Ten, który pozostaje w cieniu
Swego czasu był jednym z najbardziej znanych polskich naukowców na całym świecie. Wydawnictwa naukowe ze wszystkich kontynentów poświęciły mu przeszło tysiąc publikacji. Jak mówił w jednym z wywiadów prof. Alfred F. Majewicz – jeden z najwybitniejszych polskich językoznawców – „jest to rzadki przypadek uczonego, który osiągnął wynik ostateczny”. Badania, które przeprowadził, i materiały, które zebrał, były tak wielkie, że nikt – ani wcześniej, ani później – nie osiągnął podobnego sukcesu. Bronisław Piłsudski, jeden z najwybitniejszych etnografów przełomu XIX i XX wieku, jest po dziś dzień uważany na Sachalinie za lokalnego bohatera.
Jego działalność dla miejscowej ludności okazała się bezcenna, a rezultaty jego pracy dla światowego dziedzictwa są wręcz nieocenione. W Polsce do dziś pozostaje w cieniu swojego o rok młodszego brata, Józefa, chociaż w wielu miejscach na świecie jest najbardziej znanym przedstawicielem rodu, który swoimi osiągnięciami przyćmił nawet jego.
W 1887 roku rosyjska organizacja rewolucyjna „Narodnaja Wola” zawiązała spisek, którego celem było dokonanie zamachu na cara Aleksandra III. Wśród konspiratorów był m.in. Aleksander Uljanow, brat Włodzimierza znanego w późniejszym okresie jako Lenin. W organizację zamachu został wciągnięty również Bronisław Piłsudski. Spisek został wykryty, a jego uczestnicy osądzeni. Uljanow został skazany na śmierć i stracony. Piłsudski otrzymał wyrok 15 lat ciężkich prac na Sachalinie. Od tego momentu rozpoczęła się podróż, która odmieniła jego losy na zawsze. Piłsudski początkowo pracował przy wyrębie lasu, następnie jako cieśla, wreszcie trafił do kancelarii więziennej (na Sachalinie brakowało ludzi wykształconych). W kancelarii poznał innego zesłańca, rosyjskiego etnografa, Lwa Sternberga, który szybko wprowadził Piłsudskiego w tajniki swojego zawodu.
Starszy brat marszałka niemal od razu rozpoczął badania nad obyczajami tubylczej ludności, zbierał kolekcje etnograficzne, robił liczne zdjęcia i opracowywał słowniki języków miejscowej ludności. Widząc postępy w jego badaniach, rosyjska władza złagodziła mu wyrok do 10 lat z obowiązkiem pozostania na Syberii. Niedługo potem otworzył na Sachalinie szkołę, w której uczył miejscowe dzieci. Należy tutaj nadmienić, że Piłsudski w momencie zsyłki był bardzo młody (miał 21 lat). Dzięki temu bardzo szybko nawiązywał kontakty z dziećmi lokalnej społeczności, które uczył w szkole, a ci w zamian nauczyli go swojego języka uwiecznionego w jego późniejszych pracach naukowych. W roku 1899 Piłsudski przeniósł się do Władywostoku, gdzie pracował w lokalnym muzeum. W tym czasie przygotował dalekowschodnią część rosyjskiej ekspozycji na Wystawę Światową (EXPO), która odbyła się w Paryżu w 1900 roku.
W 1903 roku Cesarska Akademia Nauk powierzyła Piłsudskiemu badania nad obyczajami lokalnej społeczności (Ajnów, Gilaków, Oroków i Mangunów) na Sachalinie. Przed Bronisławem Piłsudskim rozpoczął się najważniejszy okres w jego naukowej karierze i, jak się później okazało, również w życiu osobistym.
W ciągu najbliższych dwóch lat Piłsudski przemierzył Sachalin wzdłuż i wszerz. Jego głównym miejscem pobytu była wioska Ai, gdzie wziął ślub w z miejscową dziewczyną o imieniu Shinhinchou – krewną (bratanicą lub siostrzenicą) wodza Kimury Bafunke, która urodziła mu dwoje dzieci. W tym czasie Piłsudski rozpoczął badania nad kulturą Ajnów. Wraz z innym zesłańcem – Wacławem Sieroszewskim – udał się na wyspę Hokkaido, gdzie za pomocą fonografu Edisona zebrał unikatowe nagrania dźwiękowe języka Ajnów, ich tradycyjnych obrzędów, rytuałów religijnych, modlitw, które uwiecznił na 100 wałkach woskowych. Było to jedno z pierwszych w dziejach nagranie głosu ludzkiego w celach naukowych. Niestety późniejsze losy Piłsudskiego sprawiły, że przez dziesiątki lat wałki woskowe z nagraniami folkloru Ajnów przeleżały na strychu w jednej z krakowskich kamienic. Odnalezione w latach 80. zostały wypożyczone do Japonii, gdzie firma Sony skonstruowała specjalny laserowy odbiornik do odczytu zapisanego dźwięku. Po wielu latach etnografowie mogli usłyszeć język, który wówczas był już prawie na wymarciu. Ajnowie zamieszkiwali wschodnią Azję od wielu tysięcy lat. Z czasem byli wypychani na pojedyncze wyspy przez ekspansje Japończyków od południa i Rosjan od północy. W latach 20. i 30. XX wieku Ajnowie podlegali silnej sowietyzacji. Komunistyczna władza konsekwentnie walczyła z ich kulturą, językiem i obyczajami, co z czasem doprowadziło do wykorzenienia tożsamości Ajnów i zaniku ich folkloru. Ocalała z sowietyzacji niewielka część tej społeczności ulegała z czasem asymilacji z Japończykami. Szacuje się, że obecnie językiem Ajnów może posługiwać się kilkadziesiąt osób na całym świecie. Oznacza to, że kultura ta już praktycznie nie istnieje, a jej odtworzenie po latach jest możliwe tylko dzięki innowacyjnym jak na owe czasy badaniom Bronisława Piłsudskiego. Właśnie dlatego dorobek naukowy Polaka w tej materii należy uznać za kompletny. Nikt po nim nie dokonał, ani z oczywistych powodów już nie dokona, podobnych odkryć i nie zbierze podobnych materiałów. Sto lat po wizycie Piłsudskiego na Sachalinie kulturę i język Ajnów można zobaczyć wyłącznie na jego zdjęciach i usłyszeć wyłącznie na jego nagraniach.
Do roku 1905 Piłsudski założył kilka szkół dla lokalnej społeczności. Owocem jego pracy etnograficznej było m.in. opracowanie słowników, w których przetłumaczył ponad 10 000 słów z języka ainu, 6 000 z języka gilackiego oraz 2 000 z języka orockiego i języka Mangunów. W ciągu kilku lat swojej działalności wykonał ponad 300 fotografii, dokonał bogatych opisów kultury i obyczajów Ajnów, w tym również kultury muzycznej, spisał także wiele miejscowych podań i legend. Jego dorobek obecnie znajduje się w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, a nagrania Ajnów można usłyszeć w Centrum Kultury i Techniki „Manggha” w Krakowie.
W 1906 roku Piłsudski nielegalnie opuścił Daleki Wschód, pozostawiając na zawsze Ajnów, a także żonę z dwójką dzieci (wódz plemienia nie zgodził się na opuszczenie przez kobietę rodzinnych stron, co byłoby sprzeczne z miejscowymi zwyczajami). W tym samym roku polski naukowiec znalazł się w Japonii, gdzie wobec wojny japońsko-rosyjskiej próbował śladami swego brata nawiązać przyjazne stosunki z Japończykami. Efektem jego działań było m.in. utworzenie Towarzystwa Japońsko-Polskiego i pierwsza wymiana kulturowa pomiędzy oboma narodami. Po krótkim pobycie w Japonii Piłsudski powrócił do Polski, gdzie próbował ułożyć sobie życie na nowo. Badania etnograficzne podejmował jeszcze na Podhalu. Miał swój duży wkład w utworzeniu Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. Jego bliscy przyjaciele próbowali podobno załatwić mu objęcie katedry etnografii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pomimo wybitnych osiągnięć polskiego naukowca, władze uczelni odmówiły przydzielenia mu tego stanowiska. Okazało się bowiem, że jeden z najwybitniejszych etnografów na świecie, którego dorobek był już wówczas dobrze znany w wielu kręgach naukowych… nie ma ukończonych studiów wyższych. Początkowo próbował podjąć studia na Zachodzie, ale z powodów finansowych nigdy nie ukończył wyższej uczelni. W trakcie I wojny światowej Bronisław Piłsudski wsparł działania Romana Dmowskiego i Komitetu Narodowego Polskiego, czym był w realnej opozycji wobec swojego brata – Józefa. Okoliczności jego śmierci do dziś pozostają niejasne. 21 maja 1918 roku jego ciało wyłowiono z Sekwany. Prawdopodobnie było to samobójstwo.
Jego dorobek naukowy jest znany i doceniany w wielu miejscach na świecie. W samej Rosji, w Sachalinie, stoi pomnik Bronisława Piłsudskiego, istnieje tam Instytut Badania nad Dziedzictwem Piłsudskiego, po dziś dzień wydaje się tam nowe książki i publikacje na jego temat. Niestety ma to również swoją cenę. We wszystkich tych publikacjach Piłsudski widnieje jako „wielki rosyjski uczony”.
W Japonii również doczekał się swego monumentu. W czytankach japońskich szkolnych podręczników wciąż można odnaleźć informację o polskim uczonym, jak i o jego wielkim dorobku naukowym. Powstał tam nawet musical dla dzieci oparty na melodiach zarejestrowanych przez Piłsudskiego (Opowieści zapisane na wałkach wujka Piłsudskiego). W Polsce na taką pamięć Bronisław Piłsudski liczyć niestety nie może. Do tej pory jego dziedzictwo w kraju próbuje podtrzymać niewielka grupa naukowców (m.in. wspomniany wcześniej prof. Alfred F. Majewicz), która w miarę swoich możliwości wydaje w języku polskim publikacje na jego temat. Niestety pomimo tak wspaniałych osiągnięć, nie znalazł on swojego miejsca w polskich podręcznikach do historii, języka polskiego czy geografii. W 2002 roku Poczta Polska wydała znaczek z wizerunkiem Bronisława Piłsudskiego. W 2008 roku Narodowy Bank Polski wydał złote i srebrne monety z wizerunkiem Piłsudskiego celem upamiętnienia polskiego etnografa. W 2011 roku powstał pierwszy (i jak dotąd jedyny) film dokumentalny o Bronisławie Piłsudskim – Orzeł i Chryzantema (reż. Jacek Wan). Polecam go każdemu, kto chciałby zgłębić wiedzę o tym wielkim i zapominanym polskim bohaterze, który w polskiej historii na zawsze pozostał w cieniu swojego młodszego brata.
Tekst powstał ze środków Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach priorytetu „Wsparcie wymiaru samorządowego i obywatelskiego polskiej polityki zagranicznej 2016”. Jest częścią projektu Polacy Inspirują.