Państwo prywatne. Postkomunizm narodowy Viktora Orbána

Zwolennicy widzą w nim herolda nowej epoki, ideologa zmierzchu liberalizmu. Człowieka, który wyprzedził swój czas i zdobywając trzy razy z rzędu większość konstytucyjną zrewolucjonizował współczesną politykę. Inspirację dla Donalda Trumpa, duchowego potomka Charlesa de Gaulle’a i jego idei „Europy ojczyzn”. Krytycy w gruncie rzeczy się z tym zgadzają, ale to, co tamci uważają za szansę, oni mają za zagrożenie. Wszystkich łączy, że traktują go poważniej niż by na to zasługiwał. Nie tylko dlatego, że ekstatyczne reakcje na Viktora Orbána są odwrotnie proporcjonalne do znaczenia politycznego i gospodarczego jego kraju. Ale przede wszystkim z tego powodu, że Orbán niczego nowego nie wymyślił.

Jeśli uważnie prześledzi się zmiany wprowadzane przez węgierskiego premiera, jeśli oddzieli się je z ideologicznych naleciałości, własnych oczekiwań albo lęków, dostrzeże się, że każda decyzja podjęta przez jego partię Fidesz, począwszy od pierwszej, czyli przyznania mniejszości węgierskiej w krajach ościennych prawa do głosowania, miała tylko jeden cel: zabezpieczenie władzy na lata. Temu służyły zmiany konstytucyjne wydłużające kadencje urzędników mianowanych przez Fidesz, nowelizacja prawa wyborczego, przejęcie rynku mediów, centralizacja usług publicznych, zbliżenie z Rosją, rozpętanie kampanii przeciwko Unii, Sorosowi i migrantom.

Orbán nie jest żadnym nowatorem. Wręcz przeciwnie: niejako przywrócił politykę jej naturalnemu biegowi. Przetarł obraz zamazany przez lata 90., epokę wzniosłych haseł i wielkich celów, która, jeśli spojrzeć na bieg historii, była wyjątkiem, a nie regułą.

Postaci, które nadawały jej ton – u nas Mazowiecki i Geremek, w Czechach Václav Havel – w innych okolicznościach zostałyby uznane za niegroźne fajtłapy. Jednak wtedy oczekiwania społeczne były takie, żeby po przełomie 1989 r. nadać polityce rys szlachetności i wyraźnie oddzielić ją od komunistycznej siermięgi.

Tymczasem to inni bohaterowie tamtych pionierskich czasów, Lech Wałęsa w wersji miękkiej i Vladimír Mečiar w wersji twardej, zrozumieli, że polityka zawsze była szekspirowskim spektaklem, którego nadrzędnym, jeśli nie jedynym, celem jest zdobycie, utrzymanie i poszerzenie władzy. Bez skrupułów i bez mądralińskich elit, za to z szerokim otwarciem na masy. Ze schlebianiem prostym emocjom i prostym instynktom. Nie za czymś, ale przeciwko komuś. Obaj odeszli w niesławie, bo swoje pomysły zaczęli wprowadzać za wcześnie. Dopiero Orbán trafił na odpowiedni czas: na epokę gniewu. Epokę, w której ludzi jednoczyła nie miłość, a nienawiść.

Bokser z tomikiem poezji w rękawicach

Polityka od zawsze była targana konfliktami, ale nigdy wcześniej nie były one tak wyniszczające. Tak ambicjonalne i personalne. Tu już nie chodziło – jak w latach 90. – o różnice w pomysłach na państwo czy spory ideologiczne. W nowej epoce szło o upokorzenie przeciwnika, wykrzywienie wad, rzucenie o ziemię i przytrzymanie gardła, aby nie mógł oddychać. O małostki bez znaczenia, które sterowały emocjami publiki. Tak wyglądała kohabitacja niedawnych sojuszników: Lecha Kaczyńskiego z Donaldem Tuskiem, Mirka Topolánka z Václavem Klausem, Wiktora Juszczenki z Julią Tymoszenko. Orbán przyglądał się tym chamskim zatargom jako lider opozycji.

Ale na własnym podwórku wcale nie próżnował. Paliwo, na którym doszedł do władzy, nazywało się „Ferenc Gyurcsány”. W 2006 r., na początku drugiej kadencji, wybuchł słynny skandal, w którym ówczesny premier przyznawał się do kłamstw. Orbán dostał w prezencie prawie cztery lata, kiedy mógł bić w socjalistów jak w bęben. Bezkarnie i brutalnie. A Gyurcsány zachowywał się, jak zwierzę trafione obuchem. Na pokojowe protesty nasłał policję. Pozwolił Orbánowi na referendum w sprawie reform służby zdrowia i szkolnictwa wyższego. Obie były potrzebne, ale to nie miało znaczenia, bo publice chodziło o to, aby dokuczyć Gyurcsányowi. Reformy upadły. Premier stracił też kontrolę nad gospodarką, którą w błyskawicznym tempie zalewała fala kryzysu z USA.

Był taki moment, kiedy wszyscy, zarówno socjaliści, jak i własne otoczenie, naciskali na Orbána, aby przerwał ten żenujący spektakl i zgodził się na przedterminowe wybory. Odmówił. Wolał patrzeć, jak przeciwnik turla się w konwulsjach, wykrwawia się, a na końcu upada w sposób tak upokarzający, jak nikt nigdy przed nim. Cztery lata wcześniej Gyurcsánya nazywano węgierskim Tony’m Blairem, w 2010 r. na jego widok matki zasłaniały dzieciom oczy. Z tego doświadczenia Orbán wyciągnął wniosek, który stanie się motorem napędowym jego rządów. Mogą cię nienawidzić, ale wystarczy pokazać, że jest ktoś gorszy od ciebie, żeby dostrzegli w tobie męża stanu.

Jednak po przełomowych wyborach w 2010 r. Orbán zdobył większość konstytucyjną. To oznaczało, że na scenie politycznej stał on i szereg postaci bez znaczenia. Nie było Gyurcsánya, który porzucił socjalistów, założył kanapową partyjkę i sam zepchnął się na margines. W przeciwieństwie do polskiej, węgierska publika nie była mściwa. Wystarczyło jej wyborcze upokorzenie Gyurcsánya. Dotychczasowe paliwo zaczęło się wypalać. Nie było też innego lidera opozycji, bo opozycja istniała tylko na papierze. Nie było prezydenta, którego można by oskarżyć o hamowanie reform. Nie było wroga. Orbán musiał go więc wymyślić.

Na początku popłynął z prądem. Cechą epoki była bowiem rosnąca samodzielność nowych krajów unijnych. Po latach kołatania do drzwi wielkich – w sprawie spłaty długów zaciągniętych za komuny czy wejścia do NATO i UE – państwa dawnego bloku wschodniego zaczęły rozpychać się w Brukseli łokciami. Kiedy Orbán przejmował władzę, szturmy na Unię przeprowadzali już bracia Kaczyńscy i Václav Klaus. Czasem mieli rację, jak wtedy, gdy Lech z Jarosławem krytykowali Niemcy za gazowe porozumienie z Rosją za plecami Polski albo gdy walczyli o utrzymanie nicejskiego systemu głosowania. Częściej wykrzywiali zagrożenia. Żaden jednak nie uderzał w sposób tak wyrachowany jak Orbán.

Eurosceptycyzm Klausa był profesorski, intelektualny, pełen wyższości i pogardy wobec Brukseli, Kaczyńskich – emocjonalny, podszyty historią, kompleksami i kompletną nieznajomością Zachodu. Tymczasem Orbán od początku zachowywał się jak bokser z tomikiem poezji w rękawicach: walił z całej siły między oczy, po czym robił krok w tył i wyciągał rękę na zgodę. Sam nazywał tę metodę tańcem pawia. Na wiecach w Budapeszcie porównywał Unię do Związku Radzieckiego, po czym jechał do Brukseli, bratał się Barroso i Junckerem, i podpisywał prawie wszystko, co mu podsuwano.

Wroga trzeba sobie wymyślić

Na pierwszy ogień poszedł Międzynarodowy Fundusz Walutowy, symbol węgierskich upokorzeń z poprzednich lat. To on, rękami socjalistów, wprowadzał politykę zaciskania pasa. MFW był wrogiem naturalnym, bo jego polityka, nawet jeśli okazała się skuteczna w skali makro, uderzała po kieszeniach zwykłego obywatela. Tak samo było z zagranicznymi koncernami z sektora usług, w tym bankami i dystrybutorami energii, których chciwość obnażył kryzys gospodarczy. Interesujące było co innego: mechanizm zastraszania. W zaciszu gabinetów toczyły się uprzejme negocjacje, bo Orbán był gotów stracić albo mocno przepłacić, żeby dostać swoje. A na zewnątrz królowały proste środki: reklamy w zaprzyjaźnionych gazetach, partyjny przekaz w telewizji, wielkoformatowe billboardy, listy wysyłane do obywateli. I żadnej finezji. Jednoznaczne przesłanie: my – Węgrzy, oni – Europa. My bronimy, oni upokarzają, tak jak w Trianon w 1920 r.

Trik polega na tym, że nigdy nie można ogłosić zwycięstwa. Zawsze musi być kolejny etap do przejścia, plan do wykonania, wróg do pokonania. Spokój sprawia, że publika zadaje pytania: o sytuację materialną, reformy, które niczego nie zmieniły. Dlatego tak ważne jest prawidłowe odczytanie zbiorowych emocji. Żeby uśpić umysły i obudzić demony.

Po kolejnym wyborczym triumfie Orbán zauważył, że instytucje europejskie nie gwarantują utrzymania mobilizacji. Są zbyt skomplikowane, a w społeczeństwie proeuropejskim takim jak węgierskie, wady łatwo zrównoważyć korzyściami. Potrzebował czegoś, co odwoływałoby się do prostych emocji, czegoś mglistego, co sprawi że nie przeciwstawi się temu żaden ekspert z danymi o pieniądzach, jakie Węgry dostały od Brukseli.

Mit wszechpotęgi George’a Sorosa, amerykańskiego finansisty urodzonego na Węgrzech, został stworzony w latach 90., ale wówczas mówiły o nim postaci typu István Csurka, czołowy konspirator tamtej epoki, połączenie Macierewicza ze Stanisławem Michalkiewiczem. Orbán wciągnął Sorosa na salony. Z nienawiści do niego uczynił religię narodową. Było w tym dużo cynizmu, bo przecież główna zaleta Sorosa jest taka, że można go oskarżać o najbardziej niestworzone rzeczy. Można samemu wymyślić „plan Sorosa” i wmówić publice, że to projekt zagłady kraju. Można żerować na niechęci do obcych – bo taki Soros to przecież nie do końca Węgier, a jeszcze dodatkowo Żyd.

Soros jest wygodny, bo pozwala zrzucić z wyborców gorset politycznej poprawności. W latach 90. elity skupione wokół Mazowieckiego i Balcerowicza mówiły: podążajcie za nami, a wywiedziemy was z ciemności. Tymczasem Orbán jest jak Kwaśniewski tańczący disco polo. Mówi: bądźcie tacy jacy jesteście, nie wstydźcie się swoich instynktów, krzyczcie głośno o tym, o czym rozmawiacie półgębkiem. Nie bójcie się teorii spiskowych. Oni wbijali wam do głów, że to gorszące i wstydliwe, ale ich już nie ma. Soros potwierdził Orbánowi, że podstawowy spór epoki odbywa się nie między komunistami a demokratami, ani nacjonalistami i liberałami. Ale między ludem i elitami.

Czasem pomagało mu szczęście. Jest początek 2015 r., rok po wyborach osuwa Lajos Simicska, druh z czasów akademickich i pierwszy oligarcha Fideszu, wypowiada mu posłuszeństwo. Dziennikarze podchwytują informacje o ukrytych majątkach elit Fideszu. Orbán pierwszy raz znajduje się w defensywie. I wtedy w Europie pojawiają się obcy. Na początku niewielka fala z Bałkanów. Chwilę później granicę serbsko-węgierską przekraczają setki nielegalnych migrantów z Syrii, Afganistanu, Iraku i innych krajów pogrążonych w konfliktach wojennych. Kulminacja kryzysu ma miejscu na początku września, kiedy trzy tysiące przybyszów utknęło na budapeszteńskim dworcu kolejowym Keleti.

Nie mogą ruszyć dalej, bo węgierski państwowy przewoźnik kolejowy wstrzymał odjazd pociągów linii międzynarodowych. Obrazki zarejestrowane przez kamery będą w telewizji pokazywane przez lata. Czy o to właśnie chodziło? Nie ma dowodów. Pewne jest, że Orbán obraca na swoją korzyść niewydolność administracyjną własnego państwa i bezradność Unii. Chociaż nie dochodzi do żadnych poważnych incydentów, Węgrzy na własne oczy mogą się przekonać, czym grozi inwazja. Chaosem, niepewnością, lękiem.

Szybko dochodzi do niego, że kryzys będzie nadawał ton dyskusjom w Brukseli przez lata. Że to paliwo, nowy Gyurcsány, na którym może jechać od wyborów do wyborów. Nie bawi się więc w subtelności. Stawia płot graniczny. Błyskawicznie zaostrza kodeks karny. Straszy obywateli. Twierdzi, że broni chrześcijańskiego dziedzictwa Europy. Ogłasza, że jego rząd cieszy się poparciem samego Boga. Dehumanizuje wroga. Nie pozwala o nim zapomnieć nawet wtedy, kiedy migrantów już dawno na Węgrzech nie ma. Nie robi tylko jednego: nie proponuje niczego pozytywnego. Dobrze wie, że więcej osiągnie na trwaniu kryzysu niż na jego zakończeniu.

Mit wielkiego reformatora

Po co to wszystko? Orbán powiedziałby, że skala zmian wprowadzanych przez Fidesz była dla wielu nie do przyjęcia. Trzeba więc było wyprzedzić atak i przygotować publikę na bezwzględny opór. Prawda jest taka, że Orbán rzeczywiście chciał wywrócić cały system do góry nogami. Nie zależało mu na korektach, ale na cięciach siekierą. Nie skupiał się na jednej dziedzinie, jego rewolucja miała mieć charakter totalny. Za czasów Fideszu pod nóż poszły służba zdrowia, edukacja, sądownictwo, gospodarka, media, instytucje. Orbán widział się w roli wielkiego niszczyciela i wielkiego budowniczego. Wysadzał w powietrze fundamenty, aby na ich gruzach ustanowić nowy konserwatywny porządek, który miał nosić jego imię i przeżyć go o kolejne dekady.

Po dwudziestu latach niepodległości państwo węgierskie działało jak działało, czasem lepiej, czasem gorzej. To, co przebijało się najmocniej to afery, skandale, codzienne użeranie się z biurokracją. Orbán wiedział, że ma społeczny glejt na wstrząśnięcie systemem. Inaczej niż wielu przed nim od razu zabrał się do roboty. Zaprezentowano publice plany, zupełnie jak w Związku Radzieckim. Nazwano je nazwiskami bohaterów narodowych i to nie byle jakich, a liberalnych reformatorów z przełomu XIX i XX wieku, co zmianom Fideszu miało dać stempel kontynuacji najlepszych tradycji węgierskich.

Pasja reformowania imponowała. W pierwszym roku: ustawy medialne i sądownicze, a w rocznicę wielkiego zwycięstwa wyborczego nowa konstytucja, którą potem kilkukrotnie nowelizowano. Pod koniec pierwszej kadencji Orbán chwalił się, że przez maszynkę parlamentarną przeszło prawie czterysta ustaw. Nikt wtedy nie zapytał, dlaczego nie uchwalono trzech albo czterech, ale za to dobrze napisanych, żeby nie trzeba ich było bez przerwy poprawiać.

Teraz, kiedy opadł kurz bitewny, można zadać kolejne pytanie: Czy państwo działa sprawniej niż osiem lat temu?

Przyjrzyjmy się reformie sprawiedliwości. Sędziowie zawsze są łatwym celem, a na Węgrzech Sąd Najwyższy był dodatkowo uważany za formalnego spadkobiercę instytucji założonej pod tą samą nazwą przez komunistów w 1949 r. Była ona głównym narzędziem terroru po powstaniu antysowieckim w 1956 r. I właśnie to, proste skojarzenie, że sędziowie to komuniści i zbrodniarze, działało na wyobraźnię publiki. Nie miało znaczenia, że w 2011 r. ponad 70% sędziów zaczęło pracę po 1990 r., a ci, którzy skazywali opozycję umarli albo nie przeszli sita lustracji wprowadzonej przez rządy prawicy na początku lat 90.

Aby pozbyć się liderów środowiska Fidesz obniżył wiek emerytalny z 70 do 62 lat. W wyniku tego posunięcia z zawodu odeszło ok. 300 osób, czyli 1/10 wszystkich sędziów. Sądowi Konstytucyjnemu odebrano możliwość wypowiadania się o ustawach okołobudżetowych. Zwiększono liczbę sędziów w nim zasiadających, zmieniono zasady ich wyboru, a swoim nominatom – wśród nich znajdował się były szef kancelarii Orbána – przedłużono kadencje z 9 do 12 lat. Żeby wygasić mandat prezesowi Sądu Najwyższego zmieniono jego nazwę. Krajową Radę Sądowniczą zlikwidowano, w jej miejsce powołano nową instytucję z prezesem wybieranym przez parlament. To stanowisko przypadło żonie współzałożyciela Fideszu.

Ten schemat będzie się powtarzał i w innych dziedzinach. Przeprowadzić czystki, zlikwidować starą instytucję i powołać nową z lojalistą na czele.

Co przyniosły te zmiany? Czy wpłynęły pozytywnie na jakość prac sądów? Zaufanie publiczne do sędziów jest takie jak wcześniej, niskie. Dwa lata temu World Justice Project, badający stan państwa prawa na podstawie wywiadów z obywatelami mającymi do czynienia z sądami, przyznał Węgrom najniższą obok Bułgarii notę w Unii. Krytykuje węgierski wymiar sprawiedliwości m.in. za niewystarczającą kontrolę władz, korupcję, nieefektywność postępowań karnych i generalnie trudności z dostępem.

Idźmy dalej tym tropem. Służba zdrowia? Utworzono Narodowe Centrum Usług Zdrowotnych i podniesiono pensje pracownikom sektora. To i tak za mało, bo według ostatnich dostępnych danych Eurostatu z 2015 r. wydatki na służbę zdrowia wynoszą 7,2% PKB, podczas gdy średnia unijna to ok. 8,5%. Na początku tego roku Euro Health Consumer Index (EHCI) umieścił węgierski system ex aequo z polskim na 29. miejscu w Europie (z 31. przebadanych). Narzeka się głównie na zbyt długi okres oczekiwania na wizytę u lekarza i ich niedostępność, bo wielu wyjechało za granicę. Tylko w Niemczech liczba medyków z Węgier w ciągu sześciu lat zwiększyła się trzykrotnie (dane Niemieckiego Stowarzyszenia Medycznego).

Edukacja? Szkoły lokalne zostały znacjonalizowane i podporządkowane nowej instytucji rządowej KLIK. To samo zrobiono z rynkiem podręczników, których przygotowaniem i wydawaniem zajmuje się państwo. Minister odpowiedzialna za tę reformę do dziś wspominana jest z niesmakiem. Przeciwnicy żartowali, że zaprojektowała system edukacji na wzór tego, jaki pamiętała z lat 60. Doszło do tego, że na początku roku na ulice wyszli uczniowie i studenci domagając się jego modernizacji. Postulowali m.in. zwiększenie nakładów na edukację, ustanowienie przejrzystego systemu awansu nauczycieli, przywrócenie wolności wyboru podręczników i podniesienie jakości nauczania. Trudno się dziwić: wśród pięciuset najlepszych uniwersytetów na świecie rankingu szanghajskiego nie ma żadnego z Węgier (z Polski są dwa).

Bieda? Orbán chwali się, że wyciągnął kraj z kryzysu – i jeśli spojrzeć na niektóre statystyki, można tylko przyklasnąć. Wzrost gospodarczy na poziomie 4% PKB, takie samo bezrobocie. Obniżenie długu publicznego z 81% do 74%. Niskie podatki, masa ulg dla rodzin wielodzietnych. I okazjonalne prezenty od szczodrej władzy w postaci obniżek za gaz czy bonów zakupowych. To robi wrażenie.

A jednocześnie Węgry przestały się rozwijać. Stały się rezerwuarem taniej siły roboczej dla koncernów motoryzacyjnych.

Średnie dochody brutto i netto są prawie dwa razy niższe niż w Czechach, także Słowacja i Polską są wyżej. Rosną ceny nieruchomości i liczba obszarów wykluczenia. W niektórych regionach północnowschodnich liczba osób żyjących na skraju ubóstwa przekracza 20%. Zamiast likwidować biedę, rząd wprowadza absurdalną ustawę likwidującą bezdomność. Każdy, kto mówi o Budapeszcie w Warszawie, w sensie gospodarczym domaga się cofnięcia o co najmniej dekadę.

Znęcanie się nad jakością usług publicznych to w warunkach środkowoeuropejskich pójście na łatwiznę. Węgry pod tym względem nie odstają od regionalnej średniej, tak jak nie odstawały osiem lat temu. Ale to jest właśnie najbrutalniejsza ocena rządów Orbána. Nikt inny, ani Tusk, ani Kaczyński, ani Fico, ani Babiš, nie dostał od losu takiej szansy. Wszystkich blokowała parlamentarna arytmetyka, strach, lenistwo. Orbán miał wszystko, żeby z postkomunistycznego skansenu stworzyć nowoczesne, efektywne, szybko rozwijające się państwo. Miał władzę absolutną i bezczelność, żeby burzyć zastane struktury. Ale reformowanie go nie interesowało, bo w epoce gniewu wybory wygrywa się nie reformami, a ostrymi kampaniami przeciwko Sorosowi, które pochłonęły prawie 50 milionów euro środków publicznych. Reformowanie przynależy do lat 90.

Okazało się zatem, że Orbán to wybitny lider partii, ale miałki premier. Dopiero po latach widać, że wszyscy dali się nabrać. Bo Fidesz zmienił tylko fasadę. Zachował się dokładnie tak jak oczekiwała publika. Zarządził to, co zawsze wzbudza radość mas, czyli wymianę kadr i centralizację.

Powołano nowe instytucje, nadano im patriotyczne nazwy, zatrudniono nowych ludzi, skupiono sznurki w jednym ręku. Publika była zadowolona. A w rzeczywistości zakonserwowano skansen i przyozdobiono go narodowymi dekoracjami. Wszystko musiało się zmienić, żeby wszystko zostało po staremu.

Osiem zasad państwa prywatnego Viktora Orbana

Udało się natomiast coś innego. Orbán stworzył pierwsze w Unii państwo prywatne. Cechą charakterystyczną jego rządów jest bowiem to, że nie da się oddzielić żywiołu państwowego od partyjnego i rodzinnego. Państwo, partia, rodzina – wszystko się nawzajem przenika. Przeciwnicy mówią o systemie mafijnym, stworzonym na wzór Cosa Nostry z Ojca chrzestnego, ulubionego filmu Orbána. Naturalnie, na Węgrzech nikt do nikogo nie strzela, nie składa propozycji nie do odrzucenia, nie podrzuca do łóżek głów martwych koni. Ale zasady funkcjonowania są podobne do tych, które opisał Mario Puzo.

Pierwsza: prymat starych towarzyszy. Klucz do zrozumienia węgierskiego państwa prywatnego tkwi w samej naturze Fideszu. Założony trzydzieści lat temu jako ruch młodzieżowy jest czymś więcej niż partią. Kluczowe stanowiska w państwie zajmują przyjaciele Orbána z czasów studenckich, z dzieciństwa, albo młodzi wilczkowie, którzy wstąpili do młodzieżówki Fidelitas w połowie lat 90. Jest i miejsce dla członków rodzin, np. dla Istvána Tiborcza, ulubionego zięcia, męża najstarszej córki Orbána. Elita Fideszu to hermetyczny krąg bliskich znajomych, w którym staż, zależności z przeszłości, nieformalne kontakty i wierność wobec szefa grają rolę nadrzędną.

Druga: lojalność ponad wszystko. To zdumiewające, że w epoce plotki, tabloidów i Twittera tak mało wiemy o wewnętrznym życiu Fideszu. Nikt się nie skarży na autokratyczny sposób zarządzania partią. Do mediów nie dochodzą głosy o złym wpływie doradców albo postępującym szaleństwie lidera. Ostatni rozłam w partii miał miejsce dwadzieścia pięć lat temu, kiedy grupa liberałów skupiona wokół ówczesnego przyjaciela Orbána, niezadowolona ze skrętu w prawo, rzuciła partyjnymi legitymacjami. Potem było słodko, bo i pierwsze rządy (1998–2002), i gorzko, bo osiem lat w opozycji. A jednak nikt nie podważył przywództwa Orbána, nikt z partyjnej czołówki nie opuścił szeregów. O przypadku Lajosa Simicski opowiem osobno.

No właśnie, zasada trzecia: z partii się nie wychodzi. Bywało, że Orbán eliminował nieporadnych lub niepopularnych współpracowników. Ale rzadko pozwalał sobie na publiczne upokarzanie, co jest z kolei wspólną cechą Kaczyńskiego i Tuska. Delikwenta, który stracił zaufanie, przesuwano na inny odcinek. Były wykładowca Orbána i minister w jego drugim rządzie nie potrafił sobie poradzić z negocjacjami z MFW i dzisiaj zarabia krocie w węgiersko-amerykańskiej fundacji powołanej przez Orbána. Współzałożyciel Fideszu, zawiedziony brakiem nominacji na ministra spraw zagranicznych, został szefem parlamentarnej komisji. Były wiceszef dyplomacji szybko odnalazł się w roli dyrektora Muzeum Literatury.

Przekaz partii jest jasny: nawet jeżeli zawiodłeś, zadbamy o ciebie. Nadal jesteś jednym z nas. Za dużo o tobie wiemy – i ty wiesz o nas, aby cię puszczać samopas. Jeden z nielicznych przypadków głośniejszego rozstania dotyczy byłej ambasador w USA. Stała przy boku Orbána od lat 90., z kamienną twarzą broniła każdej decyzji rządu. Tymczasem przed rokiem w czasie protestów studenckich została niespodziewanie odwołana, co premier, zwykle zachowujący zimną krew, skomentował mało dżentelmeńsko: „Nie zajmuję się kobiecymi sprawami”. Dziś była ambasador pracuje w prestiżowym think tanku amerykańskim, ale to znamienne, że nawet, kiedy nie łączą ją żadne formalne związki z Fideszem, nie krytykuje Orbána.

Zasada czwarta: zero litości dla wrogów z własnego obozu. Poczuł to na swojej skórze Lajos Simicska, zaufany consigliere Orbána i jego przyjaciel z akademika, a także magnat medialny i właściciel firmy budowlanej, która zarabiała ponad  miliard euro rocznie na przetargach. Ponad trzy lata temu doszło między nimi do spektakularnej kłótni. Media Simicski zaczęły faulować premiera, a on sam zaangażował się w pomoc dla opozycji. Orbán atakował równie bezpardonowo – i to on okazał się zwycięzcą. Kilka godzin po tegorocznych wyborach, wygranych przez Fidesz, Simicska musiał pozbyć się portfolio medialnego i zniknął z pierwszej linii frontu, a od tego czasu traci kolejne biznesy. Przypadek Simicski jest sygnałem dla innych, czym kończy się próba zakwestionowania przywództwa Orbána. To zresztą znamienne, że do rokoszu nikt się nie przyłączył.

Do rzeczywistości środkowoeuropejskiej Orbán przeniósł też podstawową zasadę świata post-sowieckiego: polityka to biznes. Ludzie majętni odgrywali już rolę w życiu publicznym, ale zwykle wchodzili do niego jako bogacze, jak Gyurcsány. Za Orbána polityka stała się narzędziem gromadzenia majątku. Szlachetny postulat rehungaryzacji wielkiego biznesu był realizowany tak, że tort dzielono między swoich. Stworzono coś na kształt bliskiej władzy oligarchii, chociaż to określenie nieprecyzyjne, bo klasyczna oligarchia ma wpływy w polityce i gospodarce, a na Węgrzech biznesmeni Fideszu od polityki trzymają się z daleka. Interesują ich media, przetargi publiczne. Duże pieniądze.

Skąd je mają? Początkowo korzystali ze zmian w prawie i tanich kredytów w państwowym Eximbanku. O modelu, jaki powstał później, opowiedział mi István János Tóth, dyrektor think tanku Centrum Badania Korupcji. Po przeanalizowaniu ponad 126 tys. zamówień publicznych z lat 2010-2016 odkrył, że ludzie Orbána wzbogacili się o zyski rzędu 2.5 miliardów dolarów, w dużej części z funduszy unijnych.

„Wszyscy aktorzy biorący udział w przetargu: agencja państwowa zamawiająca usługę, pośrednicy, zwycięzca przetargu, a nawet przegrani, są ze sobą związani. Każdy korzysta” – przekonywał. Dzięki temu schematowi, Lőrinc Mészáros, z zawodu hydraulik i lojalny przyjaciel Orbána z dzieciństwa, w ciągu trzech lat powiększył swój majątek piętnastokrotnie.

W związku z finansowymi niejasnościami problemy mieli czołowi politycy Fideszu. Potężny szef gabinetu premiera nie umiał wyjaśnić, dlaczego winnicę i 120-metrowy apartament nabył przez swojego 10-letniego syna. Z luksusowych mieszkań tłumaczyli się szef klubu parlamentarnego i szef dyplomacji. Minister spraw wewnętrznych twierdził, że to przypadek, że jego dawna firma ochroniarska wygrywa rządowe przetargi. Nieformalny doradca i PR-owiec premiera oskarżany o oszustwa finansowe mówił, że w ogóle nie będzie się tłumaczyć, bo nie pełni oficjalnej funkcji. Z pytaniami o majątek mierzył się sam Orbán, który luksusowe domy miał przepisywać na ojca.

Biznesowy imperatyw jest też widoczny w tym, że Węgry Orbána nie mają polityki zagranicznej. Mają politykę handlową. Głównym zadaniem szefa dyplomacji jest znajdowanie źródeł inwestycyjnych i tanich kredytów oraz budowanie kontaktów handlowych – i stąd tak szerokie otwarcie na Chiny czy Rosję. Z jednej strony dialog z państwami ze Wschodu jest łatwiejszy, bo nie interesują się zmianami wewnętrznymi, w przeciwieństwie do Unii. Z drugiej – prowadzi do upokarzających kompromisów takich jak umowa na rozbudowę elektrowni atomowej w Paks, która za 10 miliardów euro oddaje Rosjanom faktyczną kontrolę nad instytucją.

Zasada siódma: media to narzędzie prowadzenia polityki. Przed Orbánem skala dominacji obcych aktorów była niezdrowa, np. media drukowane były rozdzielone między Axel Springera, Ringiera a Sanomę. Orbán odwrócił wajchę w drugą stronę. Kiedy bliscy mu biznesmeni odkupili udziały, nawet nie zająknął się, że chce stworzyć lokalne BBC, co od lat jest mantrą powtarzaną w Europie Środkowej. Postawił na prostotę. Z mediów zrobił partyjną tubę posługującą się siermiężnym językiem przypominającym czasy słusznie minione. Dowartościował macherów od taniej rozrywki, dzięki czemu przekaz nie sprowadza się wyłącznie do tępej propagandy, ale jest przeplatany teleturniejami, telenowelami i sportem.

W państwie prywatnym dziennikarze są wrogami publicznymi. Co można zrobić, żeby ograniczyć im pole manewru? Biznesmeni Fideszu wykupują niezależne media i zmieniają ich profil albo w ogóle je zamykają, jak w przypadku głównego dziennika opozycyjnego Népszabadság. Oprócz tego reklamy ministerstw i spółek państwowych przyznaje się życzliwym nadawcom. Rząd ograniczył prawo do informacji publicznej. Dziennikarzom grozi się procesami sądowymi, a wybierana przez parlament Rada ds. Mediów może odmówić odnowienia koncesji, jak kilka lata temu radiostacji Klubrádió.

Zasada ósma: nie ma sensu walczyć z korupcją. Zapytałem kiedyś szefa think tanku związanego z Fideszem o to, czy system, w którym o dotacji albo konkursie decydują osobiste sympatie premiera, nie jest korupcjogenny? Wzruszył ramionami. „Korupcja w Europie Środkowej jest obecna od zawsze.”- powiedział. „W interesie kraju było stworzenie narodowego kapitału.” Węgrzy chyba przyjmują to wyjaśnienie. Ranking Transparency International, w którym ich kraj jest uważany za bardziej skorumpowany od Czarnogóry czy Grecji, nie robi na nich wrażenia. Ich stosunek do korupcji oddaje bon mot legendarnego parodysty Gézy Hofiego, który powiedział przewrotnie, że„korupcja jest wtedy, kiedy ja nie biorę w niej udziału”. Orbán o tym wie. Wyczuwa nastroje społeczne lepiej niż ktokolwiek przed nim.

Gdzie zatrzyma się rozpędzony Fidesz?

Jest dzieckiem epoki irracjonalizmu, gniewu, schlebiania masom. Udowodnił, że publiczność kocha nie spokój i utulanie do snu, ale stan permanentnej kampanii wyborczej: z czczymi obietnicami, wyznaczaniem wroga, mobilizującymi przemówienia. Jego strategia była tak prosta, że dziwi, że nikt wcześniej po nią nie sięgnął. Toporna propaganda w mediach? Marnotrawienie majątku państwowego na niespotykaną skalę? Korupcja jako podstawowe narzędzie utrzymania lojalności? Hermetyczna elita? Totalna centralizacja? Upokarzające deale z Rosją za miliardy euro? Wielu próbowało, ale w ostatniej chwili robili krok w tył. Niektórzy byli za słabi lub zostali zablokowani przez instytucje kontrolne, większość zwyczajnie się brzydziła. Uważali, że społeczeństwo jest za mądre, aby to kupić. Nie jest.

Orbán nie miał żadnych złudzeń. Cofnął się raz. Jesienią 2014 r. rząd ogłosił, że pracuje na propozycją wprowadzenia podatku od internetu, co samo w sobie było oznaką desperacji i pokazywało, w jakim stanie znajduje się budżet. Na ulice wyszło ponad 100 tys. osób, ale to nie dlatego Orbán kazał schować projekt do kosza. Otóż oprócz Budapesztu zbuntowała się prowincja. Stolica mało go obchodziła, miał złe wspomnienia z czasów, kiedy tam studiował. Ale prowincja to co innego.

Osoby, które zajmują się Węgrami, często popełniają błąd i patrzą na ten kraj z perspektywy Budapesztu, kosmopolitycznego, kawiarnianego. Tymczasem to tylko samotna wyspa. Orbán wie, że reszta zanurzona jest w morzu obskurantyzmu, małych dealów, bałkańskości – i zwyczajnie to lubi.

Nie jest skomplikowanym politykiem. Jego zwolennicy – szczególnie w Polsce – widzą w nim profetę, wizjonera, szukają drugiego dna w jego przemówieniach. Tymczasem Orbán nie ma ambicji inteligenckich. Inteligentów nie znosi, boi się ich. Ceni koszarowe żarty i piłkę nożną. Nie ma w nim erudycji Kaczyńskiego, ani błyskotliwości i uroku osobistego Tuska. Jest za to prostota, swoboda i bezczelność chłopca ze wsi. To charakterystyczne, że w starciach jeden na jeden łatwo traci pewność siebie – co pokazały debaty telewizyjne z liderami socjalistów w 2002 i 2006 r., ale doskonale wypada w roli trybuna ludowego. Wygłaszając mowy na wiecach używa języka, który może nie podobać się elitom, ale który przemawia do mieszkańców prowincji. Mają poczucie, że Orbán to jeden z nich.

Paradoks zatem polega na tym, że Orbán jest uważany za herolda nowej epoki, ale środki jakie wykorzystuje, są nienowoczesne. Wielu w Unii przyjmuje z niedowierzaniem, że w drugiej dekadzie XXI wieku, w środku Europy, pojawił się twór, który bardziej przypomina satrapie z Azji Środkowej niż demokracje w zachodnim stylu. Jedni powiedzą, że pomysł na organizację państwa jest żywcem przejęty z lat komunizmu – i będą mieć rację. Inni dodadzą, że korzenie sięgają jeszcze głębiej, do Węgier Horthyego, czyli przedwojennego kikuta okrojonego przez Trianon, który po I wojnie światowej próbował zakonserwować model CK monarchii – i też będą mieć rację.

Władza skonsolidowana w spajający autorytet regenta albo sekretarza generalnego partii, gospodarka scentralizowana, system społeczny kastowy z wyalienowaną elitą państwowo-partyjną, wszechobecna korupcja i generalne przekonanie, że lepiej „mieć” niż „być” – to węgierskie tradycje państwowe zarówno z pierwszej, jak i drugiej połowy XX wieku. Z lat przedwojennych Orbán wziął jeszcze manifestacyjne przywiązanie do wartości narodowych i chrześcijańskich, z powojennych – przeświadczenie, że łatwiej dogadać się z trzymaną za twarz Rosją niż chaotycznym Zachodem. I tak właśnie, z czerpania garściami z przeszłości i dobrego rozpoznania emocji społecznych, powstał system Orbána: postkomunizm narodowy.

Do podsumowań jeszcze daleko, bo rządy Orbána nadal trwają i – jeśli nie zdarzy się wypadek losowy albo kaprys historii – trwać będą co najmniej jedną kadencję. I właśnie w tym, w pozornym trwaniu, tkwi największe zagrożenie. Orbána bowiem nie zadowala trwanie, takie w stylu Tuska, przy grillu i kiełbasce. To nie mieści się w systemie, który stworzył. W Polsce PO trwanie usprawiedliwiano rozczarowaniem niemocą władzy, bezradnością biurokracji, kłodami rzucanymi przez inne ośrodki, dbaniem o reputację. Na Węgrzech tych problemów nie ma. Natura władzy niekontrolowanej jest taka, że, jeśli nie napotyka na opór, ciśnie coraz mocniej, anektując coraz to nowe obszary. Nie może się zatrzymać, nie może się cofnąć. Traci instynkt, puszczają jej hamulce, żąda nowej krwi.

Przekracza granice tego, co do niedawna było niewyobrażalne. Bo kto mógłby przypuszczać, że otoczenie Orbána doprowadzi do zamknięcia największej gazety opozycyjnej? Kto mógłby przewidzieć bezpardonowy atak na Uniwersytet Środkowoeuropejski i organizacje pozarządowe? To metody Putina, a nie członków UE. Gdyby ktoś powiedział, że Orbán, który zaczynał jako działacz antykomunistyczny, w serwilizmie wobec Moskwy pójdzie znacznie dalej niż lewicowi poprzednicy, zostałby uznany za fantastę. Co będzie dalej? Tuż po wyborach 2018 r. zapowiedział odwet na wrogach Węgier. O kogo chodzi? Może o dziennikarzy śledczych, którzy zaglądają mu do portfela?

Osiem lat temu Orbán mówił: szanujcie nas, bo za naszymi plecami czai się Jobbik ze swoimi faszystowskimi bojówkami, z paleniem flag unijnych. Możecie nas nie lubić, ale, chcecie tego czy nie, my, konserwatyści, jesteśmy jedynym ratunkiem przed rozlaniem się czarnej zarazy. Dziś już nie udaje. Jest mu wszystko jedno. Stał się gorszy od Jobbiku, który zdał sobie sprawę, że nie ma czego szukać przy prawicowej ścianie i przesunął się na pozycje proeuropejskie. Upoiło go trzecie wielkie zwycięstwo. A dodatkowo z horyzontu zniknął wielki policjant, Stany Zjednoczone, który za czasów Obamy i Hillary Clinton otwarcie go upokarzał. Trump nie tyle woli się z Orbánem dogadywać, bo w jego merkantylnym myśleniu małe Węgry nie mają żadnego znaczenia. Po prostu go nie interesują.

Władza niekontrolowana po przejęciu wszystkiego, co miała do przejęcia w kraju, wychodzi poza jego granice. Zaczyna się niewinnie: od skupywania prawicowych mediów na Bałkanach. Biznesmeni Orbána przejęli telewizję i portale w Macedonii, telewizję, tygodnik i tabloid w Słowenii, od lat wspierają media węgierskojęzyczne w Rumunii. Marzą o stworzeniu prawicowego konglomeratu medialnego, takiego ze snów Steve’a Bannona, z Orbánem w roli wielkiego proroka. A co gorsza odżywają zamrożone spory o mniejszość węgierską. Konflikt z Ukrainą, która jest słaba jak nigdy, a i nie pomaga sobie kontrowersyjną ustawą oświatową, będzie się tylko zaostrzał. Na czym się skończy? Trudno dziś wyrokować. Lepiej dla Węgier, gdyby znalazł się ktoś kto powie Orbánowi: basta.

Anglojęzyczna wersja materiału do przeczytania tutaj. Wejdź, przeczytaj i wyślij swoim znajomym z innych krajów!