanie barier w uzyskiwaniu wsparcia przez dotkniętych ubóstwem energetycznym

Programy Czyste powietrze i Stop smog skierowane są na rozwiązanie przyczyn ubóstwa energetycznego poprzez wymianę źródeł ciepła i termomodernizację w budynkach jednorodzinnych, które dominują na wsi. Ewolucja tych instrumentów zmierza w kierunku zmniejszania barier dla gospodarstw najgłębiej dotkniętych ubóstwem energetycznym (choć wyłącznie tych, które rozważają skorzystanie z programu, a więc ambitną wersję termomodernizacji) oraz wyrównuje wcześniejszą preferencję programów rządowych na budynki wielorodzinne (w miastach).

Instrument Stop Smog umożliwia uzyskanie 100% zwrotu za inwestycje w termomodernizację, co jest szczególnie istotne z punktu widzenia gospodarstw najbardziej dotkniętych problemem ubóstwa energetycznego. 

Co więcej, zmiany w programie Czyste powietrze zmierzają w podobnym kierunku – zwiększenia stopnia refinansowania inwestycji termomodernizacyjnych w gospodarstwach domów jednorodzinnych. Potrzebne są jednak dalsze zmiany w celu ułatwienia dostępu do środków dla najuboższych.

Wzmocnienie socjalnego komponentu obu programów wymaga usprawnienia mechanizmów prefinansowania inwestycji w termomodernizację (w przypadku programu Czyste powietrze) oraz zapewnienia gminom w najtrudniejszej sytuacji finansowej preferencji w zakresie programu Stop smog. Wdrażanie obu programów wymagać będzie też poprawy struktury doradztwa energetycznego na poziomie gmin i łączenia jej z działalnością gminnych ośrodków pomocy społecznej.

• Tworzenie synergii między społecznościami energetycznymi i rozwojem OZE 

Zgodnie ze Strategią zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa 2030 wykorzystanie OZE jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju obszarów wiejskich. Redukuje deficyty w zaopatrzeniu w energię i tym samym stabilizuje warunki prowadzenia działalności rolniczej i gospodarczej.

Energetyka obywatelska oparta na spółdzielniach energetycznych czy klastrach energii jest sposobem na rozwój energetyki z równoczesną poprawą standardu życia na obszarach wiejskich. Społeczności energetyczne mogą pomóc zwalczyć ubóstwo energetyczne na polskiej wsi przez zwiększenie efektywności energetycznej na poziomie gospodarstw domowych oraz zmniejszenie zużycia energii i obniżenie cen ich dostaw. 

Ponadto umożliwiają one odbiorcom wrażliwym, zwłaszcza na terenach wiejskich, budowanie własnej zdolności produkcji energii ze źródeł odnawialnych i jej magazynowania w przystępnych cenach i z dobrym zwrotem z inwestycji.

Co więcej, pozwalają one gminom na zebranie dodatkowych danych pomocnych podczas identyfikacji zjawiska ubóstwa energetycznego. Zaangażowanie samorządów gminnych, rozumiane jako współdziałanie z innymi lokalnymi interesariuszami w ramach społeczności energetycznej, ułatwia tworzenie interaktywnych lokalnych map ubóstwa energetycznego.

W motywie 67. Dyrektywy RED II (Renewable Energy Directive) podkreśla się znaczenie udziału gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji i o niskich dochodach w społecznościach energetycznych działających w obszarze OZE (renewable energy communities). Zaangażowanie się w tego typu zrzeszeniach umożliwia zwalczanie ubóstwa energetycznego poprzez zmniejszenie zużycia energii i wytwarzanie jej na miejscu. Społeczności energetyczne wspierają edukowanie ludzi w kwestiach sektora energetycznego oraz wywołują zmianę zachowań i oszczędność energii przez głębsze i bardziej świadome zaangażowanie ich w sektorze energetycznym.

Polskie gminy mogą już teraz angażować się w klastry energii i spółdzielnie energetyczne, które są polskimi rozwiązaniami w zakresie społeczności energetycznych. Udział w społeczności energetycznej stwarza gminie możliwości rozwinięcia działań związanych z planowaniem i przyspieszaniem rozwoju lokalnego, w tym rozwojem infrastruktury komunalnej. Powiązanie działalności planistyczno-organizacyjnej gminy z lokalnymi społecznościami energetycznymi sprawia, że mogą się one stać platformami koordynującymi współpracę między gminami, przedsiębiorstwami energetycznymi i odbiorcami.