Przemilczane nierówności. O problemach mężczyzn w Polsce

Jesteśmy świadkami i uczestnikami rewolucji płci (gender revolution). Szybkie zmiany ról społecznych i relacji między płciami są faktem. W celu zrozumienia reakcji społeczeństwa na zachodzące zmiany, a w szczególności wywoływane przez nie obawy i nadzieje, zmiany te należy analizować z różnych perspektyw: nie tylko kobiecej, ale i męskiej, a także uwzględniającej optykę przedstawicieli różnych klas społeczno-ekonomicznych. 

O ile bowiem częściowe porzucenie tradycyjnych ról daje szansę kobietom na awans społeczny poprzez wejście na rynek pracy lub wybranie niegdyś męskich ścieżek kariery, to już mężczyźni nie mają motywacji do wejścia w role tradycyjnie przypisywane kobietom. Co więcej, jeśli nawet uznamy te zmiany za obiektywnie słuszne i nieuniknione, to bez uwzględnienia męskiej perspektywy nie zrozumiemy konfliktu rodzącego się między płciami w młodym pokoleniu i podsycanego przez partie polityczne.

W ostatnich 30 latach zaszło w Polsce kilka zmian, które znacząco wpłynęły na różnice w przebiegu życia kobiet i mężczyzn, a w konsekwencji – na indywidualne i polityczne relacje między płciami. Najważniejszą z nich, bo silnie przyczyniającą się do pozostałych, jest powstanie dużej różnicy w formalnym wykształceniu i kluczowych umiejętnościach. Obecnie w Polsce co piąty nastolatek i „tylko” co dziesiąta nastolatka nie posiadają podstawowych kompetencji w zakresie czytania, a na 10 młodych mężczyzn z wykształceniem wyższym przypada prawie 16 kobiet.

Drugą istotną zmianą jest upowszechnienie się rozwodów i opóźnienie wieku zawierania małżeństw, jak i w ogóle spadającą popularność tej instytucji wśród Polaków. Od 1990 roku liczba rozwodów na 1000 małżeństw wzrosła dwukrotnie. Jednocześnie w pierwszy związek małżeński Polki i Polacy wchodzą średnio o pięć lat później (zob. rozdział „Rewolucja płci i rodzina”). Można więc powiedzieć, że mężczyźni i kobiety częściej niż w przeszłości żyją osobno zamiast we wspólnych i trwałych gospodarstwach domowych. W rezultacie, mimo porzucania tradycyjnych ról społecznych i otwierania się męskich ścieżek kariery dla kobiet, doświadczenia życiowe i preferencje polityczne kobiet i mężczyzn coraz bardziej się różnią. Do takiej dywergencji przyczyniają się także zmiany zachodzące na rynku pracy – automatyzacja może szczególnie dotknąć słabiej wykształconych mężczyzn.

Rosnące nierównowagi mają bezpośrednie skutki nie tylko dla dobrobytu i jakości życia jednostek, ale niosą za sobą także dotkliwe skutki społeczne. Szybko zachodzące zmiany podważają bowiem spójność społeczną, przyczyniają się do postępującego kryzysu demograficznego i znajdują odbicie w polaryzacji politycznej młodzieży.

Niniejszy raport ma dwa cele. Pierwszy z nich to spojrzenie na obecne różnice między płciami w jakości i przebiegu życia. Każdy z czterech rozdziałów – poświęconych edukacji, pracy i państwu opiekuńczemu, zdrowiu oraz szybkiej zmianie w życiu rodzinnym i migracjom – zawiera ocenę stanu obecnego i próbę identyfikacji aktualnych problemów oraz przyszłych zagrożeń.

Jedną z przyczyn braku należytej reakcji jest skupienie uwagi mediów, organizacji pozarządowych i organizacji międzynarodowych na problemie dyskryminacji kobiet. Słusznie podkreśla się ich niższe dochody, znacznie większe obciążenie nieopłacaną pracą opiekuńczą czy też mniejszą obecność w polityce i na najwyższych stanowiskach, niestety często umniejszając skalę zachodzących już zmian lub dokonując nieuprawnionych ekstrapolacji. Trzeba mieć przy tym świadomość, że do politycznej aktywizacji młodych kobiet i wzmożenia dyskusji o ich problemach w Polsce niewątpliwie przyczyniło się niedawne wykorzystanie Trybunału Konstytucyjnego do ograniczenia dostępu do aborcji.

Tak jak wspomniane wyżej problemy analizuje się stricte z perspektywy kobiecej, to na omówione w niniejszym raporcie problemy dotykające przede wszystkim mężczyzn nie patrzy się już przez pryzmat płci. Co prawda publiczne zainteresowanie wzbudzają od niedawna „incele” (od ang. involuntary celibate), czyli mężczyźni żyjący w mimowolnym celibacie, problemy opisywane przez grupy internautów (a zwłaszcza ich emocje i zachowania) nie są jednak reprezentatywne dla polskich mężczyzn. Choćby z tego powodu problemy mężczyzn wynikające z ich płci nie powinny być redukowane wyłącznie do problemów seksualnych czy matrymonialnych.

Z tej obserwacji wypływa drugi cel raportu, którym jest rozpoczęcie debaty o tym, jak już w najbliższej przyszłości kształtować się będą stosunki między płciami, oraz zaproponowanie możliwych kierunków interwencji publicznej. Dlatego też ostatnia część niniejszego raportu zawiera propozycje zmian w zakresie polityki edukacyjnej, polityki rodzinnej (w tym działań na rzecz wsparcia ojcostwa i stabilności rodziny), polityki ochrony zdrowia, polityki rynku pracy czy wreszcie szeroko rozumianej polityki regionalnej.

Ogólnym wnioskiem płynącym z raportu jest konieczność przyjęcia kompleksowego, wielowymiarowego (intersekcjonalnego) podejścia do polityki publicznej w tym obszarze, nieograniczającego się do prostych różnic między „przeciętnymi” kobietami i mężczyznami, lecz uwzględniającego płeć bez oderwania od takich czynników jak wykształcenie, zawód, wiek czy miejsce zamieszkania. Warto na koniec zaznaczyć, że skala przedstawionych problemów i narastająca polaryzacja polityczna skłania do przeprowadzenia w jak najbliższej przyszłości o wiele dokładniejszych badań nad perspektywami młodzieży w Polsce, ze szczególnym naciskiem na różnice między płciami.