Polak-Ślązak: jestem rozczarowany. Prezydent Duda nie powinien wetować tej ustawy

Prawdę mówiąc, bardzo trudno jest mi w zwięzłych słowach skomentować weto Andrzeja Dudy wobec ustawy o języku regionalnym. Gest ten uważałem za spodziewany, choć mnie osobiście rozczarowuje. Jeszcze bardziej rozczarowuje uzasadnienie, nad którego trzema punktami chciałbym się pochylić. Napiszę także, dlaczego w mojej ocenie ten ruch jest kontrskuteczny wobec intencji, jakimi został umotywowany.

Zacznę od tego, że swoją bardzo wątłą i chybotliwą nadzieję na podpis prezydenta opierałem na trzech przesłankach: jednej bardziej oczywistej, drugiej mniej, a o istnieniu trzeciej wszyscy zapomnieli. Pierwszą z nich był podpis prof. Andrzeja Nowaka złożony pod apelem o przyjęcie nowelizacji.

Na miejscu głowy państwa, gdybym zobaczył tam imię i nazwisko głównego architekta monumentalnej wizji dziejów Polski poprzedniego obozu rządzącego, to przeszedłbym się po pałacu na Krakowskim Przedmieściu, spojrzał w oczy Kościuszce na obrazie i pomyślał, że coś jest na rzeczy. Szczególnie, że sam prof. Nowak wielokrotnie potwierdzał w wywiadach, że wiedział, co podpisuje i przekonywał, iż w tej naszej (jak powiadają) spadkobierczyni Rzeczypospolitej dawnych wieków, znajdzie się miejsce i na tożsamość Ślązaków, taką, jaka ona jest w różnych odcieniach.

Każdy podpis pod apelem był cenny, ale podpis Andrzeja Nowaka to bardzo duży sukces inicjatora apelu, Szczepana Twardocha, jak i jego rozlicznych propagatorów. W moim odczuciu potwierdza tylko ogromną wyobraźnię dziejową, a także cywilną odwagę autora wielotomowych Dziejów Polski. Kubeł pomyj, jaki otrzymał w nagrodę od gromadki zwolenników jego macierzystego środowiska politycznego, rozmiarów był iście pokaźnych.

Druga z przesłanek jest nieoczywista wcale, pewnie nieźle sobie urojona, ale poprzedzała w czasie pierwszą. Otóż leżała ona w świadomości, iż wątki śląskie przeplatają się blisko postaci Andrzeja Dudy. Wystarczy choćby przypomnieć piękny i bolesny wiersz Śląsk Juliana Kornhausera (co istotne – urodzonego w tuż powojennych Gliwicach), teścia głowy naszego państwa. Niestety, nie wpłynęło to na nic.

Trzecią w końcu podporą była wiara w czyjąś bardzo zimną (może i cyniczną) polityczną kalkulację. Tajemnicą poliszynela jest przecież, że istnieje wcale niemałe grono etnicznych Ślązaków i takoż się tożsamościowo deklarujących, którzy do niedawna jeszcze, z coraz większym bólem, po cichu głosowali na PiS, głównie ze względu zachowawczych poglądów.

Może są i tacy, którzy zacisną zęby raz jeszcze. Jednak ferment, jaki obserwuję po tym wecie, świadczy o kolejnym kroku w utracie środowiska, na którym panu prezydentowi w nadchodzących latach, zdaje się, trochę powinno jednak zależeć. O naiwności moja.

Wydaje mi się przy okazji – mimo, że to sprawa od partyjnej polityki osobna – że głos śląskich szeroko pojętych konserwatystów (choć pewnie, koniec końców, jest nas niewielu), to coś, czego bardzo w tych zmaganiach zabrakło. Sprawa poszła po linii politycznych podziałów w Polsce, a taką wcale nie jest.

Kiedyś miałem poczucie, że ze swoim regionalistycznym spojrzeniem w ramach polskiej racji stanu pozostaję nieco osamotniony. Im jestem starszy, tym bardziej przekonuję się, że ludzi mi podobnych, którzy twierdzą, że uznanie śląskiej tożsamości tylko Ślązaków w Polsce jako państwie zakorzeni bardziej, jest jednak bardzo wielu.

I co istotne, podziela ten pogląd sporo osób starających się o uznanie śląskiego jako języka regionalnego. A w przeważającej swej liczbie nie są to, jak się zdaje niektórym, krzykacze i siewcy burz, ale bardzo często tytani dyskretnej pracy organicznej. Polityczność nie jest ich żywiołem i pozostają zazwyczaj niewiele znani lub prawie anonimowi.

Wyimaginowane zagrożenie oderwaniem Śląska od Polski z powodu istnienia paru grupek „rycerzy klawiatury” to osobny temat. I słusznie pisał niedawno Zbigniew Przybyłka, że wystarczy porównać wyniki spisu powszechnego z wynikami ugrupowań czysto regionalnych – całość idzie w poprzek suflowanej narracji o zespoleniu śląskiej tożsamości kulturowo-etnicznej z polityczną.

Otóż przekracza ona te podziały i jak wspomniałem wyżej, obejmuje też Ślązaków o poglądach daleko zachowawczych, o czym wielu chciałoby nie pamiętać. Ślązacy zatem żyją sobie i kultywują siebie, przyjmując polski porządek polityczny i dążąc tylko do ocalenia swojego języka i pamięci historycznej. Oczywiście ta prosta kwestia też przeszła niezauważona i na niczym nie zaważyła.

Zresztą, na marginesie – jeden z bardziej znanych ideowych publicystów, człowiek, który bynajmniej z księżyca nie spadł – pyta na Twitterze Marcina Kędzierskiego: „Śląsk dyskryminowany w PRL? Serio?”. Otrzeźwiło mnie to przy okazji i wyrwało z lokalnej bańki, przypominając zasadniczy fakt: wiedza o Górnym Śląsku i jego historii jest w Polsce znikoma, wiedza o rozmiarach Tragedii Górnośląskiej i jej następstwach jest maleńka.

Powszechne jest za to przekonanie, że w czasach Polski Ludowej Śląsk był krainą zupełnie dostatnią i potulną. Pytanie, dlaczego przykładowo zatem pod koniec 1981 r. komuniści pacyfikowali katowicki KWK „Wujek”, grozili pacyfikacją „Juliana” i „Andaluzji” w Piekarach Śląskich, a na „Piaście” w Bieruniu strajkujący górnicy wyjechali spod ziemi dopiero 28 grudnia, pozostało w próżni.

Tyle o podstawach do podpisania. Teraz o podanym uzasadnieniu. Pada oto argument następujący: „Wymaga przy tym podkreślenia, że brak posiadania przez określony etnolekt statusu języka regionalnego nie oznacza, że nie podlega on ochronie. Zarówno bowiem dialekt śląski, tak jak inne dialekty i gwary polskie, podlegają ochronie, której ramy prawne wyznacza ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim. Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 4 tej ustawy, ochrona języka polskiego polega w szczególności na upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a także przeciwdziałaniu ich zanikowi”.

Sama ustawa o języku polskim liczy dziewiętnaście artykułów i jest dość uboga jak na akt, który ma chronić język państwowy, ale o tym mówię mimochodem. Faktem jest jednak, że rzeczona ochrona „gwar i regionalizmów” kończy się właśnie na wymienieniu ich w definicji prawnej ochrony języka polskiego. Przez ostatnie 35 lat historii demokratycznej Polski nikomu zatem nie przyszło do głowy spróbować wyjść choćby w pół drogi i stworzyć mechanizm ochrony dialektów, etnolektów, nic.

Oczywiście na ten przepis powoływało się niejedno wydawnictwo, wydając rozmaite wydawnictwa gwarowe, dialektalne czy etnolektalne, ale nie oszukujmy się – to były działania oddolne, a państwo w tej kwestii jest jednak dość bierne (a, mam wrażenie, po latach 90. coraz bierniejsze). Tyle zatem ta ochrona.

Argument drugi, silnie związany z trzecim, brzmi: „Prezydent podzielając obawy, że uznanie etnolektu śląskiego za język regionalny, a tym samym objęcie go ochroną wynikającą z tego tytułu, może spowodować podobne oczekiwania u przedstawicieli innych grup regionalnych, chcących pielęgnować swoje lokalne języki…”

Jest to dla mnie zdanie niesamowite o tyle, że wybrzmiewa z niego jakaś niezwykła niewiara w siłę polskiej tożsamości, która przecież wypróbowana boleśnie i długotrwale w noc zaborów czy okupacji przetrwała i dała podwaliny odbudowy państwa.

Trudno sobie wyobrazić, że, przykładowo, wniosek Kurpiów czy Podlasian o uznanie ich mowy za język regionalny może mieć charakter rozsadniczy, a nie konsolidacyjny i nadgryzie bezdyskusyjny prymat języka polskiego oraz polskiej tożsamości w Rzeczpospolitej. Kryje się za tym zdaniem jakby obawa o kruchość polskości, a polskość krucha nie jest ani trochę.

Pozostaje ona silną i niezwykłą opowieścią narodowo-społeczną. Z polskiego kręgu kulturowego w Polsce uciec się nijak nie da i zasadnicze pytanie, czy ktoś, poza paroma ultra skrajnymi środowiskami liczebnie do pomieszczenia na szerszej kanapie, tak naprawdę w ogóle chce to robić.

Pada i wspomniany argument trzeci, na który odpowiedź jest trojaka. „Prezydent […] uważa, że nie można zaaprobować żądań o objęcie określonych dialektów językowych przepisami ustawy […], zwłaszcza w bieżącej sytuacji społecznej i geopolitycznej. Niedające się wykluczyć działania hybrydowe, jakie mogą być podjęte w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej, związane z prowadzoną wojną za wschodnią granicą, nakazują szczególną dbałość o zachowanie tożsamości narodowej”.

Przypomnieć należy w pierwszym rzędzie, że posądzenie jakiejś reprezentatywnej części Ślązaków o wyższą podatność na działania z natury prorosyjskie świadczą o jednym: kompletnym zignorowaniu faktu, że w centrum śląskiej martyrologii pozostaje trauma po wkroczeniu Sowietów w roku 1945 i związana z tym fala gwałtów, mordów i podpaleń, a potem dalsze upokorzenia, z wywózkami do Sowietów i biletami w jedną stronę, za Odrę, na czele.

Siedzi to w nas, Ślązakach, za głęboko i wiedzą to wszyscy, nawet ci najskrajniejsi ze skrajnych: choćby cienia najsłabszej rosyjskiej macki nie wolno dopuścić nad naszą ziemię. Całkiem niedawno zresztą śląskie środowiska gremialnie poleciły Ramzanowi Kadyrowowi, któremu temat autonomii śląskiej akurat się w celach skłócenia wewnętrznego Polaków się nawinął, oddalić się od tego zagadnienia, delikatnie mówiąc, w tempie zdecydowanie pospiesznym.

Rzecz druga jest taka, że nie znam przyczyny, dla której nikt nie przeprowadził przeciwnego toku myślowego. A pisząc jaśniej, to łatwo sobie wyobrazić rosyjskiego politruka i powiedzieć, że właśnie teraz, w momencie weta, wytoczyłby on siermiężne propagandowe działa na użytek wewnętrzny w stylu „my to zobaczcie, republiki autonomiczne, obwody autonomiczne, bratskich narodaw sajuz wiekowoj, a w Polsce Ślązakom odmawiają nawet ochrony języka”.

Nie wierzę nijak w jej skuteczność, ale uważam, że ordynowana zza wschodniej granicy jakaś, a jakże, z daleka rozpoznawalna przez wszystkie zainteresowane strony i arcypokraczna próba przeprowadzenia prowokacji antagonizującej Ślązaków z resztą naszego kraju jest obecnie bardziej prawdopodobna, niż była jeszcze przed chwilą.

A rzecz trzecia – to, co pisałem wcześniej. W mojej ocenie temat był do zamknięcia. Nasza mała odrębność nie jest w stanie (ani nie chce) transformować się w coś, co państwu polskiemu zagrozi. Dość powiedzieć, że jesteśmy mniejszością we własnym regionie. A wszystkie próby zmiany status quo podejmowane są od dwóch dekad w pełnej zgodzie z polskim porządkiem prawnym. W niejednym kraju na zachodzie Europy życzono by sobie tak „problematycznych” w swojej zasadniczej masie ruchów regionalnych.

***

Myślę o moim prapradziadku z Brzezin Śląskich, wielokrotnie rewidowanym przez pruskich żandarmów na okoliczność posiadania polskiej flagi. Ukrył ją dobrze. Czemu ją schował i zazdrośnie strzegł? Nie wiem na pewno, ale serce podpowiada mi jedną odpowiedź: chciał na rodzinnym Śląsku być sobą i zaufał temu nieco amorficznemu marzeniu, jakim była jeszcze wtedy Polska. W tym marzeniu mieściło się ocalenie tego, kim jest i jaki język wyniósł z domu. Tylko tyle. I aż tyle.