Edukacja ekologiczna to suma wiedzy, postaw i umiejętności

Problemem edukacji ekologicznej w Polsce nie jest podstawa programowa, ale wdrażanie jej przepisów w życie. Skuteczna okazuje się tylko wtedy, gdy zostaje połączona z naszymi codziennymi aktywnościami. Jej wszechstronny wymiar jesteśmy w stanie uchwycić, wplatając jej elementy w ramach różnych przedmiotów, ale przede wszystkim poprzez pokazywanie dobrych praktyk w konkretnych sytuacjach.

[POBIERZ PUBLIKACJĘ CENTRUM ANALIZ KLUBU JAGIELLOŃSKIEGO „ZIELONY KONSERWATYZM. WYZWANIA I REKOMENDACJE W 10 KLUCZOWYCH OBSZARACH”]

Edukacja ekologiczna buduje świadomość złożoności zjawisk przyrodniczych i ich wpływu na nasze życie. W Polsce ma charakter zorganizowany i obowiązkowy. W szkołach odbywa się w ramach podstaw programowych różnych przedmiotów i na wszystkich etapach edukacji. Zamiast sztucznie wydzielonych tematów zakłada prowadzenie lekcji/warsztatów, na których wszystkie te zagadnienia swobodnie przeplatają się między sobą. Dzięki niej jesteśmy w stanie kształtować postawy ekologiczne, które sprawiają, że uczniowie troszczą się o otaczające ich środowisko. Postawy te przejawiają się w dostrzeganiu wpływu człowieka na świat przyrody, przewidywaniu następstw naszych decyzji i emocjonalnym związku z tymi decyzjami.

Ekologia w podstawie programowej

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 czerwca 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół wprowadzony został przepis obligujący wychowawców do poruszania tematów związanych z ochroną środowiska. Obok problemów i wyzwań społecznych, takich jak zdrowie publiczne, finanse czy system prawny, to właśnie zmiany klimatu i ochrona środowiska zostały wskazane jako te wymagające szczególnej uwagi. Dodatkowo nauczanie związane z ekologią i środowiskiem zawarte zostało w podstawach programowych poszczególnych przedmiotów.

Podstawa programowa dla szkół podstawowych zawiera następujący zakres zagadnień:

• technika – przyjmowanie postawy proekologiczne, postawy odpowiedzialności za współczesny i przyszły stan środowiska, kształtowanie umiejętności segregowania i wtórnego wykorzystania odpadów znajdujących się w najbliższym otoczeniu, ekotechnologie pomocne w ochronie środowiska, ekologiczne postępowanie z wytworami technicznymi, szczególnie zużytymi;
• geografia – wpływ działalności człowieka na atmosferę na przykładzie smogu, inwestycji hydrologicznych na środowisko geograficzne, rolnictwa, górnictwa i turystyki na środowisko geograficzne, transportu na warunki życia i degradację środowiska przyrodniczego, konflikt interesów człowiek-środowisko, procesy rewitalizacji i działania proekologiczne;
• biologia – uczeń poznaje porosty jako organizmy wskaźnikowe, ocenia stopień zanieczyszczenia powietrza tlenkami siarki, wykorzystując skalę porostową; poznaje odnawialne i nieodnawialne zasoby przyrody oraz propozycje racjonalnego gospodarowania tymi zasobami zgodnie zasadą zrównoważonego rozwoju;
• chemia – uczeń poznaje przyczyny i skutki spadku stężenia ozonu w stratosferze ziemskiej, proponuje sposoby zapobiegania powiększaniu się dziury ozonowej, wymienia czynniki środowiska, które powodują korozję, opisuje obieg tlenu i węgla w przyrodzie, projektuje i przeprowadza doświadczenie potwierdzające, że powietrze jest mieszaniną, opisuje skład i właściwości powietrza, wymienia źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń powietrza, wymienia sposoby postępowania pozwalające chronić powietrze przed zanieczyszczeniami.

Podstawa programowa dla szkół ponadpodstawowych zawiera następujący zakres zagadnień:

• biologia – uczeń wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna; planuje i przeprowadza doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji ekologicznej w odniesieniu do wybranego czynnika środowiska, uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000, uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej dla ochrony różnorodności biologicznej, przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju;
• geografia – hydrosfera: zasoby wód na ziemi, morza, prądy morskie, sieć rzeczna, lodowce; problemy środowiskowe współczesnego świata: tropikalne cyklony, trąby powietrzne, sztormy, powodzie, tsunami, erozja gleb, wulkanizm, wstrząsy sejsmiczne, powstawanie lejów krasowych, zmiany klimatu, pustynnienie, zmiany zasięgu lodowców, ograniczone zasoby wody na Ziemi, zagrożenia georóżnorodności i bioróżnorodności;
• chemia – uczeń wymienia podstawowe rodzaje zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby, ich źródła oraz wpływ na stan środowiska naturalnego. opisuje rodzaje smogu i mechanizmy jego powstawania, proponuje sposoby ochrony środowiska naturalnego przed zanieczyszczeniem i degradacją zgodnie zasadami zrównoważonego rozwoju.

Treści nauczania z zakresu edukacji ekologicznej zawarte są ponadto w podstawach programowych przedmiotów: etyka, język obcy nowożytny, podstawy przedsiębiorczości.

Nie potrzebujemy kolejnego przedmiotu szkolnego

W świetle przywołanych treści podstawy programowej postulat wydzielenia edukacji ekologicznej lub klimatycznej jako oddzielnego przedmiotu jest bezpodstawny. Po pierwsze, istnieje co najmniej kilka obszarów edukacji, które powinny zostać wzmocnione. Wydzielanie za każdym razem oddzielnego przedmiotu, który ma uzupełniać braki w podstawie programowej, byłoby katastrofalne dla systemu edukacji.

Analogiczne postulaty pojawiały się kilka lat temu w związku z wyodrębnieniem lekcji retoryki. Oczywiście każdy uczeń powinien w szkole rozwinąć sposób, w jaki wypowiada swoje myśli, tak by stać się w tym przekonujący. Jednak wydzielanie tego zagadnienia jako odrębnego przedmiotu tworzy wrażenie, że to umiejętność, która jest celem samym w sobie, a nie narzędziem do wykorzystania w codziennym życiu.

Podobnie jest z edukacją ekologiczną, szczególnie że coraz więcej badań pokazuje skuteczność konsolidacji obszarów tematycznych i blokowanie przedmiotów w grupy, które mają ze sobą logiczne połączenie. Dzięki temu eliminujemy zagrożenie polegające na tym, że niektóre kwestie zostaną pominięte, a inne powtórzone. Pozwala to też uchwycić zależności między różnymi zagadnieniami związanymi ze światem przyrody, historią czy tematami dotyczącymi sztuki.

Dziś w wielu szkołach nauczyciele podejmują próbę łączenia różnych tematów w ramach międzyprzedmiotowych projektów. Wydzielanie ekologii jako dodatkowego przedmiotu jest zaprzeczeniem tej idei. Doprowadzi to do wzmocnienia poczucia, że edukacja ekologiczna zarezerwowana jest tylko dla specjalnie przygotowanych do tego jednostek, które odebrały kierunkowe wykształcenie w tej sprawie. W aktualnie funkcjonującym systemie, gdzie elementy związane z ekologią znajdują się w podstawie rożnych przedmiotów, ważne jest, abyśmy wszyscy działali w tym kierunku i korzystali z narzędzi dla nas dostępnych. Skuteczność działań ekologicznych uzależniona jest od ich powszechności, dlatego w pierwszej kolejności powinniśmy zadbać o to, aby włączyć w nie jak największe grono odbiorców.

Wiedzę mamy, ale potrzebujemy też zmiany postaw i rozwijania umiejętności

Podstawa programowa w szkołach, wbrew ogólnym przekonaniom, zawiera bardzo szeroki zakres tematyczny zagadnień ekologicznych. Mało tego, wiedza ta jest przekazywana skutecznie. Zgodnie z analizy Badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski Polacy mają dużą wiedzę teoretyczną w następujących obszarach: ochronie środowiska, problemach środowiska naturalnego, gospodarki odpadami. Jedynie 15% Polaków nie segreguje śmieci z racji tego, że nie wie, jak to robić.

Zdobywanie wiadomości dotyczących działania ekosystemu, wpływu człowieka na jego funkcjonowanie i konsekwencji braku regulacji tego wpływu pozwala zrozumieć zależności między stanem środowiska a jakością życia. Stanowi to fundament działań na rzecz jego ochrony. Jednak sama wiedza to za mało.

Ograniczona skuteczność edukacji w zakresie budowania odpowiedniej motywacji wynika z faktu, że polski model nauczania niewystarczająco uwzględnia rolę oddziaływania na emocje, które pozwalają podejmować proaktywne działania w tym zakresie. Tym samym dochodzimy do wniosku, że skuteczna edukacja ekologiczna to nie tylko zdobywanie wiedzy związanej ze światem przyrody, mechanizmami, które nim rządzą, ale także kształtowanie postawy, która determinuje nasze decyzje, działania i umiejętności, dzięki którym jesteśmy w stanie je realizować.

W podstawie programowej, co prawda, zwraca się uwagę na potrzebę kształtowania postawy szacunku wobec środowiska przyrodniczego, odkrycie przez dziecko poczucia bycia integralną częścią ekosystemu oraz motywowania do działań na rzecz ochrony środowiska. Jednak zasadnicza część edukacji ekologicznej wynikająca z przepisów podstawy rozumiana jest jako poszerzanie teoretycznej wiedzy przyrodniczej, a nie jako rozwijanie umiejętności i narzędzi do własnych działań proekologicznych, związanych z ochroną środowiska czy świadomością konsumencką. Do ich wzmacniania potrzeba doświadczeń i zajęć praktycznych, na które ze względu na przeładowanie innymi treściami brak czasu.

Jak kształtować proekologiczne postawy?

Ekologiczne postawy dzieci kształtują się przede wszystkim przez naśladowanie zachowania. Żeby skutecznie przekształcać zdobytą wiedzę, potrzeba dobrych wzorców nauczycieli, starszych uczniów i liderów grup. Szkoła powinna stwarzać sytuacje wychowawcze, w których uczeń może obserwować pozytywne wzorce zachowań, tj. segregację śmieci, oszczędzanie wody czy prądu. Dobrym pomysłem jest tworzenie zrównoważonych placówek, które w praktyce wykorzystują proekologiczne narzędzia (panele słoneczne, funkcjonalne altanki dostosowane do segregacji śmieci, ogródki). Codzienne obcowanie z takimi rozwiązaniami utrwala poczucie, że jest to naturalny sposób działania. Dzięki temu uczniowie bezpośrednio obserwują, jakie są normy zachowań, co zwiększa szansę na to, że sami będą je stosować w swoim życiu.

Poza przykładem własnym szczególnie istotne jest inspirowanie zaangażowania, czyli stwarzanie sytuacji, w których uczeń sam, przez własną aktywność zgłębia dany temat. Przykładem może tu być wycieczka do fabryki i obserwacje, w jaki sposób tworzona jest żywność na skale przemysłową.

Tu jednak istotne jest, by aktywność nie miała charakteru akcyjnego. Ograniczanie się do akcji, które nie są zintegrowaną częścią życia szkolnego, np. takich jak sprzątanie świata, nie spełni tej funkcji. Nawet jeśli podczas takiego działania uda się nam oczyścić znaczącą przestrzeń, trudno przekuć to na decyzje, które każdego dnia podejmujemy w życiu. To, że uczniowie uznają, że sprzątanie lasu to ważne działanie, nie musi wcale oznaczać, że jednocześnie wzmocni w nich to przekonanie, że warto segregować śmieci we własnym domu.

Działania te, tak jak pokazywanie dobrych przykładów, muszą mieć charakter stały, by wzmocniły w uczniach poczucie, że nie tylko wielkie akcje, ale przede wszystkim konsekwencja i stałość działania składają się na skuteczne działania ekologiczne. Największe efekty przynosi wprowadzenie elementu edukacji ekologicznej w codziennej aktywności uczniów i nauczycieli.

Bardzo ważnym elementem budującym proekologiczne postawy jest stworzenie przestrzeni bezpośredniego kontaktu z przyrodą i obserwacji zjawisk, które nią rządzą. Dzięki temu uczeń zyskuje unikalny emocjonalny kontakt i doświadczenie potrzebne do ukształtowania proekologicznych postaw.

Przede wszystkim rozwijać umiejętności

Wbrew powszechnej opinii wiedza o podstawowych zachowaniach proekologicznych, jak np. segregacja odpadów, nie jest największa w dużych miastach. Potwierdza to raport Jednotematyczne badanie świadomości ekologicznej mieszkańców Polski. Gospodarowanie odpadami.

Może to wynikać z praktycznych względów. W gospodarstwach wiejskich zarządzanie odpadami czy ponowne wykorzystanie wody opadowej ma konkretne zastosowania (wykorzystanie wody lub bioodpadów przy uprawach). Potwierdza to, że łatwiej uczymy się takich zachowań, gdy widzimy ich przydatność i sensowność. Dlatego zielona edukacja nie powinna kończyć się na teorii, wymaga również komponentu warsztatowego.

Rozwijanie umiejętności jest trzecim, równie niezbędnym elementem skutecznej edukacji ekologicznej. Bez nich nawet najszersza wiedza teoretyczna i postawa wyrażająca chęć działania na rzecz środowiska nie będą w stanie zostać w pełni zrealizowane. Z badań wynika, że osoby z wykształceniem podstawowym mają największą świadomość, że palenie śmieciami zanieczyszcza powietrze, ale równocześnie nie są grupą, która najczęściej korzysta z tej wiedzy.

Źródło: Jednotematyczne badanie świadomości ekologicznej mieszkańców Polski. Jakość powietrza.

Problem nie leży więc w braku wiedzy o szkodliwości takich zachowań. Braki pojawiają się na kolejnym etapie, czyli wiedzy o tym, co jest alternatywą wobec wcześniejszych nawyków, i przekonaniu o kosztowności substytutów. Oczywiście sam koszt takich rozwiązań nie jest bagatelnym czynnikiem.

Co ciekawe, największą świadomość, że czynnikiem wpływającym na jakość powietrza jest sposób ogrzewania domów, mają osoby mieszkające w miejscowościach do 50 tysięcy mieszkańców oraz osoby z wykształceniem zawodowym. Oznacza to, że najprawdopodobniej ich wiedza pochodzi z prywatnych obserwacji i doświadczeń, na podstawie których doszli do takich wniosków.

Rekomendacja: warsztaty dla nauczycieli

Kluczowym wyzwaniem jest stworzenie przez resort edukacji propozycji warsztatów, które mogłyby być realizowane w poszczególnych placówkach. Potrzebne jest wypracowanie platformy wymiany doświadczeń między coraz liczniejszymi jednostkami wyspecjalizowanymi w tej tematyce a strukturami edukacji formalnej – resortem edukacji, Ośrodkami Doskonalenia Nauczycieli i samymi szkołami. Dobrą praktyką w tym zakresie jest realizowany przez Ministerstwo Cyfryzacji i Centrum Projektów Polska Cyfrowa projekt kształcenia nauczycieli w zakresie kompetencji cyfrowych. W momencie wprowadzenia do podstawy programowej elementów nauki programowania na wszystkich etapach edukacji wystartował konkurs dla organizacji pozarządowych, które specjalizują się w temacie i mogłyby przygotować nauczycieli do tej zmiany. Zwycięzcy przeprowadzali warsztaty dla nauczycieli na terenie całej Polski przygotowujące ich do nowych zadań.

Ministerstwo Edukacji Narodowej i Ministerstwo Cyfryzacji, korzystając ze środków unijnych, wyszkoliło w ten sposób tysiące nauczycieli. To przykład projektu, który pozwolił wprowadzić przepisy podstawy programowej w życie. Brak mechanizmu transferu wiedzy będzie pogłębiał zjawisko edukacji ekologicznej dwóch prędkości, w której oferta edukacyjna w największych miastach będzie bardziej profesjonalna i przygotowana przez wyspecjalizowane organizacje, a w małych miejscowościach oferowana w sposób nieatrakcyjny, zarówno w formie, jak i treści.

Rekomendacja: stworzenie centralnej platformy edukacji ekologicznej

Obecnie poza rozproszonymi źródłami nie ma jednej platformy, która agregowałaby materiały edukacyjne związane z ekologią. Nauczyciele wiedzę dotyczącą tematów związanych z ochroną środowiska pozyskują głównie w ramach własnej inicjatywy i prywatnych doświadczeń. Każdy pedagog musi szukać ich we własnym zakresie, korzystać ze źródeł, które nie zawsze są w stanie merytorycznie zweryfikować.

Rozwiązaniem jest stworzenie centralnej platformy edukacji ekologicznej, a także przygotowanie szeregu kursów, zarówno online, jak i stacjonarnych, które pozwoliłyby nauczycielom różnych przedmiotów przygotować się do wprowadzania edukacji ekologicznej w ramach poruszanych przez nich zagadnień.

Taka platforma mogłaby poza scenariuszami lekcji zawierać propozycje ćwiczeń i projektów, a także forum wymiany doświadczeń. Tu znowu przykładem może być stworzona przez Ministerstwo Cyfryzacji platforma koduj.gov.pl. Znajdują się na niej materiały edukacyjne, zabawy, pomysły na lekcje, ale także inspiracje dla samych uczniów i rodziców. Oczywiście nie jest to rozwiązanie, które zmienia cały system. Stanowi jednak dobrą praktykę i wsparcie zarówno dla tych nauczycieli, którzy dopiero rozpoczynają swoje działania z nauką programowania, jak i tych, którzy chcą poszerzać swoją wiedzę i zainteresowania. W Polsce istnieje wiele organizacji, które statutowo zajmują się edukacją ekologiczną. Jednak dziś nastawione są głównie na kształcenie konkretnych grup uczniów i projekty skierowane do młodzieży. Ministerstwo powinno w szeroki sposób korzystać z ich doświadczeń, głównie w zakresie kształcenia nauczycieli.

Rekomendacja: ekologia w ramach praktyk zawodowych studentów pedagogiki

Działania na rzecz ochrony środowiska powinny być częścią praktyk zawodowych, w ramach których młodzi adepci pedagogiki uczyliby się, jak troskę o środowisko realizować w szkolnych murach.

Nawyki, które przyszli nauczyciele wyrobią sobie w trakcie studiów, z większym prawdopodobieństwem zostaną wprowadzone w życie ich przyszłej szkoły.

Należy dodać, że aby podnieść kompetencje nauczycieli w zakresie ekologii, należy ujednolicić rozproszony system dojścia do zawodu nauczyciela, który powoduje silne zróżnicowanie poziomu przygotowania kandydatów. Ujednolicenie systemu kształcenia przyszłych nauczycieli jest systemowym postulatem, który pozwoli podnieść poziom nie tylko zajęć ekologicznych

Rekomendacja: stworzyć wytyczne dotyczące promocji ekologii w szkołach

Polskie szkoły potrzebują wytycznych, jak promować zachowania proekologiczne w codziennym życiu szkoły (segregacja śmieci w każdej klasie, korzystanie z filtrów wody, ograniczanie plastikowych pojemników na stołówkach i w sklepikach). W innym wypadku wymagania programowe pozostaną w wielu placówkach fikcją. Realizowane będą przez nauczycieli, którzy już dziś dobrze czują się w tym temacie lub wykazują się własną inicjatywą.

Rekomendacja: skalowanie dobrych praktyk

Warto znaleźć sposób, dzięki któremu dobre praktyki będą mogły być szerzej promowane. Jedną z takich możliwości jest zorganizowanie przez resort edukacji konkursu dobrych praktyk w zakresie ekologii. Już dziś w Polsce funkcjonuje wiele placówek, w których temat troski o środowisko jest szczególnie ważny. Dobre pomysły można mnożyć. Warto więc poszukać takich rozwiązań, pokazać je innymi i dzięki temu oddolnie przyczynić się do promocji ekologii w naszym systemie edukacji.