Ludobójcza polityka Chin w prowincji Sinciang

Niedawno opublikowane badania na temat restrykcyjnej polityki urodzin stosowanej przez chińskie władze wobec Ujgurów dostarczają więcej informacji o radykalnych środkach stosowanych przez rządzącą Komunistyczną Partię Chin. Powyższe badania i inne raporty skłaniają do porównania państwa Xi Jinpinga z nazistowskimi i sowieckimi reżimami totalitarnymi. Nasuwają się również pytania do rządów pozostałych krajów o ich przyszłe relacje z tym, który wdraża ludobójczą politykę i aspiruje do roli światowej potęgi.

Region Autonomiczny Sinciang-Ujgur (znany również jako Turkiestan Wschodni) od dawna jest jedną z głównych linii podziału współczesnych Chin. Jego rozległe i zasobne terytorium znajduje się na strategicznym północno-zachodnim zakątku imperium chińskiego i łączy je ze światem wzdłuż starożytnego Jedwabnego Szlaku. Umożliwia to dostęp do strategicznych zasobów Azji Środkowej i Syberii. Dla coraz ambitniejszej Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL), pod kierownictwem sekretarza generalnego, Xi Jinpinga, Sinciang jest kluczowym regionem (hexinqu) w jednym z jej najważniejszych programów polityki zagranicznej – Inicjatywie Pasa i Szlaku (ang. Belt and Road Initiative – BRI), zapoczątkowanej w 2013 r.

Dalszy wzrost międzynarodowych wpływów ChRL poprzez Sinciang jest jednak utrudniony ze względu na przedłużający się etnopolityczny konflikt interesów między władzą centralną i większością etniczną Han z jednej strony, a z drugiej przez autochtoniczną populacją kilku narodowości muzułmańskich, głównie pochodzenia tureckiego. Spośród nich około 12 milionów Ujgurów (przedstawicieli muzułmańskiej grupy etnicznej pochodzenia tureckiego, mieszkających na północno-zachodnim pograniczu kraju) i ponad 2 miliony Kazachów najgłośniej wyrażają niezadowolenie z promowanego przez KPCh modelu unitarnego państwa zdominowanego przez ludność Han.

Od chwili przejęcia Sinciangu – pod koniec 1949 r. – rządząca Komunistyczna Partia Chin (KPCh) poddawała lokalne mniejszości narodowe kolejnym zmiennym falom mniej lub bardziej rygorystycznej polityki ograniczającej możliwość wyrażania tożsamości narodowej i autonomicznych aspiracji. Po wielu protestach, gwałtownych starciach i atakach terrorystycznych w latach 2008-2014 państwo partyjne zaczęło w 2016 r. jeszcze bardziej zaostrzać represyjną politykę. Wówczas to Xi Jinping mianował na stanowisko sekretarza partii w Sinciangu Chen Quanguo, który zasłużył się wcześniej wzmocnieniem rządów KPCh w Tybetańskim Regionie Autonomicznym (TRA). Zaostrzenie polityki w Sinciangu odzwierciedla również konsolidację władzy KPCh pod przywództwem Xi i aspiracje do jej projekcji za granicą.

Pacyfikacja Dzikiego Zachodu

Ostatnio prowadzona polityka KPCh w Sinciangu stanowi połączenie wskrzeszonego totalitarnego zarządzania w maoistowskim stylu z najnowszymi technologiami i ogromnymi zasobami finansowymi. Zdecydowanie najbardziej jaskrawym przykładem jest internowanie nawet miliona Ujgurów, Kazachów i innych mniejszości, osadzenie ich w rozbudowywanej od 2017 r. sieci obozów reedukacji politycznej. W sposób bardzo przypominający praktyki reedukacji z czasów maoizmu więźniowie są zmuszani do wyrzeczenia się swojej religii i tożsamości etnicznej. Są jednocześnie poddawani tzw. praniu mózgu za pomocą oficjalnej propagandy.

Chociaż według oficjalnej interpretacji propagandy KPCh kampania ma na celu jedynie deradykalizację (qujiduanhua) Ujgurów w ośrodkach szkolenia zawodowego (zhiye jineng jiaoyu peixun zhongxin), to w rzeczywistości większość więźniów jest do nich kierowana nie na skutek popełnienia przestępstwa, a ze względu na zwyczajne zachowania, takie jak pokojowe praktykowanie religii lub utrzymywanie więzi z zagranicą. Raporty wewnętrzne ujawniły skalę i systematyczny charakter systemu zatrzymań. Więźniowie są często przetrzymywani w potwornych warunkach, poddawani torturom, głodzeni i pozbawieni opieki zdrowotnej.

System reedukacji politycznej został zintegrowany z rozległym systemem pracy przymusowej, w ramach której Ujgurowie są zmuszani do pracy w fabrykach, a te w niektórych przypadkach funkcjonują nawet jako kontrahenci największych światowych marek. Ujgurscy robotnicy przymusowi stają się coraz ważniejszym segmentem gospodarki Sinciangu i samych Chin.

Niedawne zatrzymanie przez amerykańskie organy celne 13-tonowego transportu peruk i innych produktów z włosów ludzkich eksportowanych do USA z Chin przez firmę z Sinciangu dodatkowo podkreśliło uderzające podobieństwo stosowanego przez KPCh systemu reedukacji i pracy przymusowej z nazistowskimi obozami koncentracyjnymi i sowieckimi gułagami.

Chociaż nic nie wskazuje na to, że w aresztach i obozach reedukacyjnych odbywają się masowe egzekucje, Ujgurowie i inne mniejszości zostały w nich skoncentrowane (jizhong) w sposób nielegalny i arbitralny; poddane okrutnemu traktowaniu i niewolniczej pracy wyłącznie z powodu ich przynależności etnicznej lub wyznaniowej. Oprócz więzień i fabryk KPCh również umieściła Ujgurów i inne mniejszości w środowisku neototalitarnym, wpływając na wszystkie aspekty ich życia.

W represjach pomagają także nowe technologie. Narzędzia te umożliwiają jawne i tajne techniki inwigilacji i profilowania, dzięki czemu cały region i jego populacja funkcjonuje jak laboratorium totalitarnych technologii cyfrowych . Rząd nakazał ponad milionowej rzeszy członków KPCh narodowości Han, aby jako nieproszeni goście żyli w ujgurskich domach w celu wzmocnienia tzw. jedności etnicznej (minzu tuanjie), dokonującej się poprzez monitorowanie i indoktrynację swoich ujgurskich „młodszych braci i sióstr”. Pojawiają się doniesienia o wymuszonych małżeństwach ujgurskich kobiet z mężczyznami Han.

Nauka języka ujgurskiego jest zastępowana programem nauczania w języku chińskim, co sprawia, że najmłodsze pokolenie nie jest w stanie opanować języka ojczystego. Funkcjonowanie tego systemu jest wzmocnione poprzez umieszczanie młodzieży ujgurskiej w internatach z dala od rodzin i rdzennych społeczności. Religijne i kulturowe praktyki Ujgurów są również systematycznie eliminowane przez państwo partyjne. Poważnym problemem w regionach ujgurskich jest również bieda, spowodowana głównie polityką rządu polegającą na przesiedlaniu i faworyzowaniu ludności Han, a także wykorzystywaniu zasobów Sinciangu głównie na potrzeby gospodarki państwowej i większości Han.

Biopolityka: rozcieńczanie pierwiastka ujgurskiego

Brutalna polityka KPCh została jeszcze bardziej obnażona w niedawno opublikowanym badaniu przeprowadzonym przez Adriana Zenza, który zajmuje się polityką etniczną Chin, i w raporcie Associated Press. Dane wykazują nagły spadek urodzeń wśród Ujgurów. Jest on spowodowany polityką antyurodzeniową KPCh i masowymi zatrzymaniami Ujgurów. Dla przykładu wskaźniki urodzeń w dwóch największych prefekturach z przewagą ujgurską (Kaszgar i Hoten/Chotan) w latach 2015-2018 spadły nawet o 84%.

Dane pokazują również ogromny zakres przymusowych sterylizacji, aborcji i antykoncepcji wewnątrzmacicznej, planowanej do wdrożenia w przypadku nawet 80% kobiet w wieku rozrodczym, mieszkających w czterech południowych prefekturach Sinciangu z najwyższym odsetkiem populacji Ujgurów. W 2018 r. 80% całkowitej liczby wkładek wewnątrzmacicznych w Chinach zostało założonych w Sinciangu, mimo że region ten stanowi zaledwie 1,8% populacji ChRL.

Zenz odkrył również, że mniejszości w Sinciangu mogą być karane za złamanie przepisów dotyczących kontroli urodzin zamknięciem w obozie reedukacji politycznej, a wskazuje na to lista więźniów z obozu w gminie Qaraqash. KPCh na wielką skalę intensyfikuje swoją politykę antyurodzeniową wobec muzułmanów z Sinciangu, podczas gdy metody planowania urodzeń (jihua shengyu) są rozluźniane w pozostałej części Chin, a wszystkie pary wywodzące się z większości etnicznej Han mogą od 2016 r. mieć dwójkę dzieci.

Szerszy wniosek z badań Zenza jest taki, że chińskie władze dopuszczają się ludobójstwa zgodnie z definicją zawartą w Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa przyjętej przez ONZ w 1948 r. Artykuł II definiuje ludobójstwo również jako „nakładanie środków mających na celu zapobieżenie urodzeniom w grupie”.

Joanne Smith Finley, czołowa ekspertka w dziedzinie studiów ujgurskich, również nazwała politykę Chin „powolnym, bolesnym, pełzającym ludobójstwem”. The Washington Post postawił w artykule wstępnym istotne pytanie: czy światowa społeczność sportowa powinna przyznać przywilej organizowania Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2022 krajowi, który dopuszcza się ludobójstwa? Inni wzywali do bojkotu igrzysk w Pekinie z powodu polityki dotyczącej Sinciangu.

Ludobójstwo nie tylko kulturowe

Dochodzenie Zenza wnosi istotny argument do szerszej debaty na temat tego, jak społeczność międzynarodowa powinna podejść do przestępstw popełnionych przez KPCh na Ujgurach i innych mniejszościach. Eksperci określili wcześniej surową politykę jako ludobójstwo, ludobójstwo kulturowe, zbrodnie przeciwko ludzkości lub terroryzm państwowy. W istocie poza biologicznymi i demograficznymi środkami opisanymi przez Zenza również inne praktyki Pekinu mają na celu unicestwienie Ujgurów jako odrębnej grupy etnicznej i dlatego mogą być postrzegane jako ludobójstwo.

Odnosząc się do Konwencji ONZ, „zabijanie członków grupy” zostało przeprowadzone na przykład podczas masakr cywilów ujgurskich w trakcie zamieszek w Ghulja w 1997 r., w Ürümchi w 2009 r. lub w innych przypadkach, gdy po tych wydarzeniach nieznana liczba osób, głównie młodych mężczyzn, nigdy się nie odnalazła. Poprzez masowe aresztowania w celu reedukacji politycznej i pracy przymusowej, a także represje, inwigilacje i zastraszanie wymierzone w całą społeczność etniczną władza powoduje „poważne urazy cielesne oraz psychiczne u członków grupy”. Umieszczanie dzieci więzionych ujgurskich rodziców w sierocińcach i internatach stanowi „przymusowe przenoszenie ich z jednej grupy do innej”, ponieważ praktyka ta ma na celu osłabienie świadomości etnicznej najmłodszego pokolenia i zaszczepienie sposobu myślenia narzuconego przez państwo partyjne kierowane przez Han.

„Zamiar zniszczenia w całości lub w części grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej jako takiej” ujawnia się także w innej polityce władz chińskich, sprowadzającej się do koncepcji ludobójstwa sformułowanej przez twórcę tego terminu, polskiego prawnika, Rafała Lemkina (1900-1959), który w swojej przełomowej pracy Rządy państw Osi w okupowanej Europie (1944) uznał ludobójstwo za „skoordynowany plan różnych działań zmierzających do zniszczenia istotnych podstaw życia grupy narodowej, w celu unicestwienia grupy samej w sobie. Celem takiego planu byłaby dezintegracja instytucji politycznych i społecznych, kultury, języka, uczuć narodowych, religii i podstaw ekonomicznej egzystencji grup narodowych, jak również odebranie bezpieczeństwa osobistego, wolności, zdrowia, godności, a nawet życia jednostek należących do takich grup”.

Polegająca na deujguryzacji polityka demograficzna KPCh w Sinciangu mocno przypomina zarówno powyższą ogólną definicję, jak i konkretne nazistowskie techniki ludobójstwa przyjęte w Polsce i na innych terytoriach okupowanych w czasie II wojny światowej, kiedy władze okupacyjne dążyły do zmniejszenia liczby urodzeń wśród ludności nieniemieckiej, jednocześnie zwiększając liczbę Niemców. Do współczesnej administracji KPCh we Wschodnim Turkiestanie można jednak odnieść także inne przykłady ludobójczych praktyk przytaczane przez Lemkina.

Reżim nie pozwala Ujgurom na jakąkolwiek autonomiczną działalność polityczną. Podobnie jak w innych aspektach polityki w Sinciang, brak możliwości politycznej ekspresji dotyczy również większości populacji Han w samych Chinach. W regionie Sinciangu jest to jednak narzucane Ujgurom jako ludności podporządkowanej przez ludność Han jako grupę rządzącą z większą intensywnością i w szerszym zakresie.

Wymownym przykładem jest bezprecedensowy wyrok dożywocia w 2014 r. dla Ilhama Tohtiego, wpływowego intelektualisty ujgurskiego, wydany z powodu krytyki naukowca wobec polityki etnicznej rządu. Tak zdecydowanych środków nie stosowano w ostatnich dziesięcioleciach w stosunku do naukowców ze społeczności Han, którzy wyrażali nawet znacznie bardziej otwartą krytykę. KPCh także systematycznie paraliżuje ujgurskie media i debatę publiczną.

Usuwanie tożsamości

Represje są wymierzone w kluczowe części społeczeństwa ujgurskiego, w tym w elity intelektualne, artystyczne, religijne i gospodarcze. Mimo że osoby będące celem ataków nie popełniły żadnych przestępstw, a środki represyjne dotykają również zwykłych obywateli, można stwierdzić, że powodem ich prześladowań jest przynależność do ujgurskiej kategorii etnicznej. Sytuację tę można podsumować słowami Lemkina: „ludobójstwo wymierzone jest przeciwko grupie narodowej jako całości i działania z nim związane są nakierowane przeciwko jednostkom, nie w całej ich masie, ale przeciwko nim jako członkom tej grupy narodowej”.

Przedstawione powyżej niszczenie rodzin ujgurskich, a także innych instytucji społecznych i politycznych, zwalczanie świadomości narodowej i bezpieczeństwa zawartego w języku, religii, kulturze, światopoglądzie, dziedzictwie materialnym, takim jak meczety, sanktuaria, cmentarze czy historyczne miasta, a także innych atrybutów odrębnej grupy etnicznej ujawnia skoordynowany i długotrwały zamiar KPCh usunięcia ujgurskiej tożsamości etnicznej i możliwości godnego życia w Sinciangu.

Chociaż brakuje informacji o masowej fizycznej likwidacji Ujgurów, do której dochodzi aktualnie w Sinciangu, to polityka KPCh zmierza do właśnie tego celu, tj. eliminacji fizycznej i duchowej obecności Ujgurów w Sinciangu i Chinach, podobnie jak odbywało się to w nazistowskich Niemczech, Rwandzie czy Bośni. Działania władz chińskich wyraźnie dotyczą zarówno psychologicznego aspektu zamierzeń, jak i tego fizycznego, dotyczącego realizacji polityki wobec określonej grupy jako takiej, dlatego należy je postrzegać jako ludobójstwo. Z drugiej strony w następstwie ujawnionych biologicznych i demograficznych środków podjętych przez chińskie władze przeciwko ujgurskiej dzietności, określenia takie jak ludobójstwo kulturowe lub etnocyd wydają się niewystarczające.

Powstaje zatem pytanie, czy termin ludobójstwo należy stosować również do represji ChRL wobec Tybetańczyków, którzy byli poddawani polityce bardzo podobnej do tej stosowanej wobec Ujgurów. Chociaż praktyki te są podejmowane w różnych kombinacjach i intensywności w warunkach tybetańskich, fakt, że zarówno TRA, jak i Sinciang stanowią zestaw równoległych wyzwań dla centralnego przywództwa, podkreśla podobieństwo polityki sekurytyzacyjnej wprowadzonej w obu regionach przez Chen Quanguo. Powiązane z tym wątpliwości dotyczą również tego, w jakich okolicznościach należy nazywać ludobójstwem podobne represje, jakich dopuszczają się wobec grup etnicznych rządy w innych częściach świata. Należy mieć na uwadze szersze implikacje, ponieważ nadużywanie terminu ludobójstwo zmniejszyłoby potencjał alarmujący, jaki słowo to miało nieść w zamyśle jego twórcy, Rafała Lemkina.

Chociaż powoli polityka Chin wobec Ujgurów staje się przedmiotem debaty naukowców i badaczy, to społeczność międzynarodowa jest jednak nadal zobowiązana do ujawnienia zbrodni popełnionych przez KPCh i pociągnięcia sprawców do odpowiedzialności.

W odniesieniu do niedawno ogłoszonej Ustawy o polityce praw człowieka Ujgurów i szeregu sankcji nałożonych na podmioty działające w Sinciangu przez władze Stanów Zjednoczonych, a także niedawno wydanego w trybie pilnym dokumentu informacyjnego Komisji Praw Człowieka Wielkiej Brytanii w Anglii i Walii pozostaje jeszcze wiele do zrobienia w obronie Ujgurów i innych prześladowanych grup w Chinach. Działania powinna podjąć UE i jej państwa członkowskie, zwłaszcza biorąc pod uwagę ich bolesne, acz bliskie doświadczenia historyczne związane z okrucieństwami popełnianymi na kontynencie przez dawne zbrodnicze reżimy totalitarne. Wraz z działaniami KPCh wymierzonymi w pozostałe mniejszości etniczne, religijne, polityczne i innego w Hongkongu i na Tajwanie kwestia Sinciangu staje się przedmiotem gorących sporów chińskiego reżimu i społeczności międzynarodowej.

Wyrazy podziękowania dla Katarzyny i Łukasza Sarek oraz Jichang Lulu za konsultacje i pomoc w procesie redakcyjnym.

Anglojęzyczna wersja materiału do przeczytania tutaj. Wejdź, przeczytaj i wyślij swoim znajomym z innych krajów!