Kolejne zaostrzenie prawa wobec spółek? Jak będzie działał Centralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych

W poniedziałek uruchomiono Centralny Rejestr Beneficjentów Rzeczywistych. Spółki prawa handlowego (z nielicznymi wyjątkami) będą musiały przekazywać do Rejestru informacje o „beneficjentach rzeczywistych”, czyli osobach fizycznych, które je kontrolują. Za naruszenie tego obowiązku grożą kary pieniężne i odpowiedzialność odszkodowawcza.

Wprowadzenie Rejestru stanowi element implementacji do polskiego prawa unijnej dyrektywy AML IV (tj. czwartej dyrektywy dotyczącej przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy – Anti-Money Laundering). Dyrektywa AML IV stanowi pokłosie afery „Panama Papers”, która zwróciła uwagę opinii publicznej na proceder unikania opodatkowania i legalizowania dochodów pochodzących z przestępstwa.

W samej tylko Polsce w 2016 r. majątek o wartości 18 mld złotych był objęty podejrzeniem organów ścigania, że pochodzi z nielegalnych źródeł. Kwota ta zapewne nie odzwierciedla całości problemu. Wskazuje się przy tym na rosnącą skalę tego zjawiska, wzmaganego przez czynniki globalne – obywatele państw znajdujących się w kryzysie, gdzie system prawny nie działa lub jest nieefektywny, są skłonni przenosić swoje aktywa, nie zawsze pochodzące z legalnych źródeł, do krajów o stabilnej sytuacji.

Nowy Rejestr, wprowadzony przepisami ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (dalej: Ustawa), będzie gromadził dane o beneficjentach rzeczywistych spółek. Beneficjent rzeczywisty (w żargonie określany również jako „UBO” – od Ultimate Beneficiary Owner) to osoba fizyczna, która pośrednio lub bezpośrednio sprawuje kontrolę nad spółką (jest w stanie wywierać decydujący wpływ na jej działanie).

Definicja beneficjenta rzeczywistego nie jest jednoznaczna – w praktyce ustalenie, kto jest beneficjentem danej spółki może nastręczać nie lada trudności. Pewną pomocą jest określenie w Ustawie przykładowego katalogu osób będących takimi beneficjentami (np. osoby posiadające więcej niż 25% udziałów lub akcji w spółce; osoby posiadające uprawnienia jednostki dominującej w rozumieniu ustawy o rachunkowości).

Nie rozwiąże to jednak problemów, jakie będą powstawać w mniej oczywistych stanach faktycznych, np. jak ustalić rzeczywistego beneficjenta w przypadku rozproszonego akcjonariatu; czy rzeczywistym beneficjentem jest posiadacz udziałów uprzywilejowanych; czy za rzeczywistego beneficjenta można uznać wierzyciela finansującego spółkę, który posiada zabezpieczenia na jej majątku i związane z tym uprawnienia kontrolne. Problematyczne może być również ustalenie beneficjenta rzeczywistego w spółkach z udziałem podmiotów zagranicznych.

Spółki będą musiały przekazać do Rejestru następujące dane beneficjenta rzeczywistego: imię i nazwisko, obywatelstwo, państwo zamieszkania, numer PESEL (albo datę urodzenia –  w wypadku osób nieposiadających numeru PESEL) oraz informację o uprawnieniach beneficjenta wobec spółki (wielkość i charakter udziału lub inne uprawnienia). Wątpliwości może budzić pełna jawność rejestru – zgodnie z rozporządzeniem wykonawczym do Ustawy informacje o beneficjencie rzeczywistym spółki (a zatem także jego numer PESEL i posiadane wobec niej uprawnienia) będzie mógł uzyskać każdy, kto dysponuje np. numerem NIP firmy.

W praktyce z Rejestru korzystać będą przede wszystkim instytucje obowiązane, tj. podmioty, które zgodnie z Ustawą mają obowiązek oceniać, czy zachodzi ryzyko, że ich kontrahent angażuje się w proceder prania brudnych pieniędzy lub finansuje terroryzm. Katalog instytucji obowiązanych jest bardzo obszerny: począwszy od banków i ubezpieczycieli, aż po zwykłych przedsiębiorców przyjmujących płatności gotówkowe powyżej pewnego pułapu. Instytucje obowiązane będą sięgać do Rejestru, by stwierdzić, kto jest beneficjentem rzeczywistym w odniesieniu do ich klienta i czy wpływa to na poziom ryzyka związanego z transakcją. Do tej pory firmy musiały to ustalać na własną rękę.

Obowiązek zgłoszenia do Rejestru dotyczy wszystkich spółek prawa handlowego, za wyjątkiem spółek partnerskich oraz publicznych spółek akcyjnych. Nie dotyczy to również spółek cywilnych, które nie są podmiotem prawa, lecz rodzajem umowy. Termin przekazania danych do Rejestru w wypadku spółek wpisanych do KRS przed dniem jego uruchomienia (13 października 2019) to 13 kwietnia 2020 r. Nowe spółki, które zostaną wpisane do KRS-u po 13 października 2019, informację o beneficjentach rzeczywistych muszą przekazać do Rejestru znacznie szybciej – w ciągu 7 dni roboczych od wpisania spółki do KRS-u. Jeśli informacje znajdujące się już w Rejestrze uległy zmianie, aktualizacja powinna być dokonana również w terminie 7 dni roboczych.

Należy podkreślić, że obowiązek zgłoszenia danych do Rejestru spoczywa na spółkach, a nie na ich beneficjentach rzeczywistych (chyba, że beneficjent rzeczywisty zarazem reprezentuje spółkę – np. prezes zarządu jest również udziałowcem spółki). Niedopełnienie obowiązku przekazania danych o beneficjencie rzeczywistym może skutkować nałożeniem na spółkę kary administracyjnej w kwocie do 1 miliona złotych.

Wskazanie nieprawdziwych danych, ich brak lub niezaktualizowanie może ponadto narazić zgłaszającą spółkę na odpowiedzialność za szkodę spowodowaną tym, że w Rejestrze znalazły się informacje wprowadzające innych w błąd. Może chodzić np. o sytuację, w której instytucja obowiązana, dajmy na to bank, oparła się na nieprawdziwej informacji z Rejestru i zawarła umowę z klientem, nie wiedząc, że rzeczywistym beneficjentem jest w istocie ktoś inny. W razie ujawnienia rzeczywistego beneficjenta i zerwania współpracy spółka, która zgłosiła nieprawidłowe dane, odpowie za szkodę poniesioną przez bank.

Dokonując oceny regulacji należy stwierdzić, że o ile sam cel wydaje się uzasadniony, można wyrazić wątpliwości, czy obowiązki związane z funkcjonowaniem Rejestru nie są nadmierne. Na ogromną rzeszę (ok. 450 tysięcy) spółek prawa handlowego nakłada się obowiązek informacyjny o niejasnym zakresie, obwarowany surowymi sankcjami. Z całą pewnością można zaś stwierdzić, że brakuje akcji edukacyjnej ze strony organów państwa, która przygotowałaby setki tysięcy podmiotów na wdrożenie tego niełatwego obowiązku.