Mata i Komasa mówią jednym głosem: młodzi mają dość

Premiera debiutanckiej płyty Maty odbyła się w tym samym tygodniu co ogłoszenie nominacji do Oscara dla Bożego Ciała Jana Komasy. Obaj artyści tworzą spójne pokoleniowe narracje, które powoli przebijają się do masowej świadomości Polaków. Ich zdaniem właśnie teraz w dorosłość wchodzą ludzie wyjątkowo zagubieni. Nie mają kłopotu z pieniędzmi, mają za to problem z poczuciem sensu.

Warto przyjrzeć się obu twórcom i temu, w jaki sposób przekładają żywe problemy tożsamościowe na artystyczny język. O ile ich uprzywilejowane pochodzenie dla niektórych mogłoby być balastem, o tyle ta dwójka z niezwykłą wrażliwością buduje platformę wspólnotowego przeżycia być może całej generacji. A już na pewno tworzy samoświadome pokolenie „młodych, bogatych i z wielkich ośrodków”.

Oto Jan Komasa, jakby utwierdzając swoją reżyserską pozycję, serwuje widzom opowieść o wierze, jej beznamiętnych formułach, a nade wszystko o zakorzenionej głęboko w człowieku potrzebie szukania prawdy, łaknieniu absolutu i dążeniu ku wyższemu dobru. Nagroda Specjalna w Wenecji i fantastyczny wynik frekwencyjny w kraju zdają się potwierdzać, z jaką zdolnością oddziałuje on na wrażliwość widowni. Sugestywny obraz Bożego ciała zakorzenia się w zmieniającej się rzeczywistości polskiego Kościoła – instytucji stojącej dziś na progu wielkiego kryzysu.

Na antypodach cennych obserwacji utytułowanego reżysera zauważamy Matę, który w luźnym kawałku zatytułowanym niczym konkursowe opowiadanie z wczesnej podstawówki – Żółte flamastry i grube katechetki – wraca do wiary lat dzieciństwa, tej najbardziej formułkowej, kiełkującej i tak prostej, jak tylko jest to możliwe.

Charyzmat Daniela to deficyt Kościoła

Daniel z Bożego ciała to młodociany kryminalista i rezydent zakładu poprawczego odsiadujący wyrok za zabójstwo. Poznajemy go jako chodzącą sprzeczność – w jednej ze scen pilnuje, żeby patologiczny samosąd odbył się w niezakłócony przez wychowawcę sposób, w następnej zaś okazuje się najbliższym pomocnikiem opiekującego się zakładem duchownego. Śpiewa psalm, rozedrgany głos brzmi szczerze, ale może to czyste wyrachowanie, bo przecież zaraz przychodzi zwolnienie z zakładu, wybłagane u tego samego księdza.

Pierwsze kroki na wolności nie zwiastują resocjalizacji. Jednak świat Daniela wywraca się do góry nogami, kiedy, odwiedzając wiejski kościół przed podjęciem przymusowej pracy, zaczyna udawać księdza przed jedną z tamtejszych dziewczyn. Niefortunny zbieg okoliczności doprowadza go do objęcia schedy po udającym się na urlop proboszczu i zmusza do całkowitego oddania się posłudze duszpasterskiej.

Abstrahując od pełnej napięcia fabuły, duet Pacewicz-Komasa (bo warto wspomnieć i młodego scenarzystę) stawia przed widzem całościowy obraz polskiego katolicyzmu. Znamienne, że duchowość współczesnych Polaków potrzebowała postaci fałszywego księdza, żeby krytycznie spojrzeć na instytucjonalną stagnację Kościoła.

Publicystyczną pustkę, jaką zawiesił w przestrzeni Kler, wypełnia Daniel – człowiek, który wychodzi do ludzi niczym uliczny pastor z amerykańskich filmów, starając się w swoim nieudacznictwie naśladować Chrystusa. Zimne formuły zastępuje gorąca ewangelizacja. Dążenie do prawdy przegrywające z małomiasteczkowymi koteriami jest niczym przeniesiony do mikrokosmosu świat prominentnych hierarchów, którzy wielokrotnym zamiataniem pod dywan spraw najważniejszych nie mogą znaleźć recepty na coraz większy odpływ wiernych.

Jednak szczególnie wybrzmiewa z pozoru marginalny wątek. To młodzi Polacy, których w Kościele po prostu nie ma. Zapalą z księdzem papierosa, ale nawet gwiazdorska homilia nie skusi ich do przekroczenia progu świątyni. Jest to kolejna akuratna obserwacja, bo jak niedawno podał CBOS, zaledwie 1/3 osób w wieku gimnazjalnym i licealnym uczęszcza regularnie na nabożeństwa. Wśród najważniejszych przyczyn wymienia się zastępujące wspólnotowość wykluczenie.

To gargantuiczne wyzwanie dla episkopatu, bo ujęte w kontekście postępującej laicyzacji wskazuje trend, którego zawrócenie wymaga nowej formy, dla której może to charyzmatyczny Daniel stanowi przykład. Polem potencjalnego działania jest zwrócenie uwagi na psychologiczne korzyści wyjątkowej relacji, jaką jest formująca się wiara. Już u 20% nastolatków można mówić o zaburzeniach psychicznych lub behawioralnych, więc tak przedstawiana duchowość może budować pozytywny obraz Kościoła, który znów zrzesza, dbając o pierwotny wspólnotowy charakter, a nie grzmi głosem ambonowej kontrrewolucji.

Dorastanie z Bogiem, dorosłość bez Boga

Warto podkreślić elastyczny stosunek jednostki do Boga, co dostrzega Mata we wspomnianym już tekście – Żółte flamastry i grube katechetki. To obraz zderzenia człowieka wchodzącego w dorosłość z jego dziecięcą wiarą. To wspomnienie gestów, pięknych słów i dobroci. To w końcu obraz Kościoła, który wielu z nas pamięta z okresu dorastania. Później następuje oswojenie z tradycją, niepozornie przenikające codzienność czynności, tj. post i wieczorny pacierz. Mijają lata, a wraz z rozwojem przychodzi kontestacja, poszukiwanie dowodów. Na to, jak istnieć ma Bóg w obliczu takiego świata, dowody zdają się zaprzeczać. Zarazem niebo łączy się gdzieś z ziemią. Widnokrąg nie jest przecież pozorem, a jawi się jako przejście, meta, do której osiągnięcia potrzeba tytanicznego wysiłku. Święty Paweł pisał o ukończeniu biegu, tu widzimy lęk przed sensem samego startu.

Jest w tym zawarta trafna diagnoza pokoleniowego strachu przed poświęceniem, który może być kolejną przyczyną wspominanego wyżej stanu rzeczy. A poświęcenie jest przecież niezbędne do żywej wiary. Z Bogiem można rozmawiać, nawet można go doświadczyć, ale Jego istnienie można tylko założyć. To natomiast wymaga odwagi, której młodym ludziom zwyczajnie brakuje. Diagnoza 19-letniego warszawskiego rapera jest spójna z przekazem filmów Komasy, ale domaga się odpowiedzi, która powinna przyjść właśnie teraz, gdy młodym chce się jeszcze szukać.

Niedawne Święta Bożego Narodzenia przyniosły jeden z corocznych momentów, w których buduje się pozory wielokierunkowego dialogu, również w tematach okołospołecznych. Jednak w niedługim czasie można było przekonać się o kruchości tego porozumienia, gdy Internet zelektryzowały kolejne odsłony konfliktu dotyczącego Romana Polańskiego, skutkujące odwołaniem spotkania ze studentami łódzkiej filmówki, a ostatnio wśród publicystów rozgrzał temat ewentualnej podatkowej progresji, której wspomnienie przez młodych naukowców od razu budzi zarzuty o bolszewizm.

W tych kłótniach dostrzec można, jak wątła jest nić łącząca postrzeganie świata młodzieży i pokolenia ich dziadków i rodziców, co widoczne jest chociażby w „zmemowanym” konflikcie generacji millenialsów i boomersów, oddającym to, w jak silnej kontrze znajdują się te pokolenia, patrzące na świat skrajnie inaczej, czego namacalnym dowodem mogą być wyniki ostatnich wyborów w Wielkiej Brytanii. Z tego niezrozumienia wynikają defetystyczne odezwy, jak niedawny post znanej polskiej filozofki piszącej o kompletnym braku nadziei wobec młodych, będący nieuzasadnionym oskarżeniem całej grupy o pochłonięcie konsumpcjonizmem i bezideowością. Żeby oddać głos w tej dyskusji młodym, warto odwołać się do dzieł, które ci sami twórcy przedstawili publice na przestrzeni kończącej się dekady.

Samobójcy spod klosza

Debiutancki film Komasy – Sala samobójców – to, przypominając, historia 18-letniego Dominika, o której nie bez przesady można napisać, że była unikatowym i wstrząsającym doświadczeniem dla polskiego widza. Obraz wprowadzony na ekrany przy wykorzystaniu nowoczesnych jak na 2011 r. technik marketingowych, w tym zaawansowanej promocji internetowej, zgromadził ponad 800 tysięcy widzów, zdobywając przy okazji około 12 ważnych nagród świata polskiej kinematografii. Dzisiaj cieszy się raczej powodzeniem wśród szkolnych pedagogów, ale warto do niego wrócić na użytek niniejszego tekstu.

30-letni wówczas twórca dał się poznać jako obserwator rozwoju ery social mediów, alienacji od świata realnego, poszukiwań osobowości w wirtualnym medium. Drugim aspektem tego filmu jest protagonista – przykład pierwszego pokolenia dzieci potransformacyjnych elit. W na poły autobiograficznych szatach Komasa przedstawia kształtowanie nowej burżuazji na styku polityki i biznesu. Grany przez Jakuba Gierszała chłopak jest rozsadzany wewnętrznie przez sztywne ramy ścieżki do sukcesu wytyczonej przez rodziców. Szkoła, zajęcia dodatkowe, nauka, gdzieś po drodze studniówka i Hamlet, a celem wszystkiego – mityczna matura, przepustka do świata możliwości dobrze urodzonego chłopaka.

Komasa nie jest osamotniony. Mata po serii udanych kawałków, w których z ironią celebruje młodzieńczą buńczuczność (już Biblioteka trap wymyka się temu określeniu i jest zgryźliwą refleksją nad stanem współczesnego rapu), postanowił wypromować debiutancką płytę prowokatorskim kawałkiem Patointeligencja. Chyba ku zdziwieniu samego autora piosenka wywołała dyskusje we wszelkich zakamarkach Internetu. Określana ją, zaczynając kolejno od lewej strony – klasistowską czy oderwaną od rzeczywistości bananową muzą – a na prawej stronie kończąc – spierano się, czy to bardziej paszkwil na liberalne elity, czy raczej spór ojca z synem à la Witkiewiczowie. W jednej z telewizji wykorzystano ją do ilustracji materiału o oderwanym od rzeczywistości środowisku sędziowskim. Takie przykłady można mnożyć.

To autoironiczna trawestacja zjawiska potocznie określanego jako „bananowe dzieciaki”. Przewija się w niej całe repozytorium eskapistycznych dóbr – używki brane rekreacyjnie lub celem przetrwania, przygodny seks, dobra luksusowe, w tym wyraźnie wspomniany nieustannie popularyzujący się streetwear, naśladowanie gangsterów oraz próba wchodzenia w te środowiska (określana zabawą w dilerkę), a wszystko to zawarte w jednej figurze retorycznej – „mój ziomo”. Trzon życia przemyka gdzieś poza świadomością, zostaje nieustanny haj, który nie jest nawet imprezą, a powolnym zanurzaniem się w bezcelowość egzystencji.

Ktoś powie, że to zblazowanie i złudna idylla. Przecież młodzież piła, pije i pić będzie, bo takimi prawami rządzi się życie. Nie sądzę. Ze względu na wspólnotę pokoleniową z autorem dostrzegam w utworze, jak w kalejdoskopie, zestaw znajomych twarzy, które tracą podmiotowość i w transowym labiryncie stają się „moim ziomem”. Efekt ten buduje przeżycie generacyjne, w pewien sposób coraz bardziej powszechne. Zanurzenie w hedonistycznej przyjemności staje się udziałem coraz większej ilości młodzieży.

Social media, jak żadne środki wcześniej, umożliwiają bezcelowe epatowanie zanurzonym w doczesności ultrakonsumpcyjnym, stylem życia opartym na schemacie „byle do piątku”. Później dzieje się wszystko to, co u Maty jest zamknięte w proste ramy – bifor, ewentualnie plener, wypad do klubu, Uber na tzw. aftera, koniecznie wynajęty apartament, po drodze wódka, czasem nos, od wczesnego popołudnia do rana, tydzień w tydzień, „co by nie wypaść z formy”. Budowa tożsamości warstwowej przez taki typ celebracji wypiera szerszą wspólnotowość. Już na etapie liceum uczniowie tych elitarnych szkół tworzą gettoidalne struktury, oparte na posiadaniu określonego kapitału kulturowo-rozrywkowego. Prowadzi to do opartej na schematycznym kluczu fajności, rozproszenia więzi.

Jednak gdy dorasta się w określonym środowisku, scharakteryzowanie go nie wydaje się przesadnie trudnym zadaniem. Dużo bardziej frapujące jest pytanie, co takiego zawarł w swoim utworze Michał, że o jego „rapsach” dyskutuje pokolenie naszych rodziców, a w niektórych przypadkach – dziadków. Siła utworu Maty niewątpliwie opiera się na jego samoświadomości, w przeciwieństwie do przedstawionych w powyższej próbie ujęcia wyrapowanego zjawiska nie celebruje on pijaństwa i wzajemnej egzaltacji. Zamiast tego zderza zaskoczonego słuchacza z rzeczywistością, o której jakby nie chciano mówić. Mimo regularnych wiadomości relacjonowanych w brukowcach o pomniejszych ekscesach uprzywilejowanej młodzieży mało zrobiono dla usystematyzowania problemu, który swój początek miał najprawdopodobniej w Warszawie i powoli rozprzestrzenił się na resztę dużych ośrodków w kraju.

Ten styl życia wyraża bowiem pustkę, jaką w młodych ludziach wyżłobił sztucznie kreowany wyścig szczurów oparty na liberalnym marzeniu o sukcesie pokolenia ich rodziców. Żadne zjawisko społeczne nie bierze się z nicości. Tak też słowa Maty mają swoje korzenie w społecznej historii ostatnich 30 lat.

„I pierdolę mamę i tatę za te rododendrony, jacuzzi, trzy piętra Zacząłem tu robić te rapy, bo miałem już dość tego piękna i ciepła!” – wykrzykuje coraz bardziej sfrustrowanym głosem młody Mata. Komasa 8 lat wcześniej kreślił podobny model rodziny. W Sali samobójców, drogą utorowaną lata wcześniej przez Harmony’ego Korine’a czy Sofię Coppolę, którzy dekonstruowali mit zachodnich, podmiejskich idylli, Komasa opowiada o młodym Polaku żyjącym w pozornie idealnym świecie. Widzimy go w prywatnej szkole, jakby wyciągniętej z High School Musical. Na studniówkę ubierany jest przez projektanta, koleżanki wybierają kreacje za tysiące euro, a wolny czas to wyjście do opery czy uprawianie sportów walki.

Odtwarzany jest tu się nasz wspólnotowy cel, o którego zapewnieniu marzyć mają rodzice. Ten misternie tworzony obraz finansowej elity, marzenia o zagospodarowaniu pola polityki i kultury jednak nie potrafią przetrwać czasu próby. Motyw samobójstwa – kluczowy dla filmu – specjalnie pozostawiam na drugim planie, żeby zwrócić uwagę na przewrotność, z jaką Komasa obala wyobrażenia Polaków o bogactwie. To, do czego wszyscy Polacy tak kompulsywnie dążyli, nagle okazuje się nie mieć sensu. Pieniądze powodują, że nowe pokolenie pragnie wywrócić stolik, wyznaczyć sobie wyższe cele, których paradoksalnie nie jest w stanie znaleźć.

Co artyści mówią nam o transformacji?

Ten amalgamat poczucia moralnej wyższości i majątkowego zaplecza wykreował pokolenie rodziców projektujących dzieciom własne niespełnione marzenia. Imposybilizm cechujący adolescencję w okresie PRL-u objawia się sprzężonym zwrotnie mechanizmem kreacyjnym, opartym na usilnej próbie budowania młodej inteligencji. Studia na najlepszych uczelniach świata znalazły się w zasięgu ręki, pieśń przyszłości przywiała z Zachodu modę na start-upy i mentoring, prywatne szkolnictwo przyciąga rzesze chętnych, a miejsce na indywidualne zajęcia, adekwatne do upragnionego statusu, trzeba wywalczyć. Schematycznie kolejne dziedziny życia pobudzają aspirację napędzaną rynkiem.

W tej pogoni za niezrealizowanym marzeniem dorośli reprezentanci elit zatracili jednak podstawowy sens działania i dali się wtłoczyć w parakonsumpcyjne mechanizmy wychowawcze. Tutaj właśnie Mata, ramię w ramię z Komasą, przystępuje do ataku, mówią dosadnie: zawiedliście nas. Wykreowano pokolenie młodzieży, która w pogoni za cudzym celem nie miała innej możliwości, jak zboczyć z toru, uciec. W przypadku Dominika czy jednego z anonimowych ziomów była to droga wieczna i bezpowrotna. Ta krytyka podbudowuje uniwersalizm obydwu utworów, bo o ile narracja nie daje zapomnieć, że słuchamy opowieści z piedestału uprzywilejowania, to problem rozprzestrzenia się przestaje być jedynie elitarny, ale ukazuje fałszywy fundament zbiorowej wyobraźni o lepszym świecie, który trzeba zapewnić dziecku.

Tak jak 8 lat temu przemilczano go, skupiając się na innych warstwach obrazu Komasy, tak dziś słowa „bananowego dzieciaka z Warszawy” pobrzmiewają, wzbudzając wyrzuty sumienia. Nieuchronne jest pytanie o wnioski, które zachwyceni „boomersi” powinni wyciągnąć z uważnej lektury. Pozostaje nadzieja, że Patointeligencja nie skończy jak Sala samobójców – ulubiony film szkolnych pedagogów, którzy bardzo często próbują dzięki niemu nauczać, sami nic z tego nie rozumiejąc. Na ten moment niestety poza fascynacją szczerością i dętym poszukiwaniem odwołań do zblazowanych elit, z żadnej strony nie słychać odgłosu uderzania się w pierś, koniecznego do przepracowania krzywdy, w jakiej być może przyjdzie wyrosnąć całemu pokoleniu. Dlatego rzeczywistość domaga się głębszego spojrzenia na młodych, ich problemy i aspiracje, potrzeba też nowych metod międzypokoleniowego dialogu, bo tradycyjne formy zawiodły.

Dlatego warto spojrzeć na Matę przez pryzmat twórczości Komasy i vice versa, bo obaj twórcy pomimo znaczącej już różnicy wiekowej zagłębiają problematykę dorastania, na której budowany jest trwały fundament poczucia zawodu otaczającym światem.