Po reformach Czarnka nikt nie chce być doktorantem. Polityka szkolnictwa wyższego i nauki na 2+

Najważniejszym wydarzeniem w roku 2022 w sektorze szkolnictwa wyższego i nauki była pierwsza ewaluacja działalności naukowej. W obszarze legislacyjnym rok ten – jako kolejny z rzędu – upłynął pod znakiem braku konkretnych działań w sprawie reformy Polskiej Akademii Nauk. Powstała za to Akademia Kopernikańska. Poziom finansowania nauki i pensje naukowców są już nie tylko niskie, ale stały się obiektem społecznych drwin.

Nauka i szkolnictwo wyższe to obszar kluczowy z punktu widzenia długoterminowego rozwoju państwa i społeczeństwa. Skuteczna polityka publiczna w tym sektorze powinna być postrzegana jako punkt wyjścia do zapewniania jakości działań i realizacji polityk publicznych we wszystkich innych obszarach. Niestety, realizacja tej polityki w roku 2022 nie daje podstaw do optymizmu.

Ewaluacja –

„Serce reformy szkolnictwa wyższego i nauki” – bo tak określano zasady ewaluacji naukowej, wynikające z tzw. Konstytucji dla Nauki – w roku 2022 zabiło mocniej. Obejmująca lata 2017-2021 ewaluacja przeprowadzana była po raz pierwszy w oparciu o nowe regulacje. To jeden z kluczowych elementów polityki publicznej w tym obszarze – od kategorii naukowych zależy m.in. finansowanie, wiele uprawnień i szeroko rozumiane szanse rozwojowe.

Już wcześniej, w roku 2021, podjęto jednak działania mające na celu wpłynięcie na ewaluacyjne wyniki. Mowa tu w szczególności o głębokich i nieuzasadnionych zmianach w liście czasopism punktowanych. W efekcie ogłoszone w sierpniu 2022 wyniki ewaluacji – zarówno z powodu jej konstrukcyjnych wad pozwalających na nadużycia, jak i bezpośrednich działań Ministra – wypadły świetnie nawet w przypadku podmiotów o niskim poziomie naukowym.

Tak zmanipulowane i oparte na chęci „unikania skandali” kategorie naukowe ani nie są dowodem na wysoką jakość badań, ani nie doprowadzą do podniesienia rangi doktoratów i habilitacji, ani też nie skłonią podmiotów, które słabo wypadły, a zostały „uratowane”, do podjęcia działań naprawczych.

Zapowiedzi „braku krzywdy” i zachęty ministra Czarnka sprawiły, że od wyników (i tak bardzo dobrych) odwołała się ponad połowa ewaluowanych podmiotów, a sam minister z góry, przed rozpatrzeniem wniosków, zapowiedział, że przytłaczająca większość odwołań zostanie uwzględniona. Ta obietnica dopełnia działania ministra związane z ewaluacją i jest doskonałym jej podsumowaniem.

Finansowanie –

Problem finansowania sektora akademickiego można postrzegać w dwóch aspektach – jako finansowanie podmiotów składających się na ten sektor i jako poziom wynagrodzeń osób w nim pracujących. W obu przypadkach sytuacja, od dawna zła, w roku 2022 stała się katastrofalna. Wynagrodzenie asystentów ledwie przekracza pensję minimalną, a doktoranci są już dawno poniżej niej. Z kolei minimalne wynagrodzenie profesora równa się dwóm pensjom minimalnym, podczas gdy jeszcze kilka lat temu była to równowartość trzech.

W ujęciu realnym pensje akademików stale spadają, a podwyżki nie wyrównują nawet rocznej, a co dopiero skumulowanej, inflacji, nie mówiąc o dotrzymaniu kroku płacom w sektorze prywatnym. Zamrożenie budżetu Narodowego Centrum Nauki sprawia, że w konkursach grantowych odsetek sukcesu jest bardzo niski (NCN przewiduje, że wkrótce może spaść poniżej 10%). Uczelnie mają problem z odtwarzaniem kadr naukowych, ponieważ absolwenci nie są zainteresowani pracą na takich warunkach. W wielu dyscyplinach nie ma chętnych do szkół doktorskich, do których dostęp miał być elitarny, a tymczasem liczba kandydatów często jest mniejsza niż liczba miejsc.

Nie lepiej wygląda sytuacja studentów – zaniżone progi dochodowe stypendiów socjalnych, a także ich stawki, istotnie obniżają dostępność wykształcenia wyższego, zwłaszcza w dużych ośrodkach.

W warunkach podwyższonej inflacji, znaczących wzrostów kosztu najmu, możliwość ukończenia dobrych studiów znów coraz bardziej zależy od pochodzenia, lokalizacji domu rodzinnego, posiadania hojnych rodziców lub partnera, a coraz mniej od wiedzy i aspiracji młodych ludzi. Stawia to pod znakiem zapytania realizację konstytucyjnej zasady równego dostępu do wykształcenia i aktualizuje ryzyko dziedziczenia pozycji społecznej.

Zmiany prawne –

W 2022 roku przygotowano dwa główne projekty zmian w Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce – pierwszy, zawierający kilka korekt, uchwalono wiosną. Drugi, znacznie większy projekt tzw. technicznej nowelizacji, przeleżał pół roku i dopiero w listopadzie trafił do prac parlamentarnych, podczas których dodano zresztą szereg niekonsultowanych wcześniej poprawek.

Część zmian jest słuszna, inne budzą wątpliwości, ale zmiany te nie wpływają w sposób znaczący na politykę państwa w tym obszarze – dotyczą raczej punktowych problemów albo rozwiewają wątpliwości interpretacyjne (zwłaszcza w sprawach nadawania stopni naukowych). Do najbardziej wątpliwych rozwiązań należy podniesienie wieku pozwalającego na członkostwo w organach uczelni, w praktyce dające możliwość zasiadania w nich aż do 74 roku życia. Zmiana te cementuje model, w którym gigantyczny wpływ na funkcjonowanie sektora mają osoby w wieku emerytalnym, a prawie żadnego – młodzi naukowcy.

Istotna dla funkcjonowania systemu była natomiast zmiana w klasyfikacji dziedzin i dyscyplin. O ile utworzenie niektórych dyscyplin może być rzeczywiście uzasadnione, o tyle chociażby wprowadzanie w klasyfikacji nowej dziedziny w postaci nauk o rodzinie czy wyodrębnianie nauk biblijnych jako osobnej dyscypliny trudno uznać za zasadne. 

Tworzenie małych, hermetycznych dyscyplin, czasem uprawianych w ledwie kilku jednostkach w kraju, sprzyja tworzeniu się akademickich koterii. W mikrodyscyplinach trudno o rozsądną ewaluację, a na awanse naukowe, ocenę osiągnięć, publikacji i grantów ogromny wpływ mają czynniki towarzyskie. Konsolidacja dyscyplin była słusznym krokiem, a odwrót od tej koncepcji jest w dużej mierze – o czym świadczy uzasadnienie do projektu zmian – efektem lobbingu.

Polska Akademia Nauk i Akademia Kopernikańska –

W 2022 roku, podobnie jak w latach poprzednich, podkreślano potrzebę reformy PAN. Dyskusja ta, będąca już niemal stałym elementem akademickiego krajobrazu, nie doprowadziła jednak do powstania jakichkolwiek projektów ustaw. W lipcu powołano resortowy zespół ds. opracowania projektu ustawy o PAN, ale ani zakres jego prac, ani ich ewentualne efekty, nie są znane.

Powstała natomiast Akademia Kopernikańska, której celem ma być, zdaniem twórców, zwiększenie konkurencyjności i poziomu rozpoznawalności polskiej nauki w świecie. Środowisko akademickie nie dostrzegało sensu jej utworzenia, czemu dało wyraz w licznych opiniach na etapie prac legislacyjnych. Wskazywano w nich m.in., że instytucja ta powiela zadania podmiotów już istniejących, a w warunkach drastycznego niedofinansowania całego sektora jej utworzenie odbędzie się, siłą rzeczy, ich kosztem.

Pierwszy Światowy Kongres Kopernikański, którego organizatorem jest Akademia, ma się odbyć, zgodnie z ustawą, już w lutym 2023 r. w Toruniu. W momencie oddania tego tekstu (grudzień 2022) na temat Kongresu wciąż niewiele wiadomo. 

Przeciwdziałanie skutkom wojny +

Obszar szkolnictwa wyższego i nauki nie był tym, w którym skutki napaści Rosji na Ukrainę (jak np. napływ uchodźców) uwidoczniły się najsilniej. W takim jednak zakresie, w jakim wystąpiły, państwo podołało tym wyzwaniom. Sprawnie uchwalono i wdrożono ułatwienia w przyjmowaniu ukraińskich studentów, zapewniając im minimum wsparcia (stypendia socjalne i zapomogi). Uproszczono zatrudnianie ukraińskich akademików. Wybuch wojny był także asumptem do zacieśnienia polsko-ukraińskiej współpracy w tym sektorze, m.in. w środowiskach rektorskich czy młodych naukowców, jak też utworzenia specjalnych programów przez polskie agencje finansujące badania.