Kiedy to się właściwie zaczęło? Widmowe narodziny III RP

Przenoszona ciąża, przeciągnięty poród. Polska Schröedingera, która niby przyszła na świat, ale tak do końca nie wiadomo co wpisać w metrykę urodzenia. No bo tak właściwie to kiedy i gdzie miały miejsce te bizarne narodziny III RP?

Pamiętacie jeszcze popularny kilka lat temu serial Dark? Jego bohaterowie, podróżnicy w czasie, przemieszczali się w regularnych pętlach oddalonych od siebie zawsze o 33 lata, starając się rozwikłać skomplikowane fabularne sekrety. Ich wysiłkom towarzyszyło jedno fundamentalne pytanie: kiedy to wszystko miało swój początek?

Nie inaczej jest z historią III RP. Jej genealogia jest równie zagmatwana, co losy bohaterów produkcji Netflixa. I również nad nią wisi ta sama zasadnicza wątpliwość: kiedy i gdzie rozpoczęła się nasza opowieść?

Dlatego warto – podobnie jak w Dark – wyruszyć w podróż w czasie, aby spróbować rozwiązać tę zagadkę. Mimo, że w przypadku III RP nie będą to harmonijne pętle czasu, zawsze oddalone od siebie o ten sam odcinek czasu, to nasza podróż okaże się nie mniej poplątana. Część dat od lat przewija się w debacie publicznej. Inne, nieoczywiste, pokazują, że ta historia jest bardziej skomplikowana niż wydaje się nam na pierwszy rzut oka.

Siedem widmowych narodzin III RP

Pętla pierwsza: 4 czerwca 1989 r.

Symboliczne atrybuty tego historycznego dnia są powszechnie znane. Lech Wałęsa ściskający dłoń solidarnościowych kandydatów. Przerywający rutynę plakatów „Solidarności” szeryf Garry Cooper i słynne W samo południe.

Plebiscyt polityczny nazwany post factum „pierwszymi częściowo wolnymi wyborami”. Tak bardzo wolnymi, że między pierwszą a drugą turą głosowania do Sejmu elity „Solidarności” zgodziły się na zmianę reguł toczącej się już przecież gry, aby komuniści z tzw. listy krajowej mogli w ogóle dostać się do parlamentu. Wolność tak wolna, że aż reglamentowana.

Nie zmienia to faktu, że dziś to właśnie ten dzień i te wybory stały się dla Donalda Tuska i Platformy Obywatelskiej symbolicznym narzędziem walki z Prawem i Sprawiedliwością. Najpopularniejsza data narodzin III RP to jednocześnie dla opozycji podręczny kuferek z cyniczno-przestrzelonymi historycznymi metaforami. Tak jak 4 czerwca ’89 „pokonaliśmy” komunistyczny autorytaryzm, tak dziś wyrwiemy demokratyczne państwo prawa z rąk „dyktatora z Nowogrodzkiej”.

Pętla druga: wrzesień 1945 r.

Podróż kilka dekad wstecz trwała na tyle długo, że dopiero po chwili zamazany obraz stopniowo krystalizuje się przed naszymi oczyma. Głęboka zieleń leśnej gęstwiny. Po harmidrze wyborczego 4 czerwca, przenikliwa cisza aż dźwięczy w uszach. Po prawej, w oddali, dostrzegamy z trudnością zarys – zamaskowanych gałęziami – ziemianek. Czas wybudzić Żołnierzy Wyklętych z ich „dziejowej hibernacji”.

Zamiast tworzyć IV RP Zjednoczona Prawica odwoływała się do widmowej, nigdy nie zaistniałej „III RP bez Jałty”, „Rzeczpospolitej leśno-partyzanckiej”. Jako samozwańczy „spadkobiercy Wyklętych” politycy PiS od 2015 r. wypełniają, we własnym mniemaniu, ich dziedzictwo. Budują tę „właściwą” III RP, korzeniami sięgającą rzekomo roku 1945, a nie Okrągłego Stołu i wyborów z 4 czerwca ’89.

Pętla trzecia: rok 1974

Znów kolejny daleki skok w czasie. Przenosimy się prawie 30 lat wprzód. Rok 1974, połowa dekady Gierka. „Fabryki domów” stawiające setki tysięcy mieszkań, mały Fiat, inżynier Karkowski, szklane butelki Coca coli na stołach pokrytych ceratą.

Przyjęta w połowie lat 70. nowa Ustawa o organizacji handlu i innego typu działalności w gospodarce nieuspołecznionej oznaczało – zdaniem Macieja Gduli – „złamanie podstawowej zasady gospodarki uspołecznionej o wykluczeniu możliwości prywatnego zawłaszczania owoców pracy pracowników najemnych”, mówiąc językiem marksistowskim. W praktyce nowy akt prawny zezwalał po prostu na zatrudnianie przez małe, prywatne zakłady usługowe i produkcyjne pracowników spoza swojej rodziny.

Jedna niepozorna ustawa, epilog późniejszej prywatyzacji i symboliczne zerwanie z dotychczasową doktryną gospodarczą „uspołecznienia środków produkcji”. W ten sposób został wyznaczony przyszły kierunek zmian, od którego nie było już odwrotu. Pierwsze powidoki III RP migoczące niewyraźne już w połowie lat 70.

Pętla czwarta: sierpień ‘80

Determinacja i euforia zakończone podpisaniem słynnych Porozumień Sierpniowych. Jesteśmy w sierpniu 1980 r. w Gdańsku, a na naszych oczach rodzi się pierwsza „Solidarność”. To właśnie w 21 postulatach Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego możemy znaleźć pierwszy program polityczny jeszcze-nie-narodzonej III RP.

Program, który później zostanie w dużej mierze porzucony, a sama robotnicza „Solidarność” przekształcona w polityczny łup, dziedzictwo, o które rozgorzeje walka wśród inteligenckich elit ruchu. Symboliczna data narodzin III RP, do której dziś już nikt specjalnie nie ma ochoty się odwoływać.

Pętla piąta: tym razem rozciągnięta w czasie, między 23 grudnia 1988 a 31 stycznia 1989

Pętla kończącą się symbolicznie na niespełna tydzień przed rozpoczęciem obrad Okrągłego Stołu. Pierwsza data: uchwalenie Ustawy o działalności gospodarczej. Data druga: przyjęcie Ustawy o komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych.

Co w nich takiego ważnego? To właśnie te dwa akty prawne usankcjonowały dziejące się od połowy lat 80. tzw. uwłaszczenie nomenklatury. A będąc precyzyjny- pierwszy z jego trzech etapów. Etap, w którym rozpoczęło się przesuwanie kapitału z sektora państwowego do rąk prywatnych.

Po pierwsze, poprzez prywatyzację majątku instytucji politycznych i społecznych (budynków, środków transportu).  Po drugie – jak pisała w Postkomunizmie Jadwiga Staniszkis – za pośrednictwem podwójnego statusu dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, który był jednocześnie szefem spółki doczepionej do tego przedsiębiorstwa.

W ten sposób powstawała patologiczna, hybrydowa forma własności, stanowiąca etap przejściowy na drodze ku przyszłej „prywatyzacji/komercjalizacji ze wskazaniem”, gdzie państwowy majątek zasilał nową już prywatną spółkę starego dyrektora niedawnego przedsiębiorstwa państwowego.

Pętla szósta: 27 i 28 grudnia 1989 r.

Trafiamy do sejmowej sali obrad, gdzie przyjęte zostają ustawy składające się na tzw. Plan Balcerowicza. Symbolicznie rozpoczyna się transformacja ustrojowa w jej gospodarczym wydaniu.

Choć tak naprawdę to tylko kontynuacja działań zapoczątkowanych jeszcze w połowie lat 70. i kontynuowanych w latach 80. Kolejna symboliczna cezura, która dzisiaj jest przestrzenią sporu i odrzucenia. Data narodzin III RP, która nie zostanie powszechnie zaakceptowana.

Pętla siódma: 3 lipca 1992 r.

Wówczas prawdopodobnie nie wydarzyło się nic historycznie ważnego. Ot, kolejny dzień trwającej transformacji ustrojowej. Kolejny dzień, w którym – być może – został sprywatyzowany kolejny z dawnych zakładów przemysłowych. Kolejny dzień, kiedy na jednym z setek polskich bazarów jeden z tysięcy „Paździochów transformacji” rozstawiał popularne „szczęki”.

To narodziny III RP rozciągnięte w czasie, bez Wielkich Dat, Wielkich Nazwisk i Wielkich Wydarzeń. Słodko-gorzka perspektywa społeczna, oddolna, łącząca wysiłek anonimowych tysięcy, niczym bohaterowie kawałka Przebój nocy PRO8L3M-u, z stopniowym upadkiem starego uporządkowanego świata PRL-owskich zakładów pracy opisanego przez Magdalenę Okraskę w jej książce Nie ma i nie będzie.

Dotarłem na Pragę, wujek Władek z autami biznes tam robił
Król lawet – legalny czy nie? Ch*j mnie to obchodzi
To był grudzień 91. rok, początki to kompletny szok
Garaż, mieszkanie u wujka, ten Skaryszewski blok
Skręcałem, rozkręcałam, potem goniliśmy na giełdę w Słomczynie

Narodziny III RP do opowiedzenia na nowo

Z upływem czasu z fabularnego gąszczu Dark wyłania się para kluczowych bohaterów. Pod symbolicznymi imionami Adam i Ewa toczą pojedynek o okiełznanie chaosu kapryśnych prądów czasu. Nie inaczej dzieje się w przypadku historii III RP. Czym bowiem jest polityka historyczna, jeśli nie pragnieniem zapanowania nad czasem i nadania autorskiego kształtu przeszłości, teraźniejszości i przyszłości?

Donald Tusk i jego dobranocka o wyborach 4 czerwca ’89 i współczesnej walce opozycyjnego dobra z PiS-owskim złem. Jarosław Kaczyński z jego historyczną zabawą w wycinanki, w konsekwencji której narodziny III RP zostają zlokalizowane gdzieś pomiędzy leśnymi kryjówkami żołnierzy wyklętych i innym 4 czerwca- tym z „nocnej zmiany” i legendy upadku rządu Olszewskiego. Awers i rewers tej samej monety.

Metafory mogą być różne: od węzła gordyjskiego, przez kłącze rodem z pism Gillesa Deleuze’a i Felixa Guattariego, po polityczno-gospodarczo-społeczny patchwork. III RP to państwo postmodernistyczne, którego początki wydają się rozmywać w historycznej mgle.

Raczej rozlewający się proces niż jedno, ostre periodyzacyjne cięcie. Zresztą tych potencjalnych początków-pętli można by wskazać jeszcze więcej: od picia wódki w Magdalence, przez ustalenia Okrągłego Stołu, po pierwsze całkowicie wolne wybory samorządowe z 1990 roku.

I to właśnie ten niedookreślony proces wymaga opowiedzenia na nowo. Cztery dekady, gdzieś pomiędzy 1974 a 2004, czas obejmujący pełnię dekady Gierka, ponure lata 80., transformację ustrojową, aż po pojawienie się nad Wisłą zachodnich korporacji i wejście Polski do Unii Europejskiego. Długie, widmowe narodziny III Rzeczpospolitej.