Zamrożenie reform, prawny paraliż, kosztowne opóźnienia. Polityka środowiskowa na 3-

To nie był dobry rok dla ochrony środowiska. Na walce z inflacją i kryzysem energetycznym najdotkliwiej ucierpiały dwa sektory: gospodarka odpadami i działania antysmogowe. Negatywnie można ocenić tymczasowe zniesienie norm jakości węgla i legislacyjny paraliż w reformie rozszerzonej odpowiedzialności producenta. Pochwalić należy zaostrzenie kar wobec przestępców środowiskowych i kontynuowanie reform usprawniających programy dotacyjne.

W 2022 r. jeszcze bardziej niż w poprzednich latach ekologia stała się zakładniczką kryzysu energetycznego (spowodowanego wojną za naszą wschodnią granicą). Niestety, walka z inflacją i rosnącymi cenami pogrzebała część prośrodowiskowych rozwiązań, które zostały uznane za groźbę potencjalnego wzrostu kosztów dla mieszkańców.

Paraliż legislacyjny w gospodarce odpadami –

Zamrożenie reform i legislacyjny paraliż – w tych słowach można zwięźle podsumować działania rządu na polu gospodarki odpadami. Najbardziej palące problemy branży odpadowej i samorządów, którym daleko do osiągnięcia wymaganych przez UE poziomów odzysku i recyklingu, wciąż nie są rozwiązane.

To decyzyjne zawieszenie najbardziej widać na przykładzie kluczowej dla funkcjonowania całego rynku reformy rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP). Mimo kilkukrotnych zapowiedzi nie zobaczyliśmy uaktualnionego o uwagi zebrane w konsultacjach projektu ustawy. Tymczasem brak reformy ROP sprawia, że polski recykling nie otrzymuje należytego wsparcia finansowego, a koszty zagospodarowania odpadów ponoszą bardziej niż w jakimkolwiek innym kraju UE mieszkańcy, a nie zobowiązani do tego przedsiębiorcy.

Negatywnie należy też ocenić ponad półtoraroczne opóźnienie we wdrożeniu dyrektywy o jednorazowych plastikach, która zakazywałaby sprzedaży kilkunastu rodzajów jednorazowych produktów z tworzyw sztucznych i ustalała obowiązkową zawartość recyklatu w butelkach na napoje.

To wymierna strata dla polskiego budżetu. Wycofanie z rynku tych produktów i zmniejszenie strumienia odpadów plastikowych, które trudno przetworzyć, pozwoliłoby ograniczyć wysokie kwoty unijnego podatku od plastiku niepoddanego recyklingowi w 2022 r. i opiewającego na ponad 1,7 mld zł.

System kaucyjny i Krajowy Plan Gospodarki Odpadami +/-

Rząd wykazał się inicjatywą, gdy zaproponował wdrożenie w Polsce systemu kaucyjnego na wybrane opakowania. Trudno jednoznacznie ocenić propozycję Ministerstwa Klimatu i Środowiska, które nie przedstawiło jeszcze dokładnego modelu działania i finansowania, do czasu przyjęcia ostatecznej wersji ustawy.

Jednocześnie krytykę powinna spotkać zaburzona kolejność, w której resort klimatu postanowił wdrażać zmiany prawne, chociażby we wprowadzaniu systemu kaucyjnego, który jest powszechnie uznawany za dopełnienie ROP-u, a nie mechanizm mogący skutecznie funkcjonować w oderwaniu od niego.

W tym kontekście należy dostrzec, że Ministerstwo Klimatu i Środowiska opublikowało w ocenianym roku również projekt Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2028 (KPGO 2028). Inicjatywa zasługuje na docenienie, natomiast sam dokument trudno ocenić, bo nie uwzględniono w nim przede wszystkim wpływu kluczowych reform, m.in. ROP.

Walka z mafiami śmieciowymi i aktywność IOŚ i NFOŚiGW dotycząca odpadów +

Najkorzystniejszą zmianą w 2022 r. było zaostrzenie walki z tzw. mafiami śmieciowymi, czego przejawem jest m.in. zwiększenie sankcji za wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku. Kary podniesiono do 10 mln zł, a za nielegalne porzucenie odpadów niebezpiecznych grozi teraz nawet do 12 lat pozbawienia wolności. 

We wcześniejszych latach niższe kary za tego typu przestępstwa niespecjalnie odstraszały przestępców mogących liczyć na bardzo duże zyski z nielegalnej działalności. Wciąż potrzebna jest jednak gruntowna reforma Inspekcji Ochrony Środowiska, która powinna być lepiej wynagradzana i jeszcze ściślej współpracować ze służbami mundurowymi.

Pozytywnie należy też ocenić aktywność Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który trafnie rozpoznał potrzeby branży i podjął prace nad uruchomieniem nowego programu priorytetowego mającego współfinansować budowę biogazowni. Jest to potrzebny ruch, ponieważ obserwujemy deficyt takich instalacji i dużą ilość bioodpadów zbieranych w polskich domach.

Trzeba również docenić prace Instytutu Ochrony Środowiska, który stał się w 2022 r. prawdziwym merytorycznym zapleczem rządu w kwestii odpadów i wypełniał istniejącą na rynku lukę w danych.

Walka ze smogiem w czasach kryzysu –

Choć kryzys energetyczny spowodowany rosyjską agresją na Ukrainę na poziomie rządowej agendy nie spowodował „zawieszenia” walki ze smogiem, to w praktyce okazał się dobrym pretekstem, by tymczasowo przesunąć ciężar zaangażowania władz z ochrony powietrza na zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego i cieplnego.

Najdobitniejszym tego przykładem było uruchomienie dopłat do węgla. O ile jeszcze działanie to można uznać za uzasadnione w krótszej perspektywie i w sytuacji kryzysu, tak trzeba też zauważyć, że dopłaty mają pochłonąć ponad 11 mld zł. Część tych pieniędzy można było przeznaczyć na rozwiązania długofalowe, np. zintensyfikowanie wsparcia dla rozwoju pomp ciepła lub ocieplenia budynków. 

Negatywnie należy też ocenić tymczasowe zniesienie norm jakości węgla, które zostały przyjęte jeszcze we wrześniu 2018 r., by wyrugować z rynku najbardziej szkodliwe dla zdrowia odmiany paliwa.

Korekta Czystego Powietrza +/-

Rząd podjął pozytywne działania, by zreformować sztandarowy program wymiany źródeł ciepła – Czyste Powietrze. Od stycznia 2023 r. wsparcie będzie nie tylko wyższe (dotacje wyniosą ponad 100 tys. zł), ale również rozszerzone o wydatki na poprawę efektywności energetycznej. Uproszczony zostanie też sam sposób składania wniosków. Trzeba docenić, że rząd, mimo presji związanej z wojną, nie wycofał się z zakazu dofinansowania kotłów węglowych, który obowiązuje od 1 stycznia 2022 r.

Niestety, mimo podjętych reform i planowanych zmian, trudno pozytywnie ocenić tempo, w jakim program jest realizowany. Wymiana pieców wciąż jest zbyt wolna. Co gorsza, po raz pierwszy nastąpił spadek zainteresowania programem. W 2021 r. rozpatrywano tygodniowo 4,5-5 tys. wniosków o wymianę „kopciucha”, w roku 2022 było to 3,3-3,5 tys.

Nie zmienia to faktu, że jest to już czwarty rok, w którym program Czyste Powietrze rozkręca się, ale wciąż nie może wejść na wyższe obroty, co byłoby niezwykle pożądane. Dalej na wymianę czeka prawie 3 mln starych pieców. 

Rozwiązaniem mogłaby być dodatkowa promocja i uruchomienie specjalnych instrumentów wsparcia skierowanych do najuboższych, którzy często nie mogą ubiegać się o dotacje, bo nie są w stanie uzbierać środków na wkład własny.

Zarządzanie wodami +/-

W 2022 roku na pierwszy plan wysunęły się problemy związane z brakiem skutecznego nadzoru nad wodami i podziałem kompetencji między Inspekcją Ochrony Środowiska, wojewodami, Wodami Polskimi i Ministerstwem Infrastruktury, które przejęło zarządzanie wodami po rozwiązanym Ministerstwie Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej. Unaocznił to przykład katastrofy na Odrze, która obnażyła m.in. brak skutecznego monitoringu jakości wód.

Negatywnie należy ocenić spóźnioną reakcję na pierwsze informacje o nieprawidłowościach, które zaczęły spływać do stosownych organów już pod koniec lipca, a na podjęcie zdecydowanych działań, m.in. zaangażowanie wojska, rząd zdecydował się dopiero dwa tygodnie później. Zaangażowanie władz było wówczas duże, ale trudno jednoznacznie ocenić skuteczność tych działań, bo wciąż nikomu nie postawiono zarzutów.

Rząd zapowiedział przeznaczenie ponad 250 mln zł na rozbudowę stacji badawczych, które pozwolą lepiej mierzyć np. poziom zanieczyszczeń, wielkość przepływu i temperaturę wody. To dobra wiadomość, ale na ocenę jest jeszcze za wcześnie. Podobnie nie sposób ocenić skuteczności dotyczącej Odry specustawy, która ma być dużym programem inwestycyjnym skupionym na budowie nowych oczyszczalni ścieków i stopni wodnych pozwalających regulować poziom wody w rzece.