Czy PiS w wymiarze sprawiedliwości realizuje wolę suwerena? Sprawdzamy wyborcze obietnice

 W wielu wypowiedziach polityków PiS dotyczących wymiaru sprawiedliwości nieustannie przewija się argument, że realizują swoje zobowiązania wyborcze. Postanowiliśmy zatem sprawdzić, czy proponowane i realizowane dzisiaj przez Prawo i Sprawiedliwość reformy w tej dziedzinie znajdują swoje odzwierciedlenie w programach i materiałach wyborczych sprzed wyborów 2015 roku. Ze szczegółowej analizy wynika, że mamy do czynienia z daleko idącą realizacją programu przy zastrzeżeniu, że najbardziej kontrowersyjne zmiany dotyczące Trybunału Konstytucyjnego i Sądy Najwyższego nie zostały przed wyborami zapowiedziane wprost.

Podstawą analizy są dokumenty programowe Prawa i Sprawiedliwości, w tym: Program PiS z 2014 r. (dalej: Program”) oraz materiały z konferencji programowej „Myśląc Polska”, która odbyła się w lipcu 2015 r. (dalej: Konferencja programowa) , a także treść expose Beaty Szydło . Wzięto również pod uwagę szereg dokumentów legislacyjnych, które zgłosił rząd lub posłowie partii rządzącej od początku obecnej kadencji. Warto bowiem wyraźnie podkreślić, że zasadnicze reformy systemu sądownictwa i prokuratury realizowano przy użyciu nie tylko projektów rządowych, ale też poselskich, tj. z pominięciem procesu uzgodnień i konsultacji społecznych.

Diagnoza wymiaru sprawiedliwości wg PiS

Przed nawias warto wyłączyć ogólne diagnozy i spostrzeżenia poczynione dokumentach programowych. Ocenę stanu polskiego sądownictwa wg PiS zasadniczo można streścić, przytaczając jedno zdanie Programu tej partii – sądy w Polsce znajdują się w głębokim kryzysie. W skutek zaniechań poczynionych na początku transformacji ustrojowej, a także w wyniku nieodpowiedzialnych pseudoreform PO-PSL, polskie sądy działają niesprawnie, tracą społeczne zaufanie, poważnie zagraża im korupcja i nepotyzm, a także “ciche” uzależnienie polityczne.

W swoim Programie PiS wskazał, że sądy i prokuratura w naszym kraju wymagają zasadniczej naprawy, która powinna opierać się na trzech założeniach:

• – wymiar sprawiedliwości nie może być „państwem w państwie”. Według PiS chodzi tutaj o stworzenie skutecznych mechanizmów kontroli przeciwdziałających odrywaniu się ogniw wymiaru sprawiedliwości od jego służebnej wobec społeczeństwa roli oraz korygowania błędów;

• – polityka karna musi zapewniać skuteczne ściganie i sprawiedliwe karanie przestępców, co zasadniczo sprowadza się do ponownego połączenia stanowisk Prokuratora Generalnego i Ministra Sprawiedliwości;

• – „zero tolerancji” dla patologii w wymiarze sprawiedliwości. Według PiS wymiar sprawiedliwości powinien bowiem być sferą działalności państwa całkowicie wolną od korupcji, nepotyzmu, układów towarzysko-biznesowych.

Niniejszą analizę podzieliliśmy na sekcje dotyczące reform: prokuratury, sądownictwa oraz polityki prawnej (prawno-karnej).

Prokuratura

Sztandarowym postulatem wyborczym Prawa i Sprawiedliwości w zakresie reform prokuratury było cofnięcie zmiany przeprowadzonej przez rząd PO-PSL, polegającej na rozdzieleniu funkcji Prokuratora Generalnego i Ministra Sprawiedliwości. Pojawił się on zarówno w Programie oraz w wystąpieniach na Konferencji programowej. Głównym zarzutem PiS względem autonomicznego modelu prokuratury było nadanie tej instytucji charakteru korporacyjnego, co sprawiło, że prokuratura stała się niesprawna i niezdolna do skutecznej realizacji swoich zadań.

Z tego postulatu wynikają co do zasady wszystkie inne propozycje reform w prokuraturze.W Programie partii zapowiedziano zatem zniesienie Krajowej Rady Prokuratury, zgromadzenia prokuratorów i kolegiów prokuratur. Postulowano utworzenie hierarchicznej struktury organizacyjnej. Wskazano również na konieczność zmiany dotychczasowego modelu pojmowania samodzielności prokuratorów w sposób podobny do niezawisłości sędziowskiej. Według PiS przełożeni muszą mieć bowiem prawo wglądu w czynności procesowe prokuratorów prowadzących poszczególne sprawy oraz możliwość wyjątkowego ich korygowania, jeżeli wymaga tego praworządność i interes publiczny.

Jedną z konsekwencji powyższych założeń miała być zmiana modelu powoływania na stanowiska prokuratorów. Kompetencje w tym zakresie wykonywane miały być samodzielnie przez Ministra Sprawiedliwości, przy zachowaniu trybu konkursowego wyłaniania kandydatów.

PiS proponowało również urealnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej prokuratorów, w tym m.in. zmianę sposobu obliczania okresu przedawnienia niektórych przewinień dyscyplinarnych (od daty ujawnienia, a nie od daty czynu). O uchyleniu immunitetu prokuratorskiego miał decydować Minister Sprawiedliwości. Zapowiedziano również upublicznienie oświadczeń majątkowych prokuratorów.

Realizacja powyższych założeń została wykonana niemal w 100% i to już na samym początku kadencji. Wówczas w ekspresowym trybie (jako projekt poselski) uchwalono nową ustawę Prawo o prokuraturze . Znowu połączono stanowiska Prokuratora Generalnego oraz Ministra Sprawiedliwości, powrócono do hierarchicznej struktury prokuratur, przyznając przełożonym prawo do wydawania pisemnych poleceń podlegającym im prokuratorom. Zlikwidowano Krajową Radę Prokuratury oraz wprowadzono nowy model podziału terytorialnego i hierarchicznego poszczególnych szczebli prokuratur. Wzmocniony został wewnętrzny pion odpowiedzialności dyscyplinarnej. Przy czym, jako ciekawostkę warto dodać, że wyłączona została odpowiedzialność za przewinienie dyscyplinarne prokuratora w sytuacji, gdy podejmie on lub zaniecha działania wyłącznie w interesie społecznym. Znacznie rozszerzono kompetencje kadrowe Ministra Sprawiedliwości, choć ograniczono znaczenie konkursów na poszczególne stanowiska, co należy uznać za działanie sprzeczne z postulatami wyborczymi. Wydłużono okres przedawnienia niektórych przewinień dyscyplinarnych. Oświadczenia majątkowe prokuratorów stały się jawne.

Sądy i Trybunały

W swoim Programie PiS wskazało, że po wygraniu wyborów zainicjuje rozwiązania ustawowe i organizacyjne prowadzące do usprawnienia sądownictwa i usunięcia narastających w nim patologii przy jednoczesnym poszanowaniu niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów od innych władz. Przyznać trzeba, że powyższa „obietnica” jest bardzo pojemna i w większości przypadków to właśnie ona zdaje się stanowić punkt odniesienia dla polityków partii rządzącej, uzasadniających wszelkie posunięcia PiS w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości.

W żadnym z dostępnych materiałów programowych nie zapowiedziano bowiem tak drastycznych zmian w funkcjonowaniu Trybunału Konstytucyjnego (pięć projektów legislacyjnych) oraz Sądu Najwyższego (całkowicie nowa ustawa o SN ). Mając z jednej strony tak ogólny postulat, a z drugiej szereg konkretnych projektów aktów prawnych o rewolucyjnym wręcz charakterze, nie sposób w rzetelny sposób ocenić, czy PiS zrealizował tym samym swoje obietnice wyborcze. W tym samym szeregu ustawić można obietnicę likwidacji nepotyzmu w wymiarze sprawiedliwości.

W pozostałym zakresie konkretnych zapowiedzi nie sformułowano zbyt wiele. Niemniej, poniżej zidentyfikowaliśmy listę bardziej szczegółowych postulatów programowych oraz ocenę ich realizacji.

• Zwiększenie kompetencji Ministra Sprawiedliwości wobec sądów

W Programie PiS wyraźnie podkreślono, że po objęciu władzy przez tę partię zwiększeniu ulegną kompetencje Ministra Sprawiedliwości wobec sądów. Według PiS Minister Sprawiedliwości nie może zajmować się tylko sprawami administracyjnymi sądownictwa, lecz musi być także odpowiedzialny za należyte wypełnianie jego konstytucyjnych i ustawowych funkcji. W tym celu uzyska prawo wizytacji sądów, badania skarg na ich działalność oraz wnoszenia apelacji nadzwyczajnej (nadzwyczajnego środka zaskarżenia) od każdego prawomocnego orzeczenia, które w jego ocenie będzie niezgodne z prawem i dobrem jednostki lub dobrem wspólnym. Uprawnienia wizytacyjne będą dotyczyć także sfery orzekania. Minister powinien posiadać prawo badania akt sądowych w celu ewentualnego wniesienia apelacji nadzwyczajnej lub podjęcia decyzji o wszczęciu postępowania dyscyplinarnego. W Programie PiS podkreślono również konieczność wzmocnienia uprawnień prezydenckich w sprawach sądownictwa, proponująć utworzenie specjalnej komisji dyscyplinarnej przy Prezydencie.

Postulaty te co do zasady zrealizowano lub są w trakcie realizacji (nie wszystkie ustawy weszły jeszcze w życie lub oczekują na podpis Prezydenta). Nie budzi większych wątpliwości, że wszystkie ustawy dotyczące sądownictwa, jakie przyjęto za obecnej kadencji znacząco zwiększają pozycję Ministra Sprawiedliwości względem sądownictwa. Wskazać trzeba przede wszystkim na nowelizację ustawy o ustroju sądów powszechnych . Od wejścia w życie tej ustawy to Minister Sprawiedliwości, a nie prezes danego sądu, jest zwierzchnikiem dyrektora sądu. Na mocy innej nowelizacji tej samej ustawy o ustroju sądów powszechnych (zgłoszonej tym razem jako projekt poselski) Minister Sprawiedliwości uzyska również ogromny wpływ na powoływanie i odwoływanie prezesów sądów. Wzmocniono równocześnie uprawnienia nadzorcze i wizytacyjne Ministra Sprawiedliwości względem sądów. Nie wprowadzono natomiast instytucji apelacji nadzwyczajnej (zob. niżej).

W zakresie wzmocnienia uprawnień Prezydenta, wydaje się, że procedowane rozwiązania legislacyjne w ogólnym rozrachunku raczej osłabiają pozycję głowy państwa względem organów sądownictwa. Nie zaproponowano utworzenia żadnej specjalnej komisji przy Prezydencie. Wspomnieć jednak należy, że poprawki zgłoszone ostatnio przez PiS do projektu ustawy o Sądzie Najwyższym, nadają Prezydentowi dodatkowe uprawnienia w zakresie wskazywania sądów SN, którzy nie przejdą w stan spoczynku po wejściu w życie tej ustawy (choć Prezydent i tak ma być związany wskazaniem Ministra Sprawiedliwości).

• Krajowa Rada Sądownictwa

Odnośnie Krajowej Rady Sądownictwa PiS zapowiedziało zmianę systemu powoływania składu Rady w celu zapewnienia większej równowagi między czynnikiem sędziowskim a przedstawicielami władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz tych środowisk, z których będą się rekrutować kandydaci na stanowiska sędziowskie, w tym środowiska nauki.

Rząd PiS podjął działania w kierunku zmiany sposobu powoływania i funkcjonowania Krajowej Rady Sądownictwa. Nie przesądzamy, czy zaproponowane rozwiązania rzeczywiście zapewniają większą równowagę pomiędzy czynnikiem sędziowskim a przedstawicielami władzy ustawodawczej i wykonawczej. Wedle nowelizacji ustawy o KRS oczekującej na podpis Prezydenta RP mają zostać powołane dwa odrębne zgromadzenia KRS, których członkowie (sędziowie) mają być powoływani przez Sejm (obecnie wybierani są przez środowiska sędziowskie). Głośny projekt legislacyjny Prezydenta RP zgłoszony w ostatnich dniach, wskazuje, że głosowanie nad takimi kandydaturami członków KRS powinno być przeprowadzane przy większością ⅗ głosów.

W zakresie jednej z najważniejszych kompetencji KRS, tj. wyznaczania sędziów na stanowiska – dopiero zgoda obydwu gremiów (zgromadzeń KRS) będzie równoznaczna z pozytywną opinią KRS względem kandydatury sędziego na stanowisko. Tylko wtedy możliwe będzie złożenie do Prezydenta wniosku o powołanie danego sędziego zgodnie z art. 179 Konstytucji.

• Utworzenie sądu dyscyplinarnego w ramach Sądu Najwyższego

PiS proponował utworzenie sądu dyscyplinarnego w ramach Sądu Najwyższego lub – jeśli pojawi się możliwość zmiany Konstytucji – specjalnego organu dyscyplinarnego przy Prezydencie Rzeczypospolitej.

Postulat ten jest właśnie realizowany. Jednym z głównych założeń kontrowersyjnej ustawy o Sądzie Najwyższym (projekt poselski) , jest utworzenie – w ramach Sądu Najwyższego – autonomicznej Izby Dyscyplinarnej. Z oczywistych względów nie podjęto próby zmiany Konstytucji i utworzenia organu dyscyplinarnego przy Prezydencie.

• Utworzenie Izby Wyższej Sądu Najwyższego oraz wprowadzenie apelacji/rewizji nadzwyczajnych

PiS proponował ponadto utworzenie Izby Wyższej Sądu Najwyższego, która orzekałaby w sprawach wniosków o rewizję nadzwyczajną w przypadkach szczególnie bulwersujących prawomocnych wyroków w sprawach cywilnych i karnych oraz postanowień prokuratorskich, jeżeli zawiodą wszelkie inne mechanizmy korygujące. Prawo do wystąpienia z wnioskiem o rewizję nadzwyczajną miało zostać przyznane Ministrowi Sprawiedliwości i RPO. W materiałach programowych (wystąpienie Janusza Wojciechowskiego) podniesiono postulat wprowadzenia apelacji nadzwyczajnej, dającej szersze i głębsze możliwości naprawiania prawomocnych błędów sądowych.

Postulat ten nie został zrealizowany. Nie utworzono, ani nie planuje się utworzenia Izby Wyższej SN. Nie pojawiły się dotychczas żadne projekty wprowadzające rewizję (apelację) nadzwyczajną, o której wielokrotnie wspominano w wypowiedziach przedwyborczych polityków PiS.

• Usprawnienie procedur sądowych

W zakresie usprawnienia procedur sądowych PiS zaproponowało rejestrację wszystkich rozpraw za pomocą urządzeń elektronicznych, wzmocnienie kadrowe przeciążonych sądów, a także przyznanie notariuszom prawa do wykonywania pewnych czynności, które należą obecnie do obowiązków sądów. Zapowiedziano wdrożenie mechanizmu czasowego delegowania sędziów do innych sądów. PiS podkreśliło również w swoim Programie konieczność promowania mediacji i polubownego załatwiania spraw.

Powyższe postulaty zrealizowano w części. Elektroniczna rejestracja rozpraw jest efektem działań poprzednich rządów PO-PSL, podobnie jak upowszechnianie mediacji i polubownego załatwiania sporów oraz rozwiązania pozwalające na delegowanie sędziów. W 2016 r. zapowiedziano natomiast prace nad wprowadzeniem obowiązku elektronicznej rejestracji czynności notarialnych. Dotychczas nie przedstawiono jednak żadnego konkretnego projektu w tym zakresie.

• Ławnicy w sądach II instancji

Janusz Wojciechowski zaproponował ponadto wprowadzenie do orzekania ławników w drugiej instancji, a przez to większe uspołeczenienie wymiaru sprawiedliwości.

Postulat ten nie został zrealizowany. Ławnicy nadal orzekają jedynie w sądach pierwszej instancji.

• Opłaty sądowe i pomoc prawna z urzędu

PiS w swoim Programie podkreślił konieczność rozszerzenia zakresu ulg w opłatach sądowych oraz ułatwienia w zakresie pomocy prawnej z urzędu.

Postulat ten został zrealizowany jedynie częściowo. Uchwalono pewne ulgi w opłatach sądowych, ale jedynie w drobnym zakresie w sprawach bankowych oraz w przypadku niektórych tylko spraw spraw dotyczących roszczeń pracowniczych na wypadek niewypłacalności pracodawcy . Z perspektywy Ministerstwa Sprawiedliwości za ułatwienia w zakresie pomocy prawnej z urzędu, zapewne można uznać obniżenie stawek adwokackich za pomoc prawną z urzędu.

• Zawód sędziego jako ukoronowanie prawniczej kariery

W materiałach wyborczych PiS zaproponowano zmianę zasad wyłaniania kandydatów na sędziów, tak by każdy nowo powołany sędzia ukończył co najmniej 35 lat i miał za sobą co najmniej 5 lat samodzielnej pracy w innym zawodzie prawniczym. Zawód sędziego wedle Programu PiS miał był ukoronowaniem prawniczej kariery, a nie początkiem pierwszej samodzielnej pracy. Na konieczność wprowadzenia takich rozwiązań zwrócili również uwagę: prof. Henryk Cioch – późniejszy sędzia Trybunału Konstytucyjnego z nadania PiS oraz Janusz Wojciechowski (materiały z Konferencji programowej).

Powyższy postulat nie został zrealizowany w najmniejszym nawet stopniu. Wręcz przeciwnie, przyjęte przez większość rządzącą rozwiązania legislacyjne wzmocniły pozycję Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, jako podmiotu, którego absolwenci mają stanowić zasadnicze kadry polskiego sądownictwa i prokuratury

• Jawność oświadczeń majątkowych sędziów

Podobnie jak w przypadku prokuratorów, PiS zapowiedział wprowadzenie pełnej jawności oświadczeń majątkowych sędziów.

Postulat ten został zrealizowany. Od 2017 r. wszystkie oświadczenia majątkowe sędziów powinny być dostępne publicznie.

• Podwyżki dla pracowników sądów

W trakcie Konferencji programowej PiS wskazano ponadto na konieczność poprawy statusu zawodowego i materialnego pracowników administracyjnych wymiaru sprawiedliwości.

Postulat ten należy uznać za zrealizowany. Na mocy wydanego w styczniu 2017 r. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, pracownicy sądów uzyskali gwarancję minimalnych zarobków 2 tys. zł brutto. Wprowadzono również szereg innych podwyżek dla kadry administracyjnej w sądach.

• Komornicy

PiS zapowiedziało ponadto wprowadzenie przepisów zapewniających skuteczną egzekucję wyroków sądów powszechnych i administracyjnych. Zwrócono także uwagę na kwestię usunięcia kolizji między działaniem komorników sądowych a słusznym interesem obywateli. Zapowiedziano działania w kierunku obniżenia opłat za egzekucję komorniczą, a także wymóg publikowania informacji o licytacjach komorniczych w Internecie.

Postulat zasadniczych zmian w zakresie funkcjonowania komorników jest obecnie realizowany. W parlamencie procedowana jest całkowicie nowa ustawa o komornikach sądowych, o której na łamach naszego portalu pisał dr Jacek Sokołowski. . Na mocy nowych przepisów zmieniony zostanie model funkcjonowania komorników. Promowane będą mniejsze i średnie kancelarie komornicze. Planuje się wprowadzenie znaczących ograniczeń i nowych obowiązków komorników w zakresie egzekucji, obniżenie opłat za czynności komornicze, a także znowelizowanie modelu kształcenia komorników. Znacząco zostanie rozszerzona odpowiedzialność dyscyplinarna komorników.

Polityka prawna i prawno-karna

• Powrót do zasady prawdy materialnej w procesie karnym

W wystąpieniu na Konferencji programowej Beata Kempa wskazała na konieczność powrotu do dotychczasowego modelu procesu karnego z pierwszoplanową rolą prawdy materialnej i konieczną aktywnością sądu w dochodzeniu do niej (za rządów PO-PSL wprowadzono model kontradyktoryjnego procesu karnego).

Postulat ten został zrealizowany w całości. Powrót do zasady prawdy materialnej w postępowaniu karnym został wprowadzony w życie na początku 2016 r.

• Sprawny system sądownictwa gospodarczego

Zarówno Beata Szydło w swoim expose, jak i Beata Kempa na Konferencji programowej zwróciły uwagę na potrzebę stworzenia przejrzystego i sprawnego sądownictwa gospodarczego.

Postulat ten nie został zrealizowany lub jest realizowany w niewielkim stopniu. Od początku rządów Prawa i Sprawiedliwości nie pojawiły się żadne projekty, które w konkretny sposób odnosiłyby się do usprawnienia postępowań sądowych w sprawach gospodarczych. Za wyjątek można uznać prowadzone w ramach Rady Ministrów prace nad uproszczeniem i elektronizacją postępowań rejestrowych.

• Walka z przestępczością gospodarczą

W swoich materiałach programowych PiS zapowiedział ogólne wzmocnienie walki z przestępczością, w szczególności gospodarczą. Postulowano wprowadzenie nowej kategorii prawnej – tzw. korupcji aferalnej

Za realizację tego postulatu należy uznać wprowadzenie wysokich kar za fałszowanie faktur VAT , a także tzw. konfiskatę rozszerzoną. Podjęto również działania w kierunku ograniczenia działalności firm pożyczkowych (lichwiarskich) . Nie pojawił się dotychczas żaden projekt dotyczący korupcji aferalnej.

• Zaostrzenie sankcji karnych

W swoim Programie PiS zapowiedział, że zaostrzy kary za najcięższe przestępstwa, przede wszystkim za czyny związane z przemocą wobec dzieci i pedofilią, a także dla pijanych kierowców oraz sprawców wypadków drogowych pod wpływem alkoholu i innych środków odurzających. Efektów pracy aparatu ścigania nie mogą bowiem zniweczyć kary niewspółmiernie łagodne w stosunku do stopnia szkodliwości czynu i niespełniające koniecznej funkcji prewencyjnej.

Postulat ten został zasadniczo zrealizowany. Po pierwsze, zaostrzono kary za przestępstwa seksualne, w szczególności wobec małoletnich, a także utworzono specjalny rejestr sprawców przestępstw na tle seksualnym . Po drugie, wprowadzono nowe regulacje karne w zakresie osób prowadzących pojazdy pod wpływem alkoholu .

• Owoce zatrutego drzewa

Beata Kempa w swoim wystąpieniu na Konferencji programowej zapowiedziała wycofanie, wprowadzonego za rządów PO-PSL, zakazu wykorzystywania w procesie karnym dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa – tzw. „owoców z zatrutego drzewa”.

Postulat ten został zrealizowany. W ramach powrotu do zasady prawdy materialnej, we wspomnianej wyżej nowelizacji postępowania karnego, dopuszczono możliwość korzystania z dowodów pozyskanych z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego.

• Rozszerzenie prawa do obrony koniecznej

Beata Kempa zaproponowała ponadto rozszerzenie prawa do obrony koniecznej.

Postulat ten jest obecnie realizowany. W Radzie Ministrów procedowany jest obecnie projekt nowelizacji Kodeksu karnego, którego zasadniczym celem jest zapewnienie pełnej realizacji prawa do obrony koniecznej, szczególnie w przypadku wystąpienia zamachu w warunkach naruszenia tzw. „miru domowego”

• Dozór elektroniczny

W materiałach programowych podniesiono ponadto konieczność rozszerzenia zakresu stosowania dozoru elektronicznego – jako taniego i efektywnego sposobu wykonywania orzeczonych kar pozbawienia wolności.

Projekt ten został zrealizowany. Na mocy ustawy nowelizującej Kodeks karny oraz Kodeks karny wykonawczy przywrócono stosowanie dozoru elektronicznego .

• Zakaz odbierania dzieci z powodu biedy

W związku z wieloma głośnymi sprawami przypadków odbierania przez sądy dzieci z powodu niedostatecznych warunków materialnych w rodzinach, PiS podnosił w kampanii wyborczej postulat wprowadzenia zakazu odbierania dzieci rodzicom z tego powodu

Postulat ten został zrealizowany. Wprowadzenie takiego zakazu było jedną z pierwszych inicjatyw legislacyjnych Ministerstwa Sprawiedliwości. Projekt pojawił się jeszcze w grudniu 2015 r.. W tym kontekście warto również wspomnieć, że przeprowadzono również istotne zmiany w zakresie ściągania długów alimentacyjnych .

Nie zrealizowano, poruszanych w szczątkowym zakresie, postulatów dotyczących zwiększenia ochrony prawnej pracowników przed mobbingiem. Nie zrealizowano również pomysłu spłaszczenia struktury organizacyjnej sądów z czterech do trzech szczebli (likwidacja sądów rejonowych). Nie sposób również zweryfikować w jakim zakresie zrealizowano hasła ograniczenia biurokracji w sądach i uproszczenia procedur. Efekty niektórych zmian można bowiem ocenić jedynie po analizie praktycznego zastosowania nowych przepisów.

Nie oceniając zasadności przyjętych lub procedowanych projektów legislacyjnych, ich zgodności z Konstytucją RP lub normami prawa międzynarodowego, przyznać należy, że rząd Prawa i Sprawiedliwości zrealizował już znaczą część postulatów zapowiedzianych w Programie i na Konferencji programowej – w szczególności w zakresie reorganizacji modelu prokuratury i polityki prawnej (prawnokarnej). Odnośnie reform systemu sądownictwa nie sposób jednak dokonać rzeczowej oceny realizacji programu wyborczego PiS. Zbyt wiele projektów, które pojawiły się od początku kadencji, nie znajduje żadnego oparcia (lub znajduje, ale na dużym poziomie ogólności) we wcześniejszych obietnicach – w szczególności w zakresie Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego.