Jest postęp, ale jeszcze wiele kwestii kuleje. Polityka społeczna Zjednoczonej Prawicy na 4

Na proces reformowania sfery polityki społecznej w pierwszej połowie kadencji miały wpływ okoliczności pandemiczne, które skłaniały do podejmowania działań przede wszystkim osłonowych. W drugiej części kadencji podjęto szereg zmian, takich jak piecza zastępcza, pomoc społeczna, działania wobec osób z niepełnosprawnościami, wsparcie rodzin i seniorów, a także stworzono ramy dla rozwoju ogólniejszych przekształceń. Jednocześnie pewne obszary – jak polityka wobec bezdomności i częściowo senioralna – wciąż opierają się na stosunkowo niewielkich programach konkursowych, a nie na trwałych, systemowych rozwiązaniach.

Polityka wobec bezdomności –

O słabości polityki państwa wobec problemu bezdomności najlepiej świadczy fakt, że ostatnia edycja ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych – oficjalnej próby policzenia osób w kryzysie bezdomności – odbyła się w lutym 2019 r., a więc jeszcze w czasie VIII kadencji Sejmu. Już samo badanie budziło wątpliwości ekspertów z uwagi na wąską definicję osoby bezdomnej z art. 6 pkt 8 Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Oficjalnie więc w Polsce jest 30 330 osób bezdomnych, choć według innych szacunków ta liczba może być nawet dwukrotnie wyższa.

Od lat w Polsce na poziomie centralnym realizuje się jeden flagowy projekt rządowy dotyczący bezdomności: „Pokonać bezdomność. Program pomocy osobom bezdomnym”. Polega w dużej mierze na rozdysponowywaniu rokrocznie środków na organizacje pozarządowe zajmujące się rozwiązywaniem bezdomności. Np. w edycji 2023 było to 5,5 mln zł.

Wspieranie NGO pomagających bezdomnym należy ocenić pozytywnie, jednak nie rozwiąże się tego problemu bez zainwestowania w specjalistyczne programy mieszkaniowe np. programu „Najpierw mieszkanie” czy Społecznych Agencji Najmu. Niestety tworzenie zrębów publicznej polityki mieszkaniowej w realiach monopolu firm deweloperskich i podmiotów indywidualnych na rynku nieruchomości (98,4% wszystkich oddanych do użytku mieszkań w 2022 r.) jest bardzo trudne.

Polityka rodzinna +/-

Polityka rodzinna drugiej kadencji to przede wszystkim program „Rodzina 500 plus”, który 1 stycznia 2024 r. ulegnie podwyżce do 800 zł. Koszt programu w tym roku szacowany jest na ok. 40 mld zł, zaś jego podwyżka na kolejne 24 mld zł rocznie, czyli 0,7–0,8% polskiego PKB. Program ten z pewnością przyczynił się do poprawy sytuacji materialnej wielu polskich rodzin oraz spadku liczby osób wykluczonych społecznie i w skrajnym ubóstwie.

II kadencja rządów PiS to również różnego rodzaju programy prorodzinne, m.in. Strategia Demograficzna 2040 czy rozwiązania wdrożone w ramach Polskiego Ładu – choćby Rodzinny Kapitał Opiekuńczy, a więc wsparcie w wysokości 12 tys. zł przeznaczone dla dzieci w wieku 1–3 lat. Niestety to świadczenie również pozbawione jest kryterium dochodowego.

Na uwagę w ramach omówienia polityki rodzinnej zasługuje osobno wątek pieczy zastępczej. Od lat nie ustają starania, aby doprowadzić do końca trudny proces jej deinstytucjonalizacji, a więc odejścia od form pieczy instytucjonalnej (domów dziecka) na rzecz pieczy rodzinnej (m.in. rodzin zastępczych). W 2019 r. w domach dziecka przebywało 16,7 tys. dzieci, wobec 55,4 tys. w pieczy rodzinnej, zaś w 2022 r. było to odpowiednio 16,6 tys. i 56,2 tys. dzieci.

Widać więc zdecydowanie zbyt powolny progres. Problemem jest jednak to, że w ślad za przynajmniej deklaratywnym odchodzeniem od domów dziecka nie szło do tej pory wspieranie skrajnie niedofinansowanych rodzin zastępczych, co zniechęcało do zakładania tych jakże niezbędnych form działalności. Światełkiem w tunelu jest nowelizacja ustawy o pieczy zastępczej – zakłada ona podwyżki wynagrodzeń dla zawodowych rodzin zastępczych, waloryzowane według wskaźnika inflacji.

Polityka wobec niepełnosprawności +/ –

Pierwsza połowa kadencji przypadła na czas pandemii, przez co kwestie związane z niepełnosprawnością odłożono na dalszy plan, a jeśli je podejmowano, były to działania mające głównie charakter osłonowy, np. w formie dodatkowych dni urlopowych dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami. Ważnym działaniem systemowym było w tym okresie przyjęcie strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami, jak również odnowienie i przedłużenie kompleksowego programu „Za życiem” do 2026 r. wraz ze zwiększeniem jego budżetu. To ważne i potrzebne ramy, choć samo podjęcie tych działań trudno uznać za przełomowe z perspektywy bieżących potrzeb i doświadczeń osób niepełnosprawnych i ich rodzin.

Poza tym kontynuowano programy zainicjowane jeszcze pod koniec wcześniejszej kadencji – Asystenta osobistego osoby niepełnosprawnej czy Opieki wytchnieniowej. Na przestrzeni całej kadencji można dostrzec rozwój i popularyzację programów w skali kraju. Choć nadal może korzystać z niego część potrzebujących (jest to bowiem coroczny program konkursowy), dostęp jest niewystarczający, a realizacji usług brakuje ciągłości.

Oczekiwania społeczne, by wprowadzić regulacje ustawowe dla asystencji osobistej do końca kadencji, nie zostały spełnione. Dzięki protestom rząd przygotował ustawę reformującą system świadczeń finansowych (tzw. ustawa o świadczeniu wspierającym), która wchodzi w życie w 2024 r. Jest to bodajże największa reforma tej sfery wsparcia od dekady, choć trudno o jednoznaczną odpowiedź, czy będzie to zmiana na lepsze. Warto też odnotować, że nie podniesiono renty socjalnej mimo postulatów środowiska. Część osób może istotnie zyskać, ale część może nawet stracić na przyjętym rozwiązaniu.

Polityka wobec osób starszych +/-

Polityka wobec osób starszych to wraz ze wzrostem ich liczby, jak i w świetle wiedzy o problemach, jakich doświadczają starsze pokolenia (trudności finansowe, socjalno-ekonomiczne, psychospołeczne), coraz ważniejszy obszar polityki społecznej. Polityka wobec tej grupy jedynie połowicznie przyczyniła się do łagodzenia tychże problemów. Trzonem działań polityki państwa – zarówno jeśli chodzi o alokację środków, jak i medialne nagłośnienie – była i jest polityka wsparcia finansowego, realizowana głównie, choć nie tylko, przez trzynaste i czternaste emerytury. Inne rozwiązania dla seniorów pozostają w cieniu.

Programy senioralne, takie jak Senior+, Aktywni+ (czyli twórcza kontynuacja wcześniejszego programu ASOS) czy uruchomiony pod koniec poprzedniej kadencji program Opieka 75+ nadal obowiązują, ale ich zakres nie uległ znaczącemu poszerzeniu na przestrzeni ostatnich lat. Osoby starsze od początku pandemii były traktowane jako grupa szczególnego ryzyka i zastosowano wobec nich mechanizmy osłonowo-wspierające.

Przykładem były godziny dla seniorów w sklepach. Uruchomienie tych mechanizmów należy ocenić pozytywnie, aczkolwiek wydaje się, że zabrakło szerszej strategii całościowego wsparcia osób starszych (i ich rodzin) w poszczególnych fazach pandemii, które różniły się od siebie. Same mechanizmy dystansowania miały też skutki uboczne w postaci wzrostu osamotnienia, pogorszenia stanu zdrowia w związku z czasowym ograniczeniem aktywności fizycznej i społecznej, a także ograniczeń w dostępie do opieki zdrowotnej.

Wydaje się, że zabrakło zdecydowanej polityki łagodzenia tych skutków oraz ewaluacji podejmowanych wówczas cząstkowych działań wspierających. Zdecydowanie pozytywnie można ocenić kontynuowanie i rozwinięcie programu „Solidarnościowy Korpus Wsparcia” już w okresie postpandemicznym. Uruchomiono wówczas funkcjonujący do tej pory dodatkowy model programu, przewidujący dystrybucję tzw. opasek bezpieczeństwa SOS, co stanowi ważne narzędzie teleopiekuńcze.

Można zatem powiedzieć, że okołopandemiczna innowacja okazała swoją względną trwałość i możliwość adaptacji również wobec innych wyzwań. Zabrakło natomiast prób bardziej całościowego reformowania systemu opieki dla osób starszych, choć przyjęta w połowie 2022 r. strategia rozwoju usług społecznych przewiduje szereg ważnych działań także w tej sferze. Zbyt wcześnie jednak, by ocenić, na ile przyjęte założenia są pomyślnie realizowane, gdyż wymagałoby to bardziej długofalowego procesu monitorowania działań i ich efektów.