Polskie świątynie niczym amerykańskie McDonaldy. Krótka historia kościołów w PRL

Tak jak Amerykanie mają swoje charakterystyczne restauracje z burgerami, frytkami i zabawką w zestawie, Anglicy – zadymione puby z ciemnym piwem, tak Polacy mogą się pochwalić światu niespotykaną liczbą kościołów powstałych w PRL-u. W ich budowę zaangażowanych było nawet 3 mln ludzi, niekoniecznie wierzących.

Architektura VII Dnia rozpoczyna się od obrazu, który dla wielu z nas jest codziennym widokiem: PRL-owskiego blokowiska (w tym wypadku – Osiedla Tysiąclecia w Katowicach) i położonego obok nowoczesnego kościoła (pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Uzdrowienia Chorych). Nawet jeśli nie interesujemy się architekturą, musi zastanawiać nas kontrast pomiędzy tymi dwoma obiektami, wznoszonymi w podobnym okresie, a czasem nawet – jak w wypadku Osiedla Tysiąclecia – przez tych samych architektów.

Z jednej strony mamy więc skrajny utylitaryzm, powtarzalność i rygorystyczną, zgodną z doktryną, prostotę modernistycznego osiedla, a z drugiej fantazyjne kształty, emocjonalność i swobodę wizji artystycznej, które dostrzegamy w bryle kościoła. Automatycznie powstaje pytanie – czemu tak bardzo różnią się od siebie? Autorzy książki – Izabela Cichońska, Karolina Popera i Kuba Snopek – postanowili udzielić na nie odpowiedzi.

Architektura VII Dnia przedstawia kościoły budowane w PRL-u, ukazując je na tle innych współczesnych im budynków. Nie ogranicza się jednak tylko do architektury rozumianej jako zbiór branżowych zagadnień. Opowiada także o godnym podziwu wysiłku całej wspólnoty Kościoła w komunizmie, która pomimo niesprzyjających warunków i mając przeciwko sobie cały aparat państwowy, wzniosła ponad trzy tysiące świątyń.

Znajdziemy tu zmagania z szykanami władz, konspiracyjne metody pozyskiwania środków i materiałów, kapłanów, którzy postawieni przed wyzwaniami ich czasów potrafili porwać za sobą parafian, a przede wszystkim – osobiste poświęcenie i wytrwałą pracę olbrzymiej liczby ludzi (autorzy książki mówią o ponad 3 milionach zaangażowanych). Temat ten, wcześniej jedynie wspominany w różnych książkach, zasługiwał na opowiedzenie jego własnej historii. Po Architekturę VII Dnia warto sięgnąć choćby z tego powodu.

Autorzy książki zajęli się dziejami budownictwa sakralnego w PRL, gdy poszukiwali pomysłu na motyw przewodni wystawy Polski na Biennale Architektury w Wenecji. Potraktowali nowoczesne kościoły jako zjawisko wyróżniające nasz kraj, nieobecne nigdzie indziej, które może podlegać systematyzacji i opisowi. Polska architektura płynęła z prądem zmian zachodzących na świecie: zarówno modernizm, najpierw przedwojenny, elitarny, później PRL-owski, z jego wielkimi osiedlami, a w końcu postmodernizm – wszystkie te elementy możemy znaleźć na świecie, często w znacznie większej skali. Zjawisko masowej budowy kościołów w XX wieku stanowi natomiast ewenement na skalę światową (mogliśmy się o tym przekonać, kiedy mapa przedstawiająca lokalizację kościołów w Polsce parę lat temu stała się memem – porównywano ją np. do mapy pubów w Wielkiej Brytanii albo McDonaldów w USA).

Choć ostatecznie kościoły nie stały się tematem polskiej wystawy, autorzy książki kontynuowali swoje badania w tym zakresie. Publikację  poprzedziło uruchomienie strony internetowej – architektura7dnia.com – bazy danych dotyczącej wszystkich wybudowanych po wojnie kościołów w Polsce. Cichońska, Popera i Snopek wykonali tytaniczną pracę, jeżdżąc po całym kraju, fotografując świątynie i zbierając informacje na temat budów.

Ze względu na rozległość tematu, którego nie dałoby się opisać w trzy osoby, odwołali się do crowdsourcingu – współtworzenia dzieła wraz z jego sympatykami. Portal internetowy, który mimo zakończenia projektu wciąż działa, daje użytkownikom możliwość przesyłania zdjęć, wspomnień z budowy, projektów dotyczących ich kościołów. Dzięki zebranym w ten sposób materiałom powstała książka, której kolejne wydania są na aktualizowane o wciąż napływające informacje.

Pospolite ruszenie wiernych na pohybel komunistom

Z czego więc wynika odmienność polskich kościołów? Dlaczego ich wygląd tak bardzo odbiega od otaczającego je socmodernizmu, a także – dlaczego powstało ich tak wiele?

Zdaniem autorów przyczyną takiego stanu rzeczy paradoksalnie były słabość finansowa i szykany, jakim podlegał ówczesny Kościół katolicki. Prześladowany przez władze państwowe, musiał pogłębić współpracę ze wspólnotą wiernych. Ta zaś gremialnie odpowiedziała na jego wezwanie, biorąc udział w zbiórkach funduszy, oddając własne (bądź zdobywane w inny sposób, w myśl głoszonej podobno powszechnie przez księży-budowniczych zasady: ,,kraść od komunistów to nie grzech”) materiały i włączając się w budowanie. Taki sposób finansowania i technologia budowy zdeterminowały sposób powstawania budynków, a także po części ich ostateczny wygląd – był to proces ciągnący się przez wiele lat, uzależniony od nieregularnych przypływów gotówki i materiałów.

Miał on jednak także ogromne zalety. Po pierwsze, w sytuacji walki z państwem o każde pozwolenie na budowę, nowy kościół stawał się automatycznie symbolem oporu wobec reżimu, co przyciągało rzesze osób chętnych do pomocy, a czasem dalekich od Kościoła. Brak dostępu do zaawansowanych technologii w komunistycznym państwie zmuszał wręcz do zaangażowania bardzo wielu osób, także niezwiązanych z budownictwem – każda pomoc była bowiem przydatna.

Z kolei długi czas  wznoszenia świątyni sprawiał, że wokół niej tworzyła się zintegrowana społeczność o wspólnym celu. Swoboda projektowania przyciągała architektów, którzy, na co dzień skrępowani wymogami typizacji i znudzeni modernistyczną sztampą, mogli ulżyć własnej wyobraźni twórczej. Dlatego właśnie wygląd nowoczesnych kościołów tak bardzo odbiegał od tego, co można było spotkać w ich otoczeniu – często są one kontrowersyjne, ale zawsze zdradzają fantazję i zaangażowanie swoich twórców.

Każdy kościół z innej parafii

Nie dziwi więc wielka różnorodność form nowych polskich kościołów, która czasowo zbiegała się z architektoniczną rewolucją wprowadzoną przez Sobór Watykański II. Odcięcie się od tradycyjnych wzorców, brak kształcenia w dziedzinie projektowania obiektów sakralnych i wspomniana potrzeba indywidualizmu sprawiły, że trudno jest znaleźć dwa identyczne kościoły z tego okresu.

Możemy wyróżnić jednak pewne ogólne wyznaczniki stylu. Kościoły budowane w czasach modernizmu – do początku lat 80. – to głównie abstrakcyjne bryły, rzadko przypominające stare świątynie. Tworząc niezwykłe, ,,nieziemskie” przestrzenie, twórcy chcieli przybliżyć się do idei absolutu. W latach 80. natomiast nastąpił zwrot ku postmodernizmowi.

Ważna stała się identyfikacja wizualna – budynek miał być czytelnym znakiem idei, którą reprezentował. Dlatego w architekturze świątyń pojawiały się np. przeskalowane symbole religijne. Częste stały się także nawiązania do brył czy detali budynków historycznych. Aby zobrazować tę różnicę, można porównać np. modernistyczne Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Kaliszu i postmodernistyczny Kościół pw. Wniebowstąpienia Pańskiego na warszawskim Ursynowie.

Gdzie budowano nowe świątynie w PRL-u?

Architektura VII Dnia to jednak nie tylko zbiór opisów architektury czy barwnych anegdot zebranych wśród budowniczych kościołów. Otrzymujemy także solidną porcję statystyk, dzięki której możemy prześledzić, jak proces budowy przebiegał w skali całego kraju.

Przede wszystkim liczba budowanych kościołów zmieniała się w czasie. Krótko po wojnie nie było to zjawisko masowe – dominowały odbudowy, a w czasach stalinowskich w ramach walki z Kościołem władzom udało się zablokować większość planowanych inwestycji.

Zmianę przyniosła dopiero gomułkowska odwilż – PZPR w momencie kryzysu chciała unormować stosunki z Kościołem. Wtedy właśnie następuje pierwszy znaczący wzrost liczby budowanych kościołów. Oczywiście, komuniści traktowali te ustępstwa jako rozwiązanie przejściowe – po umocnieniu władzy wrócili do piętrzenia trudności przed budowniczymi. Lata 60. i 70. to czas walki o każdą działkę i każdy kościół, często nielegalnej – posuwano się niejednokrotnie do samowoli budowlanych.

Prawdziwy budowlany boom to jednak lata 80. W obliczu kryzysu gospodarczego, a także zmiany nastrojów społecznych, władze ograniczyły walkę z powstawaniem nowych świątyń. To właśnie wtedy powstało w Polsce najwięcej nowoczesnych kościołów.

Autorzy przeanalizowali także to, gdzie budowano najwięcej. Zdecydowanie dominują tutaj – nie tylko zresztą w budownictwie sakralnym – ziemie należące do Polski przed 1939 r.; na tzw. Ziemiach Odzyskanych omawiane zjawisko na dobre zaczyna się dopiero w latach 80., kiedy struktury Kościoła i struktury społeczne okrzepły, a jednocześnie zaczęła się wspomniana architektoniczna „odwilż”.

Pod względem liczby nowych inwestycji  tereny wiejskie dominowały nad miastami – poza ostatnią dekadą PRL. Na wsi dużo łatwiej było budować, naginając, albo wręcz łamiąc prawo – zwarte, zintegrowane społeczności lepiej nadawały się do takich quasi-partyzanckich działań. Poza tym, ideologiczna presja komunistów na wieś była dużo mniejsza od czasu porażki projektu kolektywizacji rolnictwa.

Kościół polski w modelu crowdsourcingu

Autorzy książki uważają, że proces budowy kościołów osiągnął tak wielki sukces, ponieważ bazował na modelu crowdsourcingu – podobnym do tego, dzięki któremu powstała Architektura VII Dnia. Na zdumiewająco nowoczesny sposób realizacji inwestycji składały się zbiórki na cel budowy, oddolne pozyskiwanie materiałów i zaangażowanie parafian. Cichońska, Popera i Snopek podkreślają też analogię między pozyskiwaniem z „tłumu” funduszy i rąk do pracy a modelem działania Kościoła w PRL, przypominającym szerszy proces crowdsourcingu.

Crowdsourcing zakłada zaangażowanie w proces powstawania, a nie tylko finansowe wsparcie. Oprócz wpłacenia datków, uczestnicy projektu mieli realny wpływ na końcowy rezultat. Zdaniem autorów to właśnie synergia pomiędzy organizatorami i pomysłodawcami – przedstawicielami władz Kościoła, projektantami, architektami, artystami wykonawcami, wreszcie samą wspólnotą wiernych – doprowadziły do tak udanego zakończenia tak wielu budów.

W tym kontekście zdecydowanie krytykują zmiany, które zaszły w Kościele w okresie transformacji ustrojowej. W momencie likwidacji systemowej dyskryminacji Kościół w swoich nowych inwestycjach sięgnął po narzędzia silnego dewelopera. W efekcie nowa architektura, pozbawiona odniesienia do lokalnych społeczności, upodobniła się do przeskalowanych inwestycji charakterystycznych dla centralnego planowania. Potwierdzają to sami architekci  w wywiadach, które zajmują jeden z rozdziałów książki.

Dr Maciej Hawrylak, autor projektu kościoła Odkupiciela Świata we Wrocławiu, gorzko przedstawia bilans swojej pracy: ,,Nie projektowałem kościoła, tylko pomnik Tysiąclecia, więc to jest zupełnie co innego. To miało być coś patetycznego. Nie wiem nawet, czy nabrałem jakiegokolwiek doświadczenia, jak się projektuje kościoły”.

W zakończeniu autorzy, patrząc na sytuację katolicyzmu na Zachodzie i będąc świadomymi oznak przyspieszającej sekularyzacji w Polsce, zastanawiają się nad tym, co stanie się z kościołami, kiedy opustoszeją z wiernych. Wszyscy widzieliśmy obrazki kościołów-dyskotek, kościołów-hoteli czy wreszcie znane z Francji wyburzenia świątyń. Mając na uwadze ich dobro jako budynków, sugerują więc np. dzielenie ich na mniejsze bloki funkcjonalne – w miarę zmniejszania się wspólnoty wiernych, oddawanie kolejnych fragmentów (wielość pomieszczeń, takich jak salki, kaplice, czy dolne kościoły to jedna z cech charakterystycznych polskich nowoczesnych kościołów) na cele świeckie. Wciąż byłyby centrami aktywności lokalnej – tylko teraz dla zlaicyzowanych społeczności.

Pewnego dnia dowiemy się, czy te przewidywania się sprawdzą. Jeżeli chcielibyśmy zaradzić sekularyzacji, powinniśmy dobrze przemyśleć wnioski płynące z lektury Architektury VII Dnia. Wielki proces budowy kościołów w PRL-u pokazał, jaką siłę potrafią mieć działania polegające na włączaniu jak najszerszych kręgów ludzi. Co więcej, nawet proces powstawania omawianej książki dowodzi, że dziś także, choć na pewno w mniejszej skali, crowdsourcing może pomagać w osiąganiu ambitnych celów. Pytanie brzmi, czy dzisiejszy Kościół jest jeszcze w stanie przedstawić ludziom taką inicjatywę do wspólnego podjęcia.