Utrzymane programy społeczne, lecz brak dalszych reform. Polityka społeczna na czwórkę

W 2020 roku polityka społeczna była prowadzona przede wszystkim w sposób reaktywny. W obliczu pandemii wsparto dodatkowo instytucję pieczy zastępczej, rehabilitację społeczno-zawodową osób z niepełnosprawnościami czy instytucję opieki nad osobami starszymi, a także powołano Solidarnościowy Korpus Wsparcia Seniorów. Reformowanie ukierunkowane na długofalowe cele zeszło na dalszy plan i nie doczekało się wyrazistych rezultatów.

Obok ochrony zdrowia i edukacji polityka społeczna stała się w sposób nieunikniony tą dziedziną, która szczególnie silnie została dotknięta skutkami pandemii. Stało się tak przede wszystkim ze względu na pogłębienie wielu problemów społecznych (ubóstwo, niestabilność, konflikty rodzinne, kryzysy zdrowia, uzależnienia), na które ten dział polityki publicznej odpowiada. Ponadto zmianom i ograniczeniom uległy ramy funkcjonowania różnych podmiotów działających w obszarze polityki społecznej. Odpowiedź na wyzwania pandemii to kluczowy kontekst oceny polityki społecznej w minionym roku, ale niejedyny. Polityka społeczna musi także mierzyć się z innymi wyzwaniami, jeszcze sprzed pandemii, i tworzyć rozwiązania trwałe.

[PRZECZYTAJ PUBLIKACJĘ CENTRUM ANALIZ KJ – RZĄD POD LUPĄ 2020]

Polityka rodzinna i wsparcie społeczne +/-

W polityce rodzinnej utrzymano dotychczasowe programy, takie jak Rodzina 500+ czy Maluch+. Choć walka z koronawirusowym kryzysem pociągnęła za sobą nowe wydatki w zakresie polityki zdrowotnej czy gospodarczej, rząd nie zdecydował się na cięcia ani znaczące reformy w sztandarowych programach socjalnych. Trudno jednoznacznie to ocenić. O ile sama polityka cięć socjalnych nie byłaby korzystna, zwłaszcza w obliczu ubożenia części rodzin w dobie pandemii, o tyle pewne zmiany w kształcie programu 500+ ograniczające (przynajmniej czasowo) wsparcie dla zamożnych rodzin i przekierowujące zaoszczędzone środki na inne odcinki polityki społecznej miałyby pewne uzasadnienie.

Niestety nie podniesiono progów uprawniających do korzystania ze świadczeń z pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych zależnych od niskiego dochodu, co byłoby wskazane wobec trudnej sytuacji wielu gospodarstw domowych. Pozytywne novum może stanowić program „Po pierwsze Rodzina!” służący doinwestowaniu w trybie konkursowym organizacji pozarządowych realizujących programy informacyjne, edukacyjne i szkoleniowe na rzecz rodzin. W 2020 roku przeznaczono na ten cel 8,6 mln zł. Program to krok raczej w dobrym kierunku, ale jego niewielka skala finansowa i zakres czynią go jedynie uzupełnieniem prowadzonej polityki państwa na rzecz rodzin.

W ustawodawstwie na rzecz rodziny 2020 rok nie przyniósł wyraźnych zmian o trwałym charakterze, mimo że takie problemy, jak wsparcie rodziny w kryzysie, rozwój rodzinnej pieczy zastępczej czy dostępności opieki nad małym dzieckiem są sferami, w których nadal jest wiele do zrobienia. Zatwierdzenia przez Komitet Stały Rady Ministrów i procedowania w parlamencie nie doczekał jeszcze projekt zmian w ustawie o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, przygotowany przez resort polityki społecznej i skupiający się na rozwiązaniach dotyczących wspierania rodzin, procesu deinstytucjonalizacji (w tym w pieczy zastępczej), rozwoju rodzinnych form pieczy zastępczej, zagadnieniu usamodzielnienia pełnoletnich wychowanków pieczy zastępczej, a także problematyce adopcyjnej.

Doraźnie uruchamiano środki mające wspomóc instytucje pieczy zastępczej (także rodzinnej) w kontekście radzenia sobie z trudami i zagrożeniami doby pandemii. W ramach projektu „Wsparcie dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej w okresie epidemii COVID-19” przeznaczono 130 mln zł, m.in. na zakup komputerów, oprogramowania i sprzętu audiowizualnego. Działania te należy ocenić pozytywnie.

Słabością okazało się natomiast wsparcie osób w kryzysie bezdomności i instytucji działających na ich rzecz w obliczu pandemii. Media i organizacje pomocowe wskazują na liczne niedociągnięcia w tym obszarze (np. jeśli chodzi o szybki dostęp do testów czy środków ochrony osobistej).

Polityka wobec niepełnosprawności +/ –

2020 rok przyniósł kontynuację prac nad strategią polityki wobec niepełnosprawności, a także rozpoczęcie prac nad strategią jej deinstytucjonalizacji (obejmującej jednak nie tylko osoby z niepełnosprawnościami). Działania te nie doczekały się dotąd finału; wolno mieć nadzieję, że przynajmniej ich legislacyjne owoce ujrzymy w 2021 roku. Podobnie jak w polityce rodzinnej, kontynuowano programy realizowane już we wcześniejszych latach: Dostępność Plus, programy w ramach Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych czy Funduszu Solidarnościowego, np. Opieka wytchnieniowa czy Asystent osobisty osoby niepełnosprawnej. Programów nie rozszerzono znacząco, mimo że ich niewielka skala w punkcie wyjścia w 2019 roku jasno wskazuje na taką potrzebę. W najnowszej edycji wprowadzono jednak pewne modyfikacje, np. o dofinansowanie z tytułu organizowania opieki wytchnieniowej mogą starać się nie tylko gminy, ale i organizacje pozarządowe; zniesiono ponadto kryteria dochodowe przyznawania tego typu wsparcia rodzinom. To zmiany w dobrym kierunku, jednak dostępność tychże usług w skali kraju jest nadal bardzo ograniczona.

Nie wprowadzono także zmian w systemie zabezpieczenia socjalnego osób z niepełnosprawnościami i ich bliskich/opiekunów. Zwłaszcza prawne i finansowe ramy wsparcia opiekunów, które są od lat zbyt wąskie – a ponadto już 6 lat temu stwierdzono ich niekonstytucyjność – powinny ulec zmianom, co do tej pory nie nastąpiło.

Warto odnotować pewne działania w reakcji na pandemię COVID-19: (1) ukierunkowane na zapewnienie przetrwania podmiotów odpowiedzialnych za rehabilitacje społeczną i zawodową osób z niepełnosprawnością – wobec czasowej niemożności pełnienia swojej roli przez te podmioty w dotychczasowych ramach, z uwagi na reżim sanitarny; (2) odnoszące się do wsparcia psychicznego dla osób z niepełnosprawnościami, których instytucje codziennej integracji i aktywności czasowo zawiesiły działalność. Słabym ogniwem jest deficyt wielowymiarowego wsparcia opiekunów nieformalnych/rodzinnych, których obciążenia w dobie pandemii jeszcze bardziej wzrosły, m.in. z powodu ograniczenia dostępu do różnych instytucji wsparcia formalnego (edukacyjnego, rehabilitacyjnego, opiekuńczego).

Polityka senioralna +

W polityce senioralnej kontynuowano programy i działania uruchomione we wcześniejszych latach (ASOS, Opieka 75+, Senior+), bez większych zmian w ich funkcjonowaniu i skali. Osoby starsze były grupą, która doczekała się szczególnej uwagi w kontekście walki z pandemią i łagodzenia jej skutków. W pierwszej, wiosennej fazie pandemii wprowadzono tymczasowo godziny dla seniorów w sklepach i kierowano liczne apele o ostrożność i solidarność wobec osób starszych czy ogólne zalecenia dla instytucji świadczących wsparcie i opiekę wobec osób w podeszłym wieku. Nie udało się jednak w tym okresie uchronić sektora opieki instytucjonalnej (w tym domów pomocy społecznej) przed zagrożeniem koronawirusowym, a w rządowej agendzie senioralnej jedynie pobieżnie i fragmentarycznie znalazły się wówczas kwestie opieki nad osobami starszymi poza instytucjami całodobowymi. W okresie letnim przewidziano dodatkowe fundusze na zabezpieczenie i zaopatrzenie instytucji opieki, wsparcie osób tam zatrudnionych, zwiększenie potencjału kadrowego.

W jesiennym stadium pandemii działania publiczne zostały zintensyfikowane – znacznie większy zakres zyskały działania informacyjne i uświadamiające o potrzebach i możliwościach wsparcia osób starszych, a także uruchomiono nowy skoordynowany mechanizm wspierania seniorów na terenie całego kraju: Solidarnościowy Korpus Wsparcia Seniorów. W jego działania włączone zostały ośrodki pomocy społecznej, służby socjalne, wolontariusze i Wojska Obrony Terytorialnej. Jest to program potrzebny, choć na bilans jego funkcjonowania trzeba jeszcze poczekać. Otwartą kwestią pozostaje, czy w jakiejś formie zostanie on utrzymany, gdy pandemia będzie wygasać. Pożądane wydaje się stworzenie na bazie tego doświadczenia trwałego mechanizmu wspierania zwłaszcza samotnych seniorów w zaspokajaniu różnorakich potrzeb.