KE zarządza: do 2030 r. 10% obszarów lądowych i morskich pod ścisłą ochroną. Sadzimy też 3 mld drzew

Strategia na rzecz bioróżnorodności i Nowa strategia leśna UE to kluczowe unijne dokumenty z perspektywy przyszłości ochrony środowiska w Unii Europejskiej. Według Komisji Europejskiej pozwolą one na zwiększenie powierzchni lasów i powstrzymanie utraty bioróżnorodności nie tylko w UE, ale na całym świecie. Równocześnie obowiązującą w Polsce Polityka ekologiczna państwa 2030 i inne dokumenty w tych obszarach charakteryzują się (w porównaniu z unijną strategią) podejściem zachowawczym. Dostosowanie się do rygorystycznych wymogów będzie wymagało więc w Polsce debaty innej niż wcześniej. Szczególny nacisk powinien być położony na łagodzenie dotychczasowych ostrych konfliktów poprzez stały dialog społeczny.

[PRZECZYTAJ NAJNOWSZY RAPORT CENTRUM ANALIZ KJ PT. „EUROPEJSKI ZIELONY ŁAD. STAN REALIZACJI, WYZWANIA, NADZIEJE”]

Ochrona i odbudowa ekosystemów i bioróżnorodności jest jednym z 7 głównych obszarów działań w ramach Europejskiego Zielonego Ładu (EZŁ). Podstawowym instrumentem politycznym w tym obszarze jest Strategia na rzecz bioróżnorodności do 2030 r. z maja 2020 r. Celem strategii jest zapewnienie wiodącej roli UE w procesie zatrzymywania utraty bioróżnorodności w skali globalnej oraz realizacja celów z Aichi w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej. W szczególności strategia ma do końca obecnej dekady doprowadzić do wejścia przez europejską różnorodność biologiczną na ścieżkę regeneracji.

Strategia stanowi kontynuację unijnej Strategii Ochrony Bioróżnorodności do 2020 r., której celu głównego, „powstrzymania utraty bioróżnorodności i degradacji funkcji ekosystemów w UE do 2020 r.”, nie udało się osiągnąć. W nowej strategii wyznaczono bardziej wymierne cele oraz wzmocniono nacisk na mechanizmy zarządzania i finansowania działań.

Drugim instrumentem realizacji EZŁ w zakresie ochrony i odbudowy ekosystemów, stworzonym w oparciu o Strategię na rzecz bioróżnorodności, jest Nowa strategia leśna UE do 2030 r. z lipca 2021 r. Zmierza ona do poprawy jakości obszarów leśnych w UE i do zwiększenia ich powierzchni. Jej celem jest również zwiększenie pochłaniania CO₂, poprawienie odporności lasów (np. ograniczenie ich pożarów) i wspieranie biogospodarki w obiegu zamkniętym.

Strategia na rzecz bioróżnorodności 2030

Strategia na rzecz bioróżnorodności obejmuje cztery filary:

1. Powiększenie transeuropejskiej sieci chronionych obszarów lądowych i morskich w celu zapewnienia jej spójności.
2. Odbudowa zasobów przyrodniczych w celu przywrócenia do 2030 r. właściwego stanu zdegradowanych ekosystemów przyrodniczych.
3. Wprowadzenie środków umożliwiających niezbędną zmianę transformacyjną.
4. Działania zewnętrzne UE wspierające ambitne plany ochrony globalnej bioróżnorodności.

Zgodnie z danymi Komisji z początku 2022 r., na 105 zaplanowanych działań w ramach Strategii na rzecz bioróżnorodności ukończono 22, opóźnionych jest 6, a w realizacji jest 77.

1. Powiększenie transeuropejskiej sieci chronionych obszarów lądowych i morskich w celu zapewnienia jej spójności

W ramach pierwszego filaru Strategii za główne cele uznano:

• ochronę prawną co najmniej 30% obszarów lądowych i 30% morskich w UE, tworzących transeuropejską sieć przyrodniczą, której spójność zapewniają korytarze ekologiczne (oznacza to dodatkowe 4% obszarów lądowych i 19% obszarów morskich względem obszarów obecnie objętych ochroną);
• ścisłą ochronę 10% obszarów lądowych i 10% morskich w UE, w tym wszystkich pozostałych w UE lasów pierwotnych i starodrzewów; nowe obszary chronione mają być uzupełnieniem obszarów Natura 2000 lub być objęte (innymi) krajowymi formami ochrony przyrody;
• skuteczne zarządzanie obszarami chronionymi poprzez jasne zdefiniowanie celów i sposobów ochrony oraz wdrożenie odpowiednich narzędzi monitorujących.

Dla realizacji tego filaru Komisja wyznaczyła dziewięć działań, z których jedno uznano za zrealizowane, a pozostałe osiem za znajdujące się w realizacji. Do końca 2023 r. państwa członkowskie mają wykazać znaczący postęp w prawnym wyznaczaniu nowych obszarów i integrujących je korytarzy ekologicznych.

W styczniu br. Komisja opublikowała dokument zawierający kryteria i wytyczne wyznaczania obszarów chronionych. Zawarto w nim definicję obszarów ściśle chronionych, według której są to: „obszary w pełni chronione prawnie, przeznaczone do zachowania lub przywrócenia integralności terenów o wysokiej różnorodności biologicznej, z ich podstawową strukturą ekologiczną i wspierającą naturalne procesy. W związku z tym procesy naturalne pozostają zasadniczo niezakłócone oddziaływaniem człowieka i zagrożeniami dla ogólnej struktury ekologicznej i funkcjonowania obszaru, tak wewnętrznymi jak i zewnętrznymi”.

Ponadto Komisja sprecyzowała, że wymóg niezakłócania procesów naturalnych oznacza, że na obszarach tych interwencje człowieka będą zabronione z wyjątkiem ograniczonych i kontrolowanych działań, które nie zaburzają naturalnych procesów lub je wzmacniają. Wśród działań tego typu Komisja wymienia m.in. badania naukowe, ochronę przed klęskami żywiołowymi i kontrolę gatunków inwazyjnych (np. barszcz Sosnowskiego). Dodatkowo obszary ściśle chronione mogą również uwzględniać obszary, które wymagają aktywnych działań dla podtrzymania lub wzmocnienia naturalnych procesów, takie jak półnaturalne łąki lub torfowiska. W takich przypadkach jednak działania mają być ograniczone do tych niezbędnych dla odbudowy lub ochrony siedlisk i gatunków.

Przyjęcie powyższego dokumentu jest istotne z uwagi na kontrowersje, jakie budziły cele szczegółowe filara w niektórych państwach członkowskich. Celem działań części interesariuszy było poszerzenie interpretacji pojęć zastosowanych w strategii (zwłaszcza „ochrony ścisłej”), które pozwoliłoby na łatwiejsze osiągnięcie zakładanych celów przy niewielkiej modyfikacji dotychczasowych praktyk.

W Polsce założenia Strategii spotkały się z krytyką ze strony Lasów Państwowych, na których zlecenie przygotowano szereg ekspertyz sugerujących negatywny wpływ realizacji Strategii na polskie lasy, pozyskanie drewna i przemysł drzewny. Ekspertyzy były z kolei krytykowane przez organizacje przyrodnicze i środowiska naukowe, które przygotowały polemiczny Raport Krytyczny.

Spór ten wpisuje się w szerszy, długotrwały konflikt wokół sposobu zarządzania lasami w Polsce dotyczący zasadności i skali wyłączania obszarów leśnych z gospodarki leśnej w celu ochrony przyrody. Przyjęta przez Komisję definicja ochrony ścisłej praktycznie wyklucza prowadzenie na terenach objętych tą formą ochrony normalnej gospodarki leśnej. Stanowi przez to potencjalnie istotny krok w kierunku wzmocnienia tego typu ochrony w Polsce, gdzie jak do tej pory ścisłej ochronie podlega tylko 0,27% powierzchni kraju (średnio 3% w UE), w tym 0,71% powierzchni polskich lasów.

Do końca 2022 r. państwa członkowskie mają przedstawić własne propozycje obszarów, które będą podlegały ochronie. Propozycje te będą następnie w pierwszym kwartale 2023 r. dyskutowane podczas seminariów biogeograficznych z udziałem różnych grup interesariuszy.

Ścisłą ochroną mają zostać w szczególności objęte wszystkie lasy pierwotne i starodrzewy. W tym celu Komisja miała do końca 2021 r. opublikować wytyczne dotyczące identyfikacji i ochrony tych lasów, ale działanie to jest opóźnione (planowany koniec prac w tym roku). W kwietniu 2021 r. opublikowano natomiast raport na temat mapowania i oceny tego typu lasów. Autorzy raportu przyjęli dość wyśrubowane kryteria identyfikacji lasów pierwotnych i starodrzewi, zgodnie z którymi w Polsce zidentyfikowano tylko ok. 22000 ha tego typu lasów (0,24% powierzchni polskich lasów).

Mniejsze kontrowersje w Polsce wzbudza wymóg wyznaczenia 30% lądowych obszarów chronionych. Według danych Komisji pod koniec 2021 r. ochroną objęto 26% powierzchni UE, z czego w Polsce 39,58%, co daje nam czwartą pozycję w UE. Należy jednak zauważyć, że zgodnie ze strategią każde państwo ma uczestniczyć w podejmowanych działaniach w stopniu, który uzależniony jest od występującej na jego obszarze ilości i jakości różnorodności biologicznej, a także jest określony na podstawie obiektywnych kryteriów ekologicznych.

W opinii Komisji Polska wciąż w niewłaściwym stopniu wywiązuje się z obowiązku wyznaczenia obszarów Natura 2000, czego wyrazem było postępowanie przeciwnaruszeniowe rozpoczęte w czerwcu 2021 r. W tym samym roku w Polsce prowadzone były prace nad poszerzeniem powierzchni sieci Natura 2000, jednak zdaniem przedstawicieli organizacji przyrodniczych proponowane zmiany są niewystarczające dla spełnienia wymagań Komisji.

2. Odbudowa zasobów przyrodniczych w celu przywrócenia do 2030 r. właściwego stanu zdegradowanych ekosystemów przyrodniczych

W skład filaru wchodzi 10 obszarów działań. Pierwszym z nich jest wzmacnianie ram prawnych UE dla odbudowy zasobów przyrodniczych. Celem szczegółowym tego obszaru jest wypracowanie prawnie wiążących celów odbudowy zasobów przyrodniczych. Państwa członkowskie będą musiały do 2030 r. przywrócić istotne obszary zdegradowane i bogate w węgiel ekosystemy oraz zapewnić, aby nie doszło do pogorszenia tendencji w zakresie ochrony i stanu wszystkich siedlisk i gatunków chronionych. Co najmniej 30% gatunków i siedlisk, które obecnie nie mają właściwego stanu ochrony, ma osiągnąć taki stan lub wykazywać zdecydowany trend poprawy.

W czerwcu 2021 r. Komisja opublikowała wytyczne dotyczące sposobu wyznaczania gatunków/siedlisk, które nie mają obecnie właściwego stanu ochrony. Opóźnione jest przygotowanie prawnych propozycji wiążących celów w zakresie odbudowy zasobów przyrodniczych, które zamiast w 2021 r. mają być opublikowane latem 2022 r. Do końca bieżącego roku Komisja przygotuje wytyczne dotyczące mapowania i monitorowania stanu ekosystemów, ich usług oraz postępu w odbudowie zasobów przyrodniczych. Wytyczne te mają wspomóc wdrażania prawnie wiążących celów odbudowy, które państwa członkowskie powinny zrealizować do 2030 r.

Kolejnym obszarem działania jest przywracanie przyrody na gruntach rolnych. Działania strategii w tym zakresie będą się łączyć z Strategią „Od pola do stołu” oraz nową wspólną polityką rolną (WPR) w celu zrównoważonego rozwoju przyrody i rolnictwa, w tym przez promowanie ekoprogramów i systemów płatności opartych na wynikach.

Trzecim obszarem 2. filaru jest zwiększenie powierzchni lasów oraz poprawa ich stanu zdrowia i odporności. Szczegółowe działania w tym zakresie uwzględnia Strategia leśna UE do 2030 r.

Zalesianie i sadzenie drzew będzie promowane w ramach planów strategicznych dla WPR i funduszy polityki spójności. Komisja wraz z państwami członkowskimi będzie wzmacniać zdolność UE do przeciwdziałania pożarom lasów, a także rozwijać uruchomiony 2 lata temu System Informacji o Lasach w Europie (FISE). Ponadto sadzenie drzew w miastach będzie wspomagane przez nową europejską platformę na rzecz zazieleniania miast, w tym w ramach programu LIFE. To wszystko ma przełożyć się na osiągnięcie celu zasadzenia co najmniej 3 mld dodatkowych drzew w UE do 2030 r.

Do końca 2021 r. Komisja miała opracować wytyczne dotyczące przyjaznych różnorodności biologicznej praktyk zalesiania, ponownego zalesiania i leśnictwa bliższego naturze, ale działanie to zostało opóźnione i będzie wdrożone w 2022 r. W ubiegłym roku udało się natomiast przygotować mapę drogową osiągnięcia celu.

Czwartym obszarem działań jest ochrona i odbudowa ekosystemów gleby, w tym ochrona żyzności gleby, ograniczenia erozji gleby i zwiększenia zawartości materii organicznej w glebie. W tym celu w 2021 r. Komisja uaktualni Strategię tematyczną UE w dziedzinie ochrony gleby oraz przyjmie Plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby. Dzięki temu ma zostać osiągnięty znaczący postęp w rekultywacji obszarów z zanieczyszczoną glebą.

W listopadzie 2021 r. Komisja opublikowała Strategię UE na rzecz ochrony gleb 2030. W oparciu o strategię i WPR KE wraz z państwami członkowskimi będzie wspierała wdrażanie zrównoważonych praktyk zarządzania glebą. Wykorzystane zostaną ośrodki doradztwa rolniczego i wspieranie badań w tym zakresie, np. w ramach programu „Horyzont Europa” – Misja Ładu dla Gleb (do 2027 r.). Komisja i państwa członkowskie mają również wdrożyć system monitorowania, identyfikowania i odbudowy zdegradowanych gleb do 2030 r. O rok opóźniona jest publikacja Strategii dla zrównoważonego środowiska zabudowanego, w której Komisja ma zaproponować środki ograniczające proces zasklepiania gleb.

Piątym obszarem są działania, których skutkiem będą korzystne rozwiązania z zakresu produkcji energii, w tym dekarbonizacja systemu energetycznego poprzez pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych i przestawienie się na zaawansowane biopaliwa. W ramach obszaru zidentyfikowano siedem działań, z których dwa ukończono, cztery są w realizacji, a jedno zostało opóźnione.

Komisja regularnie ma oceniać podaż i popyt na biomasę w celu monitorowania i ewentualnego przeciwdziałania zagrożeniom dla klimatu i bioróżnorodności. W 2021 r. opublikowano badania na temat skutków środowiskowych wykorzystania biomasy leśnej na potrzeby produkcji energii, które wskazywały potencjalne korzyści i ryzyka różnych rozwiązań z tego zakresu. Opóźnieniu (z 2021 na 2022 r.) uległa publikacja przez Komisję wytycznych dotyczących nowych kryteriów zrównoważonego rozwoju w zakresie biomasy leśnej wykorzystywanej do produkcji energii.

Wytyczne te mają przyczynić się do minimalizacji wykorzystywania całych drzew i płodów rolnych na potrzeby produkcji energii i zwiększenia ochrony różnorodności biologicznej. Komisja ma również regularnie monitorować produkcję biopaliw i jej potencjalnie negatywny wpływ na zagospodarowanie gruntów.

Kolejnym obszarem są działania dotyczące inwazyjnych gatunków obcych. Celem szczegółowym w tym obszarze jest zmniejszenie o 50% liczby gatunków z czerwonej księgi, dla których inwazyjne gatunki obce stanowią zagrożenie. W październiku 2021 r. Komisja opublikowała raport na temat wdrażania rozporządzenia UE w sprawie inwazyjnych gatunków obcych. Zgodnie z raportem, nowe przepisy (pomimo krótkiego okresu obowiązywania) poprawiły monitoring w skali UE i skłoniły większość państw członkowskich do ustanowienia systemu nadzoru w tym zakresie. Komisja podejmie środki, zmierzające do przyspieszenia realizacji rozporządzenia.

Pozostałe obszary działań wymienione w 2. filarze Strategii na rzecz bioróżnorodności (odbudowa ekosystemów słodkowodnych i przywrócenie naturalnych funkcji rzek; przywrócenie dobrego stanu środowiska ekosystemów morskich; ograniczanie zanieczyszczenia, w tym ograniczenie strat składników odżywczych z nawozów; zazielenianie obszarów miejskich i podmiejskich) zostały opisane w innych rozdziałach tego raportu.

3. Wprowadzenie środków umożliwiających niezbędną zmianę transformacyjną

Komisja przygotowała mapę drogową wdrażania działań na rzecz różnorodności biologicznej w UE, wyznaczyła mechanizmy ich monitorowania i korygowania. W grudniu 2021 r. Komisja opublikowała narzędzia online do śledzenia procesu wdrażania działań. W tym roku Komisja wdroży środki, wspomagające zdolności administracyjne realizacji działań, w tym sprzyjające partycypacji społecznej, a w przyszłym roku oceni skuteczność ram zarządzania bioróżnorodnością.

W ramach 3. filaru Strategii na rzecz bioróżnorodności zostanie zapewnione wsparcie polityczne, finansowe i administracyjne potrzebne do wdrożenia prawa środowiskowego i strategii, w tym do ukończenia sieci Natura 2000 i skutecznego zarządzaniu tymi obszarami. W 2018 r. opublikowano Plan działań na rzecz zapewnienia przestrzegania przepisów w zakresie ochrony środowiska, a w kwietniu 2020 r. Dobre praktyki w zakresie zwalczania przestępstw przeciwko środowisku. W grudniu 2021 r. Komisja przyjęła propozycję zmian w Dyrektywie w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne zmierzającą do wzmocnienia efektywności ochrony.

Komisja wspiera też rolę społeczeństwa obywatelskiego jako strażnika przestrzegania przepisów. W tym celu w październiku 2021 r. uchwalona została zmiana rozporządzenia w sprawie zastosowania postanowień Konwencji z Aarchus, wzmacniająca publiczną kontrolę działań UE wpływających na środowisko.

Uwzględnienie interesów środowiskowych w strategiach biznesowych ma być realizowane poprzez przyjęcie propozycji dyrektywy dot. sprawozdawczości przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju. W tym roku przyjęta została również propozycja dyrektywy na rzecz zrównoważonego ładu korporacyjnego, zmierzająca do uwzględnienia przez przedsiębiorstwa potencjalnie szkodliwych skutków ich działań w ramach swoich łańcuchów wartości w UE i poza nią. Komisja zamierza także wspomagać tworzenie sieci europejskiego biznesu działającego na rzecz ochrony bioróżnorodności.

Ważnym celem strategii jest stymulowanie inwestycji związanych z zapobieganiem utraty różnorodności biologicznej. W ramach 3. filaru przewiduje się odblokowanie do 2030 r. co najmniej 20 mld euro rocznie na finansowanie ochrony przyrody poprzez mobilizowanie finansowania prywatnego i publicznego na poziomie krajowym i unijnym.

W 2022 r. Komisja opublikuje metodologię śledzenia wydatków na ochronę bioróżnorodności w ramach Wieloletnich Ram Finansowania. Zamierza również dokonać operacjonalizacji „zasady niewyrządzania szkody”, tak aby wpływ na różnorodność biologiczną podlegał ocenie podczas realizacji funduszy i programów UE. Ponadto do końca roku przygotowane zostaną we współpracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym instrumenty finansowe, wspierające inwestycje w kapitał przyrodniczy.

Odnowiona Strategia zrównoważonego finansowania opublikowana przez Komisję w lipcu 2021 r. ma zapewniać, by system finansowy przyczyniał się do ograniczenia obecnych i przyszłych zagrożeń dla różnorodności biologicznej. KE będzie promować systemy podatkowe i ustalanie cen odzwierciedlające koszty środowiskowe, w tym stosowanie zasady „użytkownik płaci” i „zanieczyszczający płaci”. W tym roku Komisja przedstawi także propozycje przepisów i wytycznych w zakresie zielonych zamówień publicznych.

4. Działania zewnętrzne UE wspierające ambitne plany ochrony globalnej bioróżnorodności

Strategia w 4. filarze podejmuje kwestię zwiększenia poziomu ambicji i zaangażowania UE na arenie globalnej. W tym roku Komisja dołączy do tzw. Koalicji Wysokich Ambicji dla Przyrody i Ludzi, która postuluję ochronę 30% powierzchni Ziemi. Będzie również wspomagała ambitne plany ochrony bioróżnorodności podczas konferencji stron Konwencji o ochronie bioróżnorodności w Paryżu w 2022 r.

UE będzie kontynuowała współpracę z krajami rozwijającymi się, wzmacniając przepływy finansowe z przeznaczeniem na ochronę różnorodności biologicznej. W zeszłym roku Komisja ogłosiła plan podwojenia finansowania na zewnętrzne inicjatywy związane z bioróżnorodnością, zwłaszcza w najbardziej wrażliwych krajach i w państwach aspirujących do członkostwa w UE.

W ramach współpracy międzynarodowej będzie promować zrównoważone praktyki w rolnictwie i rybołówstwie oraz działania na rzecz lasów. W Afryce UE uruchomi do 2030 r. inicjatywę „NaturAfrica” w celu ochrony dzikiej przyrody i wzmacniania ekologicznych sektorów dla miejscowej ludności. UE będzie promować na całym świecie koalicję na rzecz różnorodności biologicznej, która została uruchomiona przez KE w 2020 r.

W wymiarze polityki handlowej UE, w 2021 r. opublikowano metodologię oceny wpływu liberalizacji handlu na bioróżnorodność. Na ten podstawie Komisja stworzy wytyczne do oceny wpływu na środowisko porozumień handlowych, dzięki którym do końca obecnej dekady zostaną w pełni wdrożone klauzule ochrony bioróżnorodności we wszystkich umowach handlowych UE.

W 2021 r. Komisja zaproponowała rozporządzenie ograniczające dostęp do rynku UE dla produktów przyczyniających się do wylesienia. Propozycja ta przechodzi obecnie procedurę legislacyjną. Komisja podjęła również nowe środki (wytyczne i zmiany prawne) zmierzające do skutecznego zakazu większości form handlu kością słoniową w UE.

Do 2022 r. Komisja wesprze zdolność Europejskiego Urzędu ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych w zakresie nielegalnego handlu negatywnie oddziałującego na różnorodność biologiczną. Do końca dekady Komisja będzie również wykorzystywać mechanizm „Aid for Trade” w ramach WTO, żeby wspierać zrównoważoną transformację państw rozwijających się w oparciu o handel przyjazny dla różnorodności biologicznej. O rok (z 2021 na 2022 r.) opóźnia się natomiast rewizja Planu działań przeciwko handlowi dzikimi zwierzętami.

Strategia leśna UE do 2030 r.

W ramach Strategii leśnej UE wyróżniono 6 podstawowych obszarów działań dot. lasów:

• wspieranie społeczno-gospodarczych funkcji lasów i pobudzanie biogospodarki opartej na lasach w granicach zrównoważonego rozwoju;
• ochrona, odbudowa i powiększanie lasów w UE w celu przeciwdziałania zmianie klimatu, odwrócenia procesu utraty bioróżnorodności oraz dla zapewnienia odpornych i wielofunkcyjnych ekosystemów leśnych;
• strategiczne monitorowanie, sprawozdawczość i gromadzenie danych w zakresie lasów;
• kompleksowy program badań naukowych i innowacji na rzecz poprawy wiedzy o lasach;
• spójne ramy gospodarki leśnej UE sprzyjające włączeniu społecznemu;
• zintensyfikowanie wdrażania i egzekwowania obowiązującego dorobku prawnego UE.

Jednym z działań realizujących cel wspierania społeczno-gospodarczych funkcji lasów i pobudzanie biogospodarki w granicach zrównoważonego rozwoju jest przegląd rozporządzenia w sprawie wyrobów budowlanych. Ma on doprowadzić do ustanowienia metodyki ilościowego określania korzyści dla klimatu wynikających ze stosowania drewnianych wyrobów budowlanych. Ponadto Strategia zobowiązuje Komisję do zapewnienie w ramach WPR nowych środków wymiany informacji na temat dobrych praktyk w zakresie gospodarki leśnej.

Ponadto KE wykona przegląd i aktualizację technicznych kryteriów kwalifikacji w unijnej systematyce dotyczącej zrównoważonego rozwoju w dziedzinie klimatu w odniesieniu do leśnictwa i bioenergii. Pozwoli to na pełniejsze uwzględnienie praktyk sprzyjających bioróżnorodności. Strategia podkreśla również wagę odpowiedniego wykształcenia i dostosowania kwalifikacji w sektorze leśnictwa. Komisja ma ustanowić narzędzia wspomagające państwa członkowskie w tworzeniu programów kształcenia dla leśników i wspierać ustanowienie partnerstwa na rzecz umiejętności oraz wykorzystanie Europejskiego Funduszu Społecznego Plus dla podnoszenia i zmiany kwalifikacji w sektorze leśnictwa.

Drugi cel Strategii – Ochrona, odbudowa i powiększanie lasów w UE w celu przeciwdziałania zmianie klimatu, odwrócenia procesu utraty bioróżnorodności oraz zapewnienia odpornych i wielofunkcyjnych ekosystemów leśnych, ma zostać zrealizowany m.in. poprzez zaproponowanie prawnie wiążącego instrumentu mającego na celu odtwarzanie ekosystemów leśnych (opóźnione – patrz Strategia na rzecz bioróżnorodności Filar 1.). Ponadto KE planuje opracowanie wytycznych dotyczących określenia lasów pierwotnych i starodrzewów w celu ich ścisłej ochrony (opóźnione, j.w.).

Zgodnie ze Strategią leśną Komisja określi także dodatkowe wskaźniki zrównoważonej gospodarki leśnej, opracuje wytyczne dotyczących zalesiania sprzyjającego różnorodności biologicznej, stworzy definicję i wytyczne dotyczące praktyk z zakresu leśnictwa „bliższego naturze” (dążącego do odpornych na zmiany klimatu lasów o zwiększonej wartości przyrodniczej), a także zaprojektuje dobrowolny systemu certyfikacji gospodarki leśnej.

Komisja zachęca państwa członkowskie do ustanowienia systemu opłat za korzystanie z usług ekosystemowych (np. w zakresie ochrony wody pitnej, sekwestracji dwutlenku węgla, ochrony różnorodności biologicznej) na rzecz prywatnych właścicieli i zarządców lasów na pokrycie kosztów i utraconego dochodu związanych z ochroną i odbudową lasów.

W tym celu Komisja zapewni doradztwo i wytyczne techniczne w zakresie opracowania takiego systemu. Wsparcie otrzymają również działania na rzecz rozwoju praktyk w zakresie upraw sprzyjających pochłanianiu dwutlenku węgla przez glebę. Komisja ma m.in. promować system rekompensat związanych z lasami w ramach planu działania dotyczącego certyfikacji upraw sprzyjających pochłanianiu dwutlenku węgla przez glebę.

Podjęta zostanie także inicjatywa w sprawie nowego modelu biznesowego dla zarządców i właścicieli lasów w oparciu o zbywalne certyfikaty emisji dwutlenku węgla. Komisja przeprowadzi również badanie wykorzystania przez właścicieli i zarządców lasów funduszy publicznych na poziomie krajowym w celu udoskonalenia mechanizmów wsparcia dostarczania przez lasy usług ekosystemowych.

Trzecim obszarem działań w strategii leśnej jest strategiczne monitorowanie, sprawozdawczość i gromadzenie danych w zakresie lasów. W jego ramach zostanie przedstawiony nowy wniosek ustawodawczy dotyczący obserwacji, sprawozdawczości i gromadzenia danych na temat lasów w UE, który ma skoordynować unijny system monitorowania lasów. Do końca marca 2023 r. państwa członkowskie przygotują strategiczne plany na rzecz lasów. Komisja usprawni System Informacji o Lasach w Europie (FISE) w zakresie monitorowania wpływu zmian klimatu i innych zakłóceń na lasy. Będzie również publikowała regularne sprawozdania na temat lasów w UE.

Strategia nie pomija wymiaru badawczo-rozwojowego. W ramach obszaru dot. badań naukowych i innowacji na rzecz poprawy wiedzy o lasach zostanie opracowany program badań „Planowanie przyszłych lasów w Europie” i realizowane będą działania wspierające strategie na rzecz zmniejszenia ryzyka związanego z klęskami żywiołowymi w ramach programu Horyzont Europa. Ponadto Komisja będzie wspierać prace nad strategią na rzecz odbudowy lasów przy udziale społeczeństwa, m.in. przez opracowanie obywatelskiego programu naukowego na rzecz bioróżnorodności lasów z naciskiem na zaangażowanie obywateli w monitorowanie tego procesu.

Większy wkład lasów w osiągnięcie celów EZŁ wymaga spójnych ram gospodarki leśnej UE, o których mowa w piątym obszarze Strategii. Komisja zaproponuje w związku z tym system gospodarki leśnej UE sprzyjający spójności polityki leśnej, synergii różnych funkcji lasów, przejrzystości zarządzania oraz włączaniu w dyskusje na temat lasów różnych grup interesariuszy.

Celom tym służyć ma m.in. połączenie Stałego Komitetu ds. Leśnictwa i grupy roboczej ds. lasów i przyrody, które będą spotykać się regularnie, a ich posiedzenia mają być jawne i transparentne. Komisja według Strategii będzie również zachęcać państwa członkowskie do ustanowienia szerokich platform dialogu do omawiania polityki leśnej i tworzenia na poziomie krajowym usług doradczych dla leśników.

Ostatnim obszarem strategii jest zintensyfikowanie wdrażania i egzekwowania obowiązującego dorobku prawnego UE istotnego z punktu widzenia polityki leśnej. Komisja w szczególności planuje zintensyfikowanie wdrażania wymogów aktów prawnych dotyczących środowiska. Oceni również adekwatność przepisów i przedstawi wnioski w sprawie ich udoskonalenia.

Pełniejsze uwzględnianie przepisów ochrony gatunkowej i siedliskowej w prowadzeniu gospodarki leśnej mają także zapewnić zaktualizowane wytyczne dotyczące wykładni tych przepisów. Komisja zapowiada intensyfikację egzekwowania przepisów ochrony środowiska w formie postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, nawiązując do wszczętych już postępowań w związku z działalnością leśną naruszającą akty prawne UE dotyczące środowiska.

W celu zapewnienia przestrzegania prawa ochrony środowiska Komisja będzie również promować wykorzystanie wywiadu geoprzestrzennego na poziomie krajowym i unijnym, w tym rozwój własnych zdolności w tym zakresie. Rozważona zostanie również kwestia określenia norm minimalnych dotyczących systemów certyfikacji zewnętrznej, aby zapewnić wiarygodność, przejrzystość i niezależność audytu.

Ostatnim działaniem, mającym wspierać realizację strategii, będzie wspieranie roli społeczeństwa obywatelskiego jako strażnika przestrzegania przepisów. Komisja zapowiada tu współpracę z państwami członkowskimi w celu poprawienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości przed sądami krajowymi w sprawach dotyczących środowiska.

Wyzwania dla UE i Polski

1. Przekucie ambicji w rzeczywistość

Strategia na rzecz bioróżnorodności i Strategia leśna są wciąż na wczesnym etapie wdrażania, dlatego duża część podejmowanych działań koncentruje się na stworzeniu warunków prawnych, administracyjnych, organizacyjnych i politycznych do realizacji zakładanych celów. Pomimo niewielkich opóźnień zwraca uwagę konsekwentna realizacja założonych na tym etapie działań ze strony Komisji Europejskiej, zwłaszcza w zakresie Strategii na rzecz bioróżnorodności.

Na razie trudno jednak ocenić wpływ tych działań na konkretne wskaźniki pokazujące realizację założonych celów. W związku ze stosunkowo ambitnymi celami szczegółowymi (np. 10% powierzchni ziemi pod ochroną ścisłą, 30% powierzchni mórz pod ochroną), można się spodziewać trudności w ich wdrożeniu, zwłaszcza w obliczu oporu ze strony grup interesariuszy, obawiających się ekonomicznych skutków działań ochronnych.

Kluczowe dla realizacji celów obu strategii będzie prawne umocowanie ich celów w ramach unijnego porządku prawnego oraz zapewnienie odpowiedniego monitorowania postępów i wsparcia finansowego dla realizowanych działań.

Trudno na obecnym etapie ocenić wpływ na realizację obu strategii wojny w Ukrainie, ale można przypuszczać, że spowoduje ona modyfikacje niektórych celów szczegółowych (zwłaszcza związanych z energetyką i rolnictwem) oraz opóźni wdrażanie planowanych działań zarówno przez Komisję, jak i państwa członkowskie.

2. Dostosowanie strategii unijnych do przepisów krajowych

W Polsce opór wobec ambitnych działań dot. przekładał się m.in. na niedostateczne zdaniem Komisji wyznaczanie obszarów Natura 2000 i na zdecydowanie niższy od średniej europejskiej udział obszarów ściśle chronionych. Ponadto wdrożenie przez Polskę Strategii na rzecz bioróżnorodności będzie wymagało istotnej modyfikacji dokumentów strategicznych i związanych z nimi działań i zadań.

Obowiązująca obecnie w Polsce Polityka ekologiczna państwa 2030 charakteryzuje się (w porównaniu ze Strategią UE) podejściem stosunkowo zachowawczym, czego wyrazem jest niewielka liczba wskaźników realizacji celów Polityki ekologicznej w zakresie ochrony bioróżnorodności oraz ograniczone ambicje co do zmiany ich wartości. Co więcej, przyjęte w Strategii UE cele nie znajdują swoich odpowiedników w polskim dokumencie – ich dostosowanie będzie wiązało się z istotnymi modyfikacjami polityki państwa, zwłaszcza w zakresie ochrony ścisłej.

3. Zwiększenie obszaru objętego ochroną ścisłą

Realizacja zakładanego celu ochrony ścisłej będzie ogromnym wyzwaniem, zwłaszcza biorąc pod uwagę opór, z jakim spotykały się dotychczasowe propozycje tworzenia nowych lub powiększania istniejących form ochrony przyrody. W Polsce, w celu wspomagania procesu wdrażania Strategii, organizacje pozarządowe powołały w 2021 r. „Koalicję 10%”.

Zgodnie z zapowiedziami jej członków w tym roku Koalicja przygotuje tzw. shadow list, czyli alternatywną w stosunku do rządowej propozycję obszarów chronionych zgodnie z wymaganiami Strategii (w ramach 10% i 30%). Podobnie, jak w przypadku wyznaczania obszarów Natura 2000, alternatywna lista ma być narzędziem do wywierania presji na rząd oraz podstawą do dyskusji podczas planowanych seminariów biogeograficznych.

W Strategii leśnej zwraca uwagę nacisk na wypracowanie wspólnych ram monitorowania i oceny gospodarki leśnej, który pozwoli na skuteczniejsze egzekwowanie realizacji celów strategii na poziomie europejskim. Komisja podkreśla również wagę włączania w podejmowanie decyzji różnych grup interesariuszy.

W Polsce, gdzie silny jest model odgórnego zarządzania lasami przez administrację leśną, wprowadzanie bardziej partycypacyjnych form zarządzania może być utrudnione, zwłaszcza w obliczu nasilających się konfliktów wokół gospodarki leśnej.

Niezależnie od ostatecznego wymiaru przestrzennego obszarów chronionych powinny zostać wypracowane mechanizmy finansowe rekompensujące prywatnym właścicielom gruntów utracone korzyści z tytułu ochrony ścisłej. Na razie jednak brak informacji o tym, żeby planowano wdrożenie takich mechanizmów. Może to oznaczać, że ostatecznie obszary ochrony ścisłej zostaną wyznaczone głównie na obszarach należących do skarbu państwa.

Rekomendacje dla Polski

1. Wygasić konflikty z Komisją i minimalizować kolejne

Realizacja celów Strategii ochrony bioróżnorodności w Polsce będzie wymagała przeorientowania dotychczasowych kierunków polityki ekologicznej państwa, które w niewielkim stopniu pokrywają się z zakresem i ambicjami Strategii. Jest to szczególnie istotne w kontekście możliwości skorzystania z planowanych do uruchomienia unijnych środków na cele ochrony przyrody w wysokości 20 mld euro rocznie, a także w celu uniknięcia kolejnych pól konfliktu z Komisją w zakresie wdrażania regulacji europejskich.

W związku z naciskiem nowych dokumentów strategicznych na przestrzeganie przepisów prawa ochrony środowiska, zwiększenie udziału społeczeństwa w proces tworzenia polityki leśnej oraz jej realizacji wskazana jest analiza dotychczasowych procedur naruszeniowych dotyczących Polski i wypracowanie na poziomie krajowym mechanizmów w sposób systemowy zapobiegających podobnym naruszeniom w przyszłości. W szczególności należałoby tu rozważyć przywrócenie kontroli sądowej w zakresie tworzenia planów urządzenia lasu.

2. Zadbać o realny dialog społeczny z szerokim spektrum interesariuszy

Występujące w Polsce spory i konflikty środowiskowe (zwłaszcza związane z gospodarką leśną i wodną) są podstawową przeszkodą w realizacji celów strategii. Szczególny nacisk powinien być położony na łagodzenie tych konfliktów poprzez stały dialog społeczny podejmowany na możliwie wczesnym etapie podejmowania decyzji odnośnie do środowiska.

W pierwszej kolejności należałoby zastosować mechanizmy partycypacyjne do wytypowania obszarów, które miałyby być objęte ochroną, w tym zwłaszcza ochroną ścisłą, tak aby spełniły one przyrodnicze funkcje przewidziane w Strategii, a jednocześnie w możliwie jak najmniejszym stopniu ograniczały ekonomiczne skutki ochrony dla gospodarki. Powinno temu towarzyszyć wspólne wypracowanie mechanizmów kompensacji dla właścicieli i zarządców gruntów objętych ograniczeniami z uwagi na ochronę przyrody.

Dotychczasowe działania polskiego rządu w tym zakresie nie są przejrzyste i nie włączają w ten proces zainteresowanych grup społecznych. Brak również informacji o mechanizmach kompensacyjnych. Z tego względu istnieje uzasadniona obawa, że przygotowana na ostatnią chwilę propozycja rządowa będzie suboptymalna i stanie się, podobnie jak miało to miejsce w przypadku obszarów Natura 2000, przedmiotem wieloletnich sporów na różnych poziomach zarządzania.