Sulejmani jak arcyksiążę Ferdynand? Iran, USA i ryzyko nowej wojny

Konsekwencje decyzji o zabiciu irańskiego generała mogą być trudne i odczuwalne na całym świecie. Dalsze losy tej konfrontacji mogą się też mocno odbić na amerykańskich wyborach w listopadzie tego roku. Jednak ci, którzy w zabójstwie Kasema Sulejmaniego widzą coś na kształt zamachu na arcyksięcia Ferdynanda i preludium do III wojny światowej, powinni wziąć kilka głębokich oddechów i przemyśleć sprawę jeszcze raz.

Żeby skutecznie stosować politykę odstraszania, trzeba ustalić „klarowne, czerwone linie i pokazać konsekwencje ich przekroczenia”. I to, zdaniem senatora Marca Rubia, znakomicie udało się Donaldowi Trumpowi. Amerykański prezydent zdecydował o ataku z użyciem dronów. Jego celem było zabicie generała Kasema Sulejmaniego, jednej z najważniejszych figur irańskiej armii. Rakiety uderzyły w konwój, którym poruszał się generał, zabijając go na miejscu. Od tego czasu obawa przed eskalacją konfliktu i potencjalnym odwetem Teheranu jest jednym z dominujących tematów medialnych debat nie tylko w USA.

Napięcie narastało od kilku dni. W piątek, 27 grudnia, na iracką bazę wojskową w prowincji Kirkuk spadło ponad 30 rakiet. Na jej terytorium przebywali amerykańscy żołnierze, których zadaniem było szkolenie irackich jednostek. Jeden Amerykanin zginął, czterech zostało rannych. Waszyngton obarczył odpowiedzialnością za atak wspieraną przez Iran szyicką organizację, Kataib Hezbollah. W odwecie USA zbombardowało bazy proirańskich bojówek na terenie Iraku i Syrii. Zginęły 24 osoby. Spowodowało to wielkie poruszenie wśród mieszkających w Iraku szyitów – atak został uznany za nieuzasadniony, bo Kataib Hezbollah nie przyznawała się do bombardowań, w których ucierpieli amerykańscy żołnierze. W efekcie przez Bagdad przeszedł marsz protestacyjny, który zakończył się atakiem na amerykańską ambasadę. Część infrastruktury została spalona, a pracownicy tej instytucji przywitali nowy rok w stanie oblężenia. Odpowiedzią USA były rakiety wycelowane w generała Sulejmaniego.

Obalić ajatollahów

Największe wrażenie robi nie sam fakt, że Amerykanie zdecydowali się na akcję odwetową, ale cel, w jaki postanowili uderzyć. Generał Kasem Sulejmani był jedną z najbardziej wpływowych osób na Bliskim Wschodzie, chociaż jego nazwisko rzadko trafiało na łamy zachodnich mediów. Od końca lat 90. dowodził siłami Kuds, specjalną strukturą w ramach Armii Strażników Rewolucji Islamskiej, która specjalizowała się w działaniach poza Iranem, koordynując działania proirańskich milicji, wspierając je uzbrojeniem i informacjami wywiadowczymi oraz przeprowadzając zamachy na wybrane osoby. Amerykanie oceniają, że to Sulejmani stał za działaniami licznych bojówek wymierzonymi w amerykańskich żołnierzy w Iraku (winią go za śmierć kilkuset z nich). Odtajnione dokumenty wskazują, że już w 2006 r. dowództwo wojsk amerykańskich w Iraku rozważało pojmanie lub likwidację generała. Jednak administracja Busha, a potem Obamy nie decydowały się na ten krok w obawie przed możliwą eskalacją konfliktu z Iranem. W późniejszych latach działania Sulejmaniego na krótki czas okazały się dla USA korzystne, kiedy wspólnym wrogiem w regionie stało się Państwo Islamskie, a Iran za wszelką cenę chciał utrzymać przy władzy reżim Asada. Jednak tamta wojna się zakończyła (sam prezydent Trump ogłosił klęskę dżihadystów), a napięcia pomiędzy USA i Iranem wzrosły jeszcze bardziej.

Niepokojąca rozgrywka pomiędzy USA a Iranem trwa od maja 2018 r., kiedy Trump zdecydował się na jednostronne wypowiedzenie porozumienia nuklearnego z Teheranem. Amerykański prezydent wskazywał wtedy, że potrzebna jest nowa umowa, która trwale, a nie tylko czasowo, powstrzyma irański program nuklearny. Nowy układ jednak od początku wydawał się wątpliwy – Iran z trudem zgadzał się na dotychczasowe warunki i nie wyrażał najmniejszej ochoty, by związać się jeszcze dotkliwszymi ograniczeniami. Pytanie, czy Trumpowi rzeczywiście na nowym układzie zależało. Jedną z możliwych motywacji mogło być ukrócenie nagłego wzrostu irańskiej gospodarki, która po zniesieniu sankcji rozkwitła, a wzrost PKB w 2016 r. wyniósł 17%. Zaniepokoiło to mocno sojuszników USA w regionie – Izrael i Arabię Saudyjską. Działanie Trumpa mogło więc być odpowiedzią na te niepokoje, a wizja nowego porozumienia jedynie pretekstem do przywrócenia sankcji ograniczających irański wzrost. Amerykańska administracja zdawała się też żywić nadzieję, że gospodarczy wstrząs okaże się na tyle dotkliwy dla obywateli Iranu, że skłoni ich do politycznego przewrotu. Zaś odsunięcie ajatollahów od władzy pozostaje amerykańskim marzeniem od początku irańskiej rewolucji.

Irańska gospodarka na drodze do piekła

Cios rzeczywiście okazał się dotkliwy – w 2019 r. irańskie PKB skurczyło się o 9,5%, bezrobocie osiągnęło poziom 17%. Katastrofalnie ucierpiał też irański przemysł naftowy: na początku 2018 r. Irańczycy wydobywali 3,8 mln baryłek ropy dziennie, z czego 2,3 mln trafiało na eksport. Dziś wydobycie jest niemal o połowę mniejsze i wynosi 2,1 mln baryłek dziennie, z czego większość pozostaje w kraju, bo na eksport trafia ledwie 260 tysięcy baryłek. Prawie dziewięć razy mniej niż przed dwoma laty! Do tego inflacja na poziomie 40% (przynajmniej oficjalnie), co skutkuje podwyżkami cen żywności nawet o 100% w porównaniu rok do roku. Na te podwyżki wpływają również amerykańskie sankcje, które choć oficjalnie ze względów humanitarnych nie obejmują żywności czy leków, to jednak wpływają na politykę poszczególnych korporacji, które wolą nie ryzykować problemów z Waszyngtonem i ograniczają swoje powiązania z Iranem.

„Idzie do piekła” – tak skomentował ostatnio wyniki irańskiej gospodarki prezydent Trump. „Są praktycznie spłukani. Spłukani!”. Mieszkańcy Iranu mogą mieć podobne odczucia. Kiedy jesienią ubiegłego roku władze w Teheranie zdecydowały się podnieść cenę paliwa o 50% (które w Iranie jest mocno dotowane przez państwo i nawet po podwyżce kosztowałoby równowartość kilkudziesięciu groszy) wybuchły masowe protesty w wielu miastach. Bunt udało się uspokoić dopiero po kilkunastu dniach. Zabitych liczono w setkach, zatrzymanych w tysiącach, straty zniszczonych sklepów, instytucji publicznych i stacji benzynowych – w milionach. Lecz choć społeczny ferment może być dowodem na skuteczność taktyki „maksymalnej presji” przyjętej przez Waszyngton, to do zmiany władzy w Teheranie jeszcze daleko. W tym sensie kalkulacje Trumpa zawiodły.

Nie doprowadziły też do zmiękczenia stanowiska Iranu w kwestii porozumienia nuklearnego. Kiedy Trump zasugerował spotkanie z prezydentem Iranu, Hassanem Rouhanim, przy okazji szczytu ONZ w Nowym Jorku, Irańczycy nie wyrazili entuzjazmu, domagając się najpierw zniesienia sankcji. Chwilę później doszło do ataku na saudyjskie rafinerie naftowe, a większość dowodów wskazywała na Iran jako sprawcę. Zatem Teheran nie tylko nie zamierzał z Trumpem siadać do rozmowy, ale jeszcze prowokacyjnie kopał w stolik, uderzając w jednego z głównych sojuszników USA w regionie i jednocześnie pokazując swoją zdolność do uderzenia we wrażliwy punkt – rynek ropy naftowej. Tę samą zdolność Iran demonstrował zresztą kilka miesięcy wcześniej, atakując tankowce w cieśninie Ormuz. Obie sytuacje pokazują kluczowy atut Iranu w konfrontacji z USA: możliwość wpływania na ceny ropy na świecie zarówno poprzez uderzenie w jednego z największych na świecie producentów tego surowca (drugiego po USA co do wielkości wydobycia), jak i przez ograniczenie lub nawet uniemożliwienie jego transportu z Zatoki (przez wspomnianą cieśninę przepływa blisko jedna trzecia światowej produkcji ropy).

Dobry i zły policjant

Świadomy tej polisy ubezpieczeniowej Iran zdaje się rozmyślnie testować amerykańską determinację, prowokując kolejne kryzysy, często z wykorzystaniem proirańskim organizacji militarnych rozsianych po całym Bliskim Wschodzie. W odpowiedzi Trump groził, zaciskał pięści, ale… nie robił nic. W czerwcu zeszłego roku, po tym jak Irańczycy strącili amerykański samolot bezzałogowy, prezydent zezwolił na odwetowe bombardowanie celów strategicznych na terytorium Iranu, jednak w ostatniej chwili zmienił zdanie. Rzekomo ze względu na potencjalne ofiary cywilne.

Dla Irańczyków mogło to być sygnałem, że Biały Dom zbyt obawia się gorącego konfliktu i wszelkie groźby użycia siły militarnej są jedynie prezydenckim blefem. Podobnie jak słynne wypowiedzi o „ogniu i furii” mających spaść na Koreę Północną są jedynie taktyką, która ma na celu zmiękczenie adwersarzy, by następnie, po złagodzeniu tonu, zaprosić ich do dyskusji. To taka gra w dobrego i złego policjanta, ale na globalną skalę.

O ile jednak w przypadku Korei zastosowanie tej strategii nie przyniosło na razie widocznych sukcesów, o tyle w wypadku Iranu okazało się wręcz przeciw skuteczne. Iran już teraz powiększył swoje zasoby wzbogaconego uranu powyżej poziomu ustalonego w umowie z 2015 r., pracuje też nad dalszym podnoszeniu surowca do poziomu, który umożliwi wykorzystanie go do celów militarnych. Problemy gospodarcze narastają, ale irańska władza sprawnie stłumiła jedyny jak dotychczas społeczny bunt o poważnej skali. Woli rozmów po stronie Teheranu nie widać. Za to pozostające bez wyraźnej odpowiedzi militarne zaczepki Iranu nadwyrężyły wizerunek USA wśród sojuszników. Jaką bowiem mogą mieć pewność co do amerykańskiego zaangażowania w regionie, zwłaszcza w dobie narastającej rywalizacji USA-Chiny? Jak bardzo zdeterminowany będzie Trump, by nieść pomoc militarną na Bliskim Wschodzi, gdy na szali znajdzie się jego reelekcja? Znaków zapytania przybyło tuż po tym, gdy Amerykanie odwrócili się od Kurdów, a Izrael wprost wyraził swoje głębokie zaniepokojenie.

Dlaczego generał musiał zginąć?

Decyzja Trumpa o zabiciu Sulejmaniego była zaskakująca. Nie tylko dla opinii publicznej, ale również dla części administracji – takie doniesienia przynajmniej pojawiły się w amerykańskiej prasie. Byłby to zatem kolejny raz, kiedy prezydent wyrwał się swoim doradcom i impulsywnie podjął decyzję o znaczeniu strategicznym. Decyzja ta jednak, jakkolwiek mogła być podjęta pod wpływem chwili, wpisuje się dobrze w kontekst wcześniejszych działań Trumpa. Zabicie Sulejmaniego to jasny sygnał dla regionalnych sojuszników: „Jesteśmy z wami, nie odpuścimy tej sprawy”. Na pewno zostanie dostrzeżony w Izraelu, a także wśród proizraelsko nastawionych darczyńców kampanii Trumpa, jak rozprawiający o nuklearnej zagładzie Teheranu miliarder – Sheldon Adelson. To także próba wzmocnienia presji na Iran: „Nie blefowaliśmy, naprawdę możemy was skaleczyć”. Amerykanie pokazują w ten sposób, że wszelkie kalkulacje gospodarcze i polityczne, a nawet ograniczenia prawno-międzynarodowe nie będą ich powstrzymywać przed użyciem siły w kluczowym momencie. Najpierw uderzą, potem będą pytać.

Atak na jedną z najważniejszych osób w Iranie (mówiło się nawet o tym, że w przyszłości może zostać przywódcą państwa) ma więc uzasadnienie w logice tej konfrontacji. Amerykanie próbują w ten sposób odbudować swoją pozycję zarówno wobec regionalnych sojuszników, jak i antagonisty. Ma to też znaczenie dla prezydenta w roku wyborczym: pokazuje go jako silnego lidera, zdolnego do podjęcia trudnych decyzji. Pozwala mu udowodnić, że uczynił Amerykę znowu wielką (great again), bo zdolną do stosowania metod właściwych supermocarstwu, a więc jednostronnego wymierzania sprawiedliwości. Decyzja ta wiąże się jednak z dużym ryzykiem. Zarówno dla Amerykanów, jak i dla prezydenta Trumpa osobiście.

Czy grozi nam wojna?

W komentarzach bezpośrednio po ataku na generała Sulejmaniego często powracała sugestia, że zabicie tak wysoko postawionej osobistości może być równoznaczne z wypowiedzeniem wojny Iranowi – tak interpretował to chociażby senator Christopher S. Murphy. Kluczowe pytanie brzmi: Co by to miało oznaczać? Iran pała żądzą odwetu i grozi nim niemal w każdej wypowiedzi. Co jednak realnie może zrobić? Nie wypowie przecież wojny Stanom Zjednoczonym. Pierwsza odpowiedź, która się nasuwa, została wskazana już wcześniej w tym tekście: to ropa naftowa. Prawdopodobnie zobaczymy nowe ataki na rafinerie i tankowce. Zapewne w dalszym ciągu przeprowadzane przez anonimowe milicje, bo zaatakowanie wprost celów w Arabii Saudyjskiej mogłoby oznaczać gorący konflikt pomiędzy tymi, od dawna rywalizującymi, potęgami bliskowschodnimi. Powyższa sytuacja oznacza także  potencjalną interwencję Amerykanów na dużą skalę (w ostatnich miesiącach Trump i tak zwiększył ilość amerykańskich żołnierzy w regionie o kilkanaście tysięcy). Scenariusz otwartego konfliktu regionalnego wydaje się dla Iranu mało atrakcyjny z innego powodu – wojna jest kosztowna, a irańska gospodarka i bez niej przeżywa turbulencje. Dlatego też ataki terrorystyczne, dalsze dozbrajanie proirańskich organizacji lub ataki cyfrowe są bardziej prawdopodobne. Gdzie zatem zagrożenie dla USA i Trumpa?

Wrześniowy atak na saudyjską rafinerię ropy naftowej pokazał, że Iran może w krótkim czasie radykalnie zmienić podaż surowca na świecie. Wspomnienie szoków naftowych z lat 70. i gospodarczych problemów, jakie nastąpiły później, dobrze pokazuje możliwe konsekwencje. W zglobalizowanym świecie wstrząs dotknie wszystkich, w tym amerykańskich wyborców. I tego powinien najbardziej się obawiać prezydent Trump.

Kłopoty gospodarcze są o wiele większym zagrożeniem dla jego reelekcji niż procedura impeachmentu. Drugim zagrożeniem jest eskalacja gorącego konfliktu na linii Iran-regionalni sojusznicy USA. To prawdopodobnie jedyny powód, który mógłby skłonić USA do otwartej interwencji zbrojnej przeciwko Iranowi. Byłaby to jednak operacja bardzo kosztowna (o wiele bardziej niż dwie wojny z początku XXI w.) i o niepewnym rezultacie. Uwikłanie w taki konflikt to zdecydowanie najczarniejszy możliwy scenariusz dla Waszyngtonu, choć jednocześnie najmniej prawdopodobny. Pozostaje jeszcze intensyfikacja niepokojów w regionie, dokonywana rękami proirańskich ugrupowań. Prawdopodobnym rezultatem będzie konieczność dalszego zwiększania amerykańskiej obecności militarnej dla stabilizacji regionu i ochrony sojuszników. To zła wiadomość dla Trumpa. W 2016 r. jasno i dobitnie mówił o zakończeniu wojen i wycofaniu amerykańskich żołnierzy z Bliskiego Wschodu. Działania w przeciwnym kierunku na pewno nie pomogą mu w czasie prezydenckich debat.

Konsekwencje decyzji o zabiciu irańskiego generała mogą więc być trudne i odczuwalne na całym świecie. Dalsze losy tej konfrontacji mogą się też mocno odbić się na amerykańskich wyborach w listopadzie tego roku. Jednak ci, którzy w zabójstwie Kasema Sulejmaniego widzą coś na kształt zamachu na arcyksięcia Ferdynanda i preludium do III wojny światowej, powinni wziąć kilka głębokich oddechów i przemyśleć sprawę jeszcze raz.