Patointeligencja. Krzyk „bananowego dziecka”, nie głos pokolenia

Cztery miliony wyświetleń w cztery dni. 19-letni Mata, syn znanego warszawskiego profesora, Marcina Matczaka, potrzebował kilkunastu godzin, żeby cały Internet okrzyknął go „głosem pokolenia” i „gwiazdą polskiego rapu”, a jego utwór – Patointeligencję – hymnem wielkomiejskich dzieciaków z najlepiej sytuowanych rodzin. Czego dowiadujemy się o generacji, która właśnie teraz wchodzi w dorosłość?

Niczego nowego, chciałoby się rzec. Naprawdę trzeba być ślepcem lub hipokrytą, aby uznać tekst Maty za specjalnie odkrywczy lub przełomowy, a tak został odebrany przez część mainstreamowych mediów. Tytułowa „patointeligencja” (neologizm zapewne zagości w naszym języku na stałe) to zjawisko znane w Polsce od dłuższego czasu. Jednak skala oddziaływania tego singla jest już wystarczającym argumentem, aby potraktować jego premierę jako istotne wydarzenie o charakterze społecznym. Błyskotliwy tekst i, jak uważają znawcy gatunku, „swoisty mariaż świeżości z klasyką, którego wypadkową jest nowy oldschool” wyraził powszechną dziś obserwację – dobrobyt materialny, do którego dążyliśmy w Polsce od lat, nie wystarcza do osiągnięcia samospełnienia. Ludzie syci i zadbani niekoniecznie muszą rezygnować z buntu.

To, że Mata przez 4 i pół minuty wylicza wszystkie patologie tego świata, z którymi spotkał się w renomowanym warszawskim liceum, nie znaczy jeszcze, że tak rzeczywiście było.

Licentia poetica młodego rapera nie jest jednak argumentem, aby zbywać cały temat stwierdzeniem: „To tylko dobra historia, nie przesadzajmy z interpretacją”. Odwrotnie. Powszechne uznawanie singla Maty za dobrą historię jest najlepszym dowodem na to, że Patointeligencja mówi coś o pokoleniu „bananowych dzieci” A.D 2019.

Socjolodzy zachodni, mierząc się z podobnymi przemianami swoich społeczeństw kilkadziesiąt lat wcześniej, ukuli termin „zapotrzebowania na wartości postmaterialne”. Kiedy nie musisz już dążyć przez większość życia do zabezpieczenia warunków bytowych, twoja codzienna praca zmienia swoją funkcję. Nie chodzi w niej już o bezpieczeństwo egzystencjalne, ale przede wszystkim o trudny do uchwycenia ideał samorealizacji. Jeśli stawką naszego codziennego wysiłku są już jedynie górne piętra piramidy Maslowa, to paradoksalnie mniej upatrujemy w nim sensu. Zderza się to z realiami większości dobrze płatnych zawodów. Jesteśmy częściami ogromnych procesów decyzyjnych i nierzadko mamy jedynie mgliste wyobrażenie o miejscu, jakie zajmujemy w procesie produkcji.

Tendencje te silne uderzają w tzw. pokolenie Z (urodzeni po 1995 r.). Według ogólnopolskiego badania Agencji 4 i brightlight „tylko 19% młodych zakwalifikowało siebie do najniższej grupy dochodowej, a jednocześnie aż 57% z nich zadeklarowało, że nie dostrzega pozytywnego wpływu swojej pracy”. To obiektywny problem, który oddziałuje na kondycję całego społeczeństwa, również na młodszą jego część. Dobrobyt materialny, w otoczeniu którego dorastamy w wielkich miastach i grodzonych osiedlach, a także późniejsza jego replikacja już w dorosłym życiu i na własny rachunek, nie wystarczają do osiągnięcia satysfakcji z losu.

Pokolenie „bananowych dzieci” z wielkich miast dorasta dziś w cieplarnianych warunkach, najczęściej ani na moment nie zderzając się z problemami, z którymi równolatkowie polskiej transformacji mierzyli się na co dzień w dzieciństwie. Problem z perspektywy całego społeczeństwa jest taki, że właśnie osoby pokroju Maty mogą stanowić dziś wzór dla pozostałych nastolatków. Skalę tej zmiany można zauważyć, gdy przywołamy jakikolwiek inny „pokoleniowy” kawałek opisujący realia dorastających Polaków.

Społeczną busolą warszawskiej rzeczywistości młodych nie jest już Ukryty w mieście krzyk Pezeta. Paweł z Ursynowa w 2002 r. pragnie odczarować stereotyp blokowego rapera pozbawionego wrażliwości, walczy o prawo do zabrania głosu na równych warunkach. Robi to z perspektywy tzw. nizin społecznych – rzeczywistości, której nie chcą zauważać uprzywilejowani członkowie społeczeństwa. „Protest song” o pokolenie starszego rapera zestawiony z Patointeligencją jest świadectwem kolosalnej zmiany. Mija 20 lat i problemy dorastających ludzi są zupełnie inne.

Marzenia Pezeta o „demokratyzacji kultury” i odczarowaniu krzywdzących stereotypów na temat warszawskich blokowisk zastępowane są u Maty przez kokainę, heroinę i analno-waginalną penetrację w trójkącie na szkolnej wycieczce…

Dobrobyt jest dziś w Polsce składową kilku czynników. Stereotypowo: strzeżone osiedla, markowe ubrania, najlepsze sprzęty i ściśle regulowany czas poza lekcjami. To już nie tylko szkoła, ale zajęcia dodatkowe (na czele z prawdziwym kultem szkół językowych) i rozwijanie koniecznych „pasji” – pływania, tenisa lub szermierki. Poza tym wszystkim jednak przerażająca nuda, w której wykuwana jest rzeczywista indywidualna tożsamość młodych ludzi. W czasie wolnym w dzieciństwie gram w grę, oglądam pornografię lub wpadam w trans pochłaniania popkultury, a jak dorastam to dokładam do tego jeszcze picie i ćpanie:

„My to patointeligencja, katolickie przedszkola, strzeżone osiedla
kurator angielski i gegra, kurator, dilerka dla sportu, nie po to by przetrwać
szkoła, korty, dodatkowe zajęcia
korki, butelki i elki na zajęciach
harnaś, perełka w plenerkach, rzucamy chujami i nie jemy mięsa
dobrze wychowani, wciągana jest kreska w bawełnianych sweterkach
my to patointeligencja, my to patointeligencja”.

Kontrast między dobrze ubranymi i potrafiącymi się zachować chłopakami – ulubieńcami całej rodziny – a tym, jak ci sami ludzie zachowują się poza kontrolą starszych oczu. O tym jest ten rap. To klasyczna definicja nihilizmu. Przestrzegam norm społecznych tylko w dzień, a więc wtedy, gdy wystawiam się sankcje ze strony upadłych autorytetów. W nocy zaś wreszcie mogę pokazać, że zupełnie w to wszystko nie wierzę i „pierdolę mamę i tatę za te rododendrony, jacuzzi , trzy piętra” – jak wykrzykuje rozhisteryzowany Mata.

Wchodzimy w istotny etap historii naszego społeczeństwa. Amerykanie potrzebowali niecałych 30 lat dobrobytu po wojnie, aby sprokurować hippisowską rewolucję, bunt przeciwko klasie średniej, która upatrywała w nudnym konsumpcjonizmie sensu własnego istnienia. Za tym wszystkim szła konkretna ideologia pompowana przez pierwszą falę muzyki popularnej – rock and rolla. Dziś po 30 latach po upadku komunizmu spotykamy się w Polsce z podobnym problemem.

Mata, „bananowe dziecko” warszawskich inteligentów, to współczesny hippis, który nie potrzebuje już żadnej ideologii. Wystarczy mu forma ekspresji – rap z jego sentymentem do blokowisk, surowym głosem i inklinacją do oszczędnej aranżacji muzycznej. Tekst Maty to walka o możliwość buntu tych, którzy do buntu w ogóle nie mają dziś prawa. Są na szczycie piramidy, więc niejako przez warunki, w których się wychowali, mogą jedynie bronić status quo. Muszą konserwować zastaną sytuację społeczną, podtrzymywać uprzywilejowaną pozycję. Trudno wyobrazić im sobie cel, do którego mogliby dążyć. Bez nadania swojemu życiu głębszego sensu, a nie tego, który został im wyznaczony przez rodziców, stają się patointeligentami.