Nawet 1% od firm mógłby uratować organizacje pożytku publicznego

Rzeczywistość 1% okazała się inna od tego, co planowano. Obecnie podatek wypełnia przede wszystkim luki w służbie zdrowia, a miał służyć budowaniu ruchów obywatelskich. Pieniądze publiczne nie powinny być kierowane imiennie – na konkretnego Jasia lub Małgosię – ale służyć wszystkim tym, którzy znaleźli się w sytuacji Jasia czy Małgosi. Co więcej, ponad 1/3 kwoty z 1% trafiła do 4 pierwszych organizacji pożytku publicznego. Elementem poprawy systemu może być możliwość przekazania 1% podatku CIT, który pomógłby rozpocząć budowę kapitału społecznego, współpracy międzysektorowej i więzi na linii firmy-NGO.

Od 2023 r. podatnicy PIT-u mogą dokonać odpisu 1,5% na rzecz wybranej organizacji pożytku publicznego (OPP). Z takiego narzędzia wsparcia organizacji pozarządowych chętnie korzystamy. A gdyby taką samą możliwość stworzyć przedsiębiorcom? W Słowacji taki mechanizm pozwala NGO na dodatkowe 38 mln euro rocznie wpłat.

Więcej pieniędzy podatników na trzeci sektor

Od 2004 r. indywidualni podatnicy mogą przekazywać 1% ze swoich podatków na rzecz wybranej organizacji pożytku publicznego (OPP). 2023 r. będzie pierwszym, w którym zamiast 1% podarujemy 1,5%.

To skutek nowelizacji związanej z wprowadzeniem pakietu zmian Polskiego Ładu 2.0, w którym podwyższono do 1,5% odpis od podatku PIT dla OPP. Wyższa wartość podatku przekazywana na rzecz organizacji znajdzie zastosowanie już w rozliczeniach dokonywanych w 2023 r. za przychody uzyskane za cały 2022 r. Nowelizacja w tym zakresie związana była z naciskami, jakie wywarło środowisko organizacji pozarządowych.

Podwyższenie kwoty wolnej od podatku i obniżenie stawki podatku PIT z 17% do 12%, choć z punktu widzenia podatnika jest korzystną zmianą, to z perspektywy OPP budziło duże obawy. Szacunki mówiły o spadku przychodów z 1% podatku o 20%-30%. W 2022 r. swoim odpisem 1% podzieliło się blisko 15,9 mln podatników na kwotę ponad 1 mld zł.

Kiedy blisko po 7 latach prac, m.in. w zakresie wdrożenia w Polsce mechanizmu 1% z PIT-u, w końcu go wprowadzono, liczono, że będzie to rozwiązanie wyrównujące szanse pomiędzy małymi a dużymi NGO. Możliwość przekazania 1% PIT-u miała zachęcać obywateli do myślenia o dobru wspólnym.

Kwoty przekazane z 1% rosną z roku na rok – w 2019 r. o ponad 100 mln zł, w 2020 r. o 30 mln zł, w 2021 r. o 65 mln, a w 2022 r. o ponad 141 mln zł. Te dane robią wrażenie. Niestety to tylko część obrazu.

Prywatyzacja i monopolizacja 1%

Dane udostępnione przez Ministerstwo Finansów pokazują, że na 8945 organizacji pożytku publicznego uprawnionych do wpłat z 1% PIT-u (dane z 2022 r.) 50% środków z 1% zdobywa 20 NGO posiadających subkonta (najczęściej tych samych). Blisko połowa wszystkich środków z 1% trafiła do organizacji działających w obszarze ochrony zdrowia, mimo że stanowią one tylko 15% uprawnionych do przychodów z 1% OPP. Ponad 1/3 kwoty 1% trafiła do 4 pierwszych organizacji pożytku publicznego (dane z 2022 r.).

Od kilku lat pierwsza dziesiątka OPP, które otrzymały najwięcej 1%, nie ulega większym zmianom. Najwięcej pieniędzy zdobywa Fundacja Dzieciom „Zdążyć z Pomocą” (ponad 210 mln zł), a najmniej w 2022 r. zebrała Fundacja „Urologia” (0,10 zł).

Z drugiej strony 1% od rozliczających się osób prywatnych miał stanowić wzmocnienie finansowe działań organizacji społecznych. Obecnie przekazywany jest przede wszystkim osobom fizycznym (subkontom) i tak naprawdę nie buduje siły sektora.

Rzeczywistość 1% okazała się inna od tego, co planowano. Obecnie podatek wypełnia przede wszystkim luki w służbie zdrowia, a miał służyć budowaniu ruchów obywatelskich. Pieniądze z 1% przeznaczane są na leczenie konkretnych osób. Możliwość przekazywania podatku na tzw. subkonta, czyli konta konkretnych podopiecznych, doprowadziła do prywatyzacji podejmowanych działań.

Według krytyków tego rozwiązania wypacza ono ideę pożytku publicznego. Pieniądze publiczne nie powinny być kierowane imiennie – na konkretnego Jasia lub Małgosię – ale służyć wszystkim tym, którzy znaleźli się w sytuacji Jasia czy Małgosi. Z drugiej strony nie można nie zauważyć, że to właśnie możliwość dokładnego zaadresowania pieniędzy z 1% przyczyniła się do szybkiego wzrostu zainteresowania tym mechanizmem.

Choć nie ulega wątpliwościom, że te pieniądze są potrzebne podopiecznym organizacji pomocowych, to jednocześnie trudno się nie zgodzić z tym, że potrzeba środków dla organizacji społecznych. Finanse wzmocnią je instytucjonalnie i infrastrukturalnie, np. poprzez szkolenie dla kadry, zakup/remont nieruchomości, doposażenie w sprzęt, kampanie mające na celu pozyskanie darczyńców lub na budowanie tzw. kapitału żelaznego, a w rezultacie pozwolą skuteczniej realizować misję organizacji.

Słowacki przykład

Obecnie coraz bardziej wybrzmiewa potrzeba wprowadzenia możliwości alokacji przez płatników podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) 1% wartości podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego, co w założeniu miałoby stanowić uzupełnienie wsparcia finansowego dla sektora organizacji pozarządowych kierowanego przez mechanizm odpisu podatkowego PIT.

Słowacja jest jak dotąd jedynym krajem w Europie, w którym jednocześnie dostępna jest alokacja 2% PIT-u i 1%-2% CIT-u. Mimo tego, że jest ona państwem mniejszym – zarówno w sensie geograficznym, jak i demograficznym – ma stosunkowo rozbudowany i zróżnicowany sektor pozarządowy.

Nasz południowy sąsiad 3 lata po uruchomieniu alokacji PIT-u zdecydował się w 2004 r. wprowadzić dodatkowo mechanizm alokacji CIT-u. W roku wprowadzenia skorzystało z niego 8 360 przedsiębiorców. Łącznie wygenerowali oni nieomal 19 mln euro. Z roku na rok ta kwota rosła. Od kilku lat utrzymuje się na zbliżonym poziomie ok. 37,5 mln euro. Łącznie przychody z tytułu 1% podatku na Słowacji kształtują się na poziomie ok. 70 mln euro rocznie.

Firmy na ratunek NGO?

Za przykładem Słowacji może podążyć Polska. Z inicjatywą wprowadzenia 1% od firm wyszedł Instytut Spraw Obywatelskich. Od 2020 r. podejmowane są aktywności przede wszystkim w obszarze rzeczniczym i edukacyjno-promocyjnym, czego efektem jest przygotowanie petycji i jej upowszechnianie w 2022 r., aby wprowadzić mechanizm 1% z CIT-u dla OPP. Zebrano już ponad 4,1 tys. podpisów. Zbiórka nadal trwa.

Ważnym elementem dalszego rzecznictwa jest opracowany dokument – Założenia do projektu przepisów wprowadzających w polskim systemie prawa jednoprocentowy odpis z podatku dochodowego od osób prawnych na rzecz organizacji pożytku publicznego. Opracowane założenia były szczegółowo omawiane podczas spotkań online i na żywo z przedstawicielami sektora pozarządowego. Spotkania, konferencje i kongresy były okazją do zaprezentowania pomysłu i jego omówienia z przedstawicielami biznesu. Co więcej, podczas Samorządowego Okrągłego Stołu, który odbywał się 8 i 9 maja 2022 r. we Wrocławiu, do białej księgi 222 rekomendacji wpisano „wprowadzenie możliwości odpisu 1% w podatku CIT na rzecz tych organizacji”.

Zestaw tych propozycji przygotowało ponad 120 ekspertów, samorządowców i przedstawicieli NGO. Obradom Samorządowego Okrągłego Stołu w tej sprawie przysłuchiwało się kilkaset osób, które zasiadły na widowni we wrocławskiej Hali Stulecia. Dokument trafił do premiera, prezydenta RP, marszałków Sejmu i Senatu oraz Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. Jak ogłoszono na konferencji po spotkaniu z prezydentem, premierem, Senatem i Sejmem, „księga jest repetytorium wiedzy na temat stanu faktycznego, potrzeb i rozwiązań systemowych na najbliższe lata”.

Według powyższej propozycji społecznej odpisu mogłyby dokonywać m.in. spółki kapitałowe, spółki komandytowe, spółki komandytowo-akcyjne, fundacje, stowarzyszenia, wspólnoty mieszkaniowe i, co do zasady, podatkowe grupy kapitałowe. Mechanizm nie obejmowałby spółek akcyjnych z udziałem Skarbu Państwa, instytucji gospodarki budżetowej i spółek komunalnych.

Odbiorcą odpisu mogłyby być wyłącznie OPP, z wyłączeniem organizacji utworzonych przez dysponenta (np. własnych fundacji, w tym zwłaszcza fundacji korporacyjnych), z udziałem dysponenta (np. lokalnych grup działania), powiązanych kapitałowo (np. własnych fundacji) lub osobowo (np. gdyby ta sama osoba fizyczna była w zarządzie spółki – dysponenta i stowarzyszenia – OPP).

OPP mogłyby odmówić przyjmowania odpisów z CIT-u. W takim przypadku informację o tym powinny ujawnić. Ponadto alokacja dokonywana byłaby na ogół działalności pożytku publicznego, a nie na cel szczegółowy.

Wraz z wprowadzeniem mechanizmu powinna także nastąpić stosowna rozbudowa zeznań podatkowych OPP, ich merytorycznych sprawozdań z działalności i sprawozdań finansowych, z których jasno wynikałoby, na jaki cel wykorzystano odpis. Systemowe zapewnienie jak najlepszego i najbardziej efektywnego wykorzystania środków z 1% wymaga transparentności i merytorycznej kontroli w tym zakresie.

Korzyści z 1% podatku od firm

Brak możliwości wskazania celu szczegółowego w proponowanym rozwiązaniu jest szansą szczególnie dla organizacji niedziałających w obszarze zdrowia, m.in. podmiotów sektora obywatelskiego, kulturalnego lub sportowego. Promowane będzie zbieranie odpisu procentowego na organizację i cele pożytku publicznego, które są realizowane.

Możliwość wskazywania celu szczegółowego niesie zbyt duże prawdopodobieństwo powielenia obecnie funkcjonujących mechanizmów, tzn. zamiast przekazywać odpis procentowy na wzmocnienie organizacji, pieniądze przede wszystkim będą wpływać na konta konkretnych podopiecznych. W tym rozumieniu nie jest to pożytek publiczny.

Jeszcze większą zachętą do filantropii może być powielenie rozwiązania słowackiego i wprowadzenie mechanizmu 2% CIT-u. Jeśli firma przekaże w postaci darowizny na rzecz organizacji pozarządowej 0,5% kwoty, którą planuje odliczyć w ramach mechanizmu 1% CIT-u, uzyskuje prawo do przekazania na rzecz organizacji 2% należnego fiskusowi podatku CIT.

Wprowadzenie mechanizmu 1% od firm może okazać się realnym wsparciem dla organizacji realizujących cele pożytku publicznego. Na podstawie danych Ministerstwa Finansów z grudnia 2022 r. możemy poznać wyniki finansowe największych firm w Polsce. Zgodnie z Ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych publicznie dostępne są dane firm, których wartość przychodu uzyskana w roku podatkowym przekroczyła równowartość 50 mln euro. To właśnie te firmy tworzyłyby podstawową wagę mechanizmu alokacji CIT-u.

Wpływy z CIT-u wyniosły w tej grupie blisko 45,8 mld zł. Faktycznie CIT zapłaciło 3 300 przedsiębiorstw z 5 630. Łączne wpływy z CIT-u za 2021 r. wyniosły ponad 66,7 mld zł. W rozważanym tu wariancie 1% CIT-u oznacza średnio ok. 139 tys. zł alokacji 1% CIT-u dla każdego z przedsiębiorstw z tej listy (największych w Polsce). Na dane za 2022 r. jeszcze chwilę należy poczekać.

Warto podkreślić, że możliwość przekazania 1% podatku CIT-u może zachęcać obywateli do myślenia o dobru wspólnym i świadomym wyborze wspólnych potrzeb, szczególnie na gruncie lokalnym. Mechanizm w ten sposób pomógłby rozpocząć budowę kapitału społecznego, współpracy międzysektorowej i więzi na linii firmy-NGO. Warto chociażby z tego powodu co najmniej tę propozycję rozważyć.