Jest drogo, będzie drożej? Gospodarne państwo odpowiedzią na ubóstwo energetyczne [RAPORT CAKJ w 13 punktach]

Ostatnie trzy lata uderzyły w poczucie bezpieczeństwa Polaków. Wobec ogromnych wyzwań stojących przed Polską na odcinku klimatycznym i socjalnym postanowiliśmy zająć się kluczowym tematem łączącym obie te dziedziny – tzw. ubóstwem energetycznym. Odpowiednie zaprojektowanie instrumentów w ramach zielonej transformacji może pomóc najuboższym w trwałym pokonaniu trudności z zapewnieniem własnych potrzeb energetycznych. Poniżej przedstawiamy streszczenie w 13 punktach najnowszego raportu CAKJ, Jest drogo, będzie drożej? Gospodarne państwo odpowiedzią na ubóstwo energetyczne.

[PRZECZYTAJ RAPORT CAKJ PT. „JEST DROGO, BĘDZIE DROŻEJ? GOSPODARNE PAŃSTWO ODPOWIEDZIĄ NA UBÓSTWO ENERGETYCZNE”]

1.Niniejszy raport wskazuje, że nie ma prostych i tanich metod niwelowania ubóstwa energetycznego, stanowiącego znaczący odsetek populacji gospodarstw domowych. Mając na uwadze olbrzymie nakłady na dekarbonizację polskiej energetyki i niepewność na europejskim rynku energii, należy liczyć się z trwałym wzrostem cen energii. Taka sytuacja, bez działań mitygujących, może pogłębić i rozszerzyć zjawisko ubóstwa energetycznego, a także może znacząco zwiększyć koszt jego niwelowania.

2.Udział gospodarstw domowych zagrożonych ubóstwem energetycznym w Polsce w ogólnej liczbie gospodarstw domowych może się wahać się w przedziale 10–20%. Ok. 76% respondentów badania społecznego przeprowadzonego w ramach prac nad raportem przyznało, że w ostatnim sezonie grzewczym oszczędzało energię.

3.Analiza danych na poziomie wojewódzkim wskazuje na bardzo duże zróżnicowanie nasilenia tego zjawiska. Wysoki poziom zróżnicowania oraz brak określonego i konsekwentnie stosowanego zestawu miar ubóstwa energetycznego, stanowi problem dla właściwego planowania instrumentów ukierunkowanych na niwelowanie tego zjawiska. Wiąże się to z potrzebą odpowiedniego dopasowania tych instrumentów do specyfiki gospodarstw ubogich energetycznie i uwarunkowań regionalnych.

4.Dokumenty strategiczne w zakresie rozwoju energetyki, mimo że zauważają kwestię ubóstwa energetycznego, nie przedstawiają ani kompleksowej analizy zjawiska, ani rozwiązań długookresowych.

Ponadto słabością, która przewija się w zasadzie w każdym z analizowanych w raporcie instrumentów walki z wysokimi cenami energii, to brak specyficznego odniesienia się do ubóstwa energetycznego w kontekście rzeczywistych miar charakteryzujących gospodarstwa domowe ubogie energetycznie.

W konsekwencji niektóre instrumenty wyłączają z preferencyjnego traktowania gospodarstwa domowe ubogie energetycznie, niespełniające kryterium dochodowego.

5.Instrumentami o największej skali finansowej realizowanymi obecnie w Polsce w ramach walki ze wzrastającymi rachunkami Polaków są ceny maksymalne i zamrożenie” cen energii oraz dopłaty i dodatki do paliw. ­Wśród nich największy średni roczny budżet zaplanowano m.in. na: dopłaty i zamrożenie cen dla energii elektrycznej (ok. 8,9 mld zł rocznie) i dodatek węglowy (7,8 mld zł rocznie).

6.Niestety, w przypadku dużej części instrumentów, mogą z nich korzystać w równym stopniu wszystkie gospodarstwa domowe (lub większość) – niezależnie od osiąganych dochodów. Skutkiem takiego rozwiązania jest częściowe subsydiowanie gospodarstw o wyższych dochodach przez gospodarstwa o niskich dochodach. W nowym, powszechnym progu zużycia energii elektrycznej uprawniającym do preferencyjnej ceny energii (3 MWh rocznie) mieści się ok. 74% ogółu gospodarstw domowych.

7.W sytuacji wysokich cen energii i ogromnych potrzeb inwestycyjnych Polski potrzebnych na realizację transformacji energetycznej proponujemy wprowadzenie kryterium dochodowego do cen maksymalnych i dopłat do energii, co pozwoliłoby wyłączyć z grupy beneficjentów gospodarstwa domowe o ponadprzeciętnych dochodach i w ten sposób zaoszczędzone środki przeznaczyć na dopłaty do energii i granty bez wkładu własnego na termomodernizacje dla gospodarstw ubogich energetycznie.

8.Uproszczone oszacowanie wskazuje, że 2–3 mld zł rocznie transferów pieniężnych dla gospodarstw domowych ubogich energetycznie oraz ok. 22 mld zł na termomodernizację istniejących budynków, w których mieszkają osoby odczuwające zjawisko ubóstwa energetycznego – to oszacowany poziom środków, który pozwoliłby na skuteczną walkę ze zjawiskiem ubóstwa energetycznego (obniżenia poniżej 10% udziału wydatków na energię w dochodzie gospodarstwa domowego) przy założeniu skali ubóstwa energetycznego w Polsce na poziomie ok. 10,5%.

9.Jednak w przeprowadzonych w naszym projekcie badaniach społecznych pomysł stworzenia specyficznych programów, dostępnych wyłącznie dla ubogich energetycznie, finansowanych z pieniędzy wszystkich, nie zyskał popularności. Prawie dwukrotnie więcej respondentów (57%) popiera drobne dopłaty do rachunków dla wszystkich niż znaczące dopłaty wyłącznie dla ubogich (29%). Ponadto więcej osób było skłonnych do wsparcia rabatów dla osób oszczędzających energię niż dotacje (dopłaty) dla ubogich (odpowiednio 49% i 36%). Ostatnie trzy miejsca rankingu respondentów (z wynikiem ujemnym) zajmują interwencje, w ramach których ubodzy energetycznie zyskują kosztem ogółu społeczeństwa. Co więcej, 44% z nich uważa, że „dobre” programy na rzecz walki z ubóstwem energetycznym mogłyby zastąpić program 500+.

10.Ze względu na zauważalną niechęć wśród respondentów do instrumentów, które biorą pod uwagę jedynie niski poziom dochodów gospodarstw domowych, potrzebny jest mechanizm różnicujący poziom wsparcia w zależności nie tylko od poziomu dochodów, ale również od innych miar ubóstwa energetycznego. Respondenci oczekują powiązania wsparcia z oszczędzaniem energii, więc jest to czynnik, który warto wyróżnić w komunikacji i konstrukcji instrumentów. Ważne również jest podkreślanie w retoryce realizacji potrzeby roztropności wydatkowania środków publicznych. Komunikowanie i projektowanie instrumentów wsparcia musi wziąć pod uwagę oczekiwania społeczeństwa, aby zapewnić szerokie poparcie, wykraczające poza kadencję danego rządu.

11.Odpowiednie zaprojektowanie instrumentów wsparcia w ramach zielonej transformacji może pomóc najuboższym w trwałym pokonaniu trudności z zapewnieniem własnych potrzeb energetycznych. Kluczowym narzędziem do ograniczania zjawiska ubóstwa energetycznego i potrzeby subsydiowania cen energii przez państwo jest poprawa efektywności energetycznej budynków. Program „Czyste Powietrze” był na przestrzeni lat dopracowywany i w obecnym kształcie wydaje się być instrumentem efektywnym, w który dalej warto inwestować.

12.Ważnym elementem w projektowaniu wsparcia będą środki i regulacje unijne. W ramach wdrażania pakietu Fit for 55 w UE stworzono nowy oddzielny system handlu emisjami dla budynków i transportu drogowego (tzw. ETS II), który zacznie działać w 2027 roku. Aby łagodzić skutki transformacji energetycznej wdrażanej również poprzez mechanizm EU ETS II, a także wsparcie gospodarstw domowych i mikroprzedsiębiorstw, w które najmocniej uderzają ceny energii, rok wcześniej uruchomiony zostanie Społeczny Fundusz Klimatyczny.

Polska może otrzymać z niego nawet 11,4 mld euro na siedem lat. Innym źródłem funduszy może być zwiększony w ramach rewizji dyrektywy ETS Fundusz Modernizacyjny. Opóźnienia i niepewność polityczna związana z transferem środków na rzecz Krajowego Planu Odbudowy sprawiają, że te fundusze mogą nie mieć istotnego wpływu na niwelowanie ubóstwa energetycznego w Polsce.

13.Transformacja energetyczna może wiązać się ze wzrostem cen energii, co będzie miało wpływ na politykę w zakresie transferów socjalnych. Oznacza to, że w prace nad strategicznymi dokumentami w zakresie energetyki powinny być również zaangażowane resorty odpowiedzialne za politykę społeczną i mieszkaniową, a także gminy i lokalne organizacje prospołeczne. Problematyka ubóstwa energetycznego oraz rozwiązania w tym zakresie muszą zostać odpowiednio uważnie potraktowana m.in. w Planie społeczno-klimatycznym, którego przygotowanie stanowi jeden z warunków uzyskania dostępu do środków Społecznego Funduszu Klimatycznego.

[PRZECZYTAJ RAPORT CAKJ PT. „JEST DROGO, BĘDZIE DROŻEJ? GOSPODARNE PAŃSTWO ODPOWIEDZIĄ NA UBÓSTWO ENERGETYCZNE”]

 Raport powstał we współpracy z Fundacją Polska z Natury, która należy do sieci Our Common Home.