Książka i wódka. Kultura rosyjska jako genetyczne źródło putinowskiego państwa

Destrukcyjne i groźne tendencje istnieją w każdej kulturze narodowej. Jednakże zdecydowana większość intelektualistów podchodzi do nich krytycznie, dzięki czemu nie oddziałują one na społeczeństwo. Inaczej jest w Rosji, gdzie te najbardziej demoniczne aspekty są nie tylko krytykowane, lecz także pielęgnowane przez władzę. Nie ma się co dziwić. Wielkorosyjskim imperialistycznym politykom zależy na tym, aby mogli realizować własne plany i żeby podległy im naród nie przestawał ich popierać.

Rosyjska pogarda względem społeczeństwa

Noblistka z 2015 r. – białoruska reportażystka, Swietłana Aleksijewicz – jedną ze swoich książek zatytułowała Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka. Wydawało się jej, że duch Związku Radzieckiego przestał straszyć. Niestety myliła się. W przedmowie do reportażu Wojna nie ma w sobie nic z kobiety, który opowiada o udziale kobiet w wojsku ZSRR w czasie II wojny światowej, przekonywała, że homo sovieticus przeistoczył się w swoją nową formę człowieka rosyjsko-radzieckiego, już nie wprost totalitarnego i oddanego komunizmowi, ale posiadającego wiele jego cech. Zrozumienie tej specyficznej formacji ducha umożliwi nam poznanie podstawowych mechanizmów rządzących putinowskim państwem.

W Rosji literatura jest wszystkim. Jak powiada anonimowy czołgista w Cynkowych chłopcach Aleksijiewcz, „książka i wódka… Dwie tajemnice Rosji”. Literatura odpowiada za tworzenie podstawowych idei, to w niej należy szukać wzorów do naśladowania. Jeden z klasyków socrealizmu, Nikołaj Ostrowski, autor powieści Jak hartowała się stal, która pełniła istotną pedagogicznie rolę w czasach komunizmu, przedstawia postać Pawki Korczagina, modelowego bolszewika i archetypicznego hominis sovietici. Dziarsko „tępi on jaśnie panów”, bojuje z Polakami i Ukraińcami. Charakteryzuje go ascetyzm, fanatyczne i całkowite oddanie partii i państwu, quasi-mesjanizm rozumiany jako walka o ludzkość oraz gotowość do cierpienia i każdego czynu, w tym pozbawienia życia „wrogów ludu” bez zawahania przy budowie „nowego, wspaniałego świata”.

Wiele z powyższych elementów obecnych jest w świadomości społecznej Rosjan i państwowej retoryce wojennej. Zmieniły się jedynie nazwy. Najbardziej niebezpieczną tendencją w kulturze rosyjskiej jest pogarda do osoby ludzkiej, nieprzypisywanie jej żadnych praw, godności czy autonomii. W sposób szczególny opisał to zagadnienie Andriej Płatonow w antyutopii Dół. W powieści bohaterowie prezentują coraz bardziej radykalne stanowiska dehumanizacyjne, Safronow nazywa innego człowieka „proletariacką materią”, Czyklin określa siebie samego jako „nic”. Dziewczynka Nastia zaś powiada: „Ja jestem nikt”, jej matka mówi o sobie „kanalia”.

Również Aleksander Sołżenicyn, opisując życie w łagrze, przedstawia agresywny stosunek władzy radzieckiej do ludzi. W wypowiedziach nadzorców obozu obecne są motywy odebrania więźniom człowieczeństwa, godności i porównywanie ich do kału. Jeden z rozmówców Aleksijewicz w Czasach secondhand powiada: „Nie ma człowieka… Tylko gówno!”. Wreszcie na gruncie filozofii Aleksander Dugin, współczesny ideolog euroazjanizmu (chyba najbardziej agresywnej formy imperializmu rosyjskiego, o którym mówił Paweł Rojek w wywiadzie), postuluje całkowite zniszczenie pojęcia jednostki ludzkiej, a także odebranie jej podmiotowego charakteru polityczno-społecznego. Głęboko zakorzenione wśród inteligencji rosyjskiej tendencje dehumanizacyjne nakierowują na myślenie o rzeczywistości w kategoriach totalitarnych.

Aleksijewicz słusznie zauważa, że „człowiek chce dzisiaj żyć zwyczajnie, bez wielkiej idei. Czegoś takiego nigdy w Rosji nie było, nie zna tego nawet rosyjska literatura”. Optyka zachodnia różni się diametralnie od niebezpiecznych elementów kultury rosyjskiej, której obca jest zachodnioeuropejska racjonalność, podmiotowe pojęcie człowieka i chrześcijański personalizm. Spojrzenie niebezpiecznych przedstawicieli rosyjskiej kultury określiłbym jako ideocentryczne, w którym najważniejsze są misja i państwowość z pełniącym rolę absolutu „carem” na czele.

Absolutne oddanie idei i wartościom w momentach próby nie jest niczym niepożądanym. Najczęściej jednak są to idee złe, nieludzkie wyrażające się np. w dążeniu do anihilacji innego narodu. Tym kierują się ludzie rosyjsko-radzieccy. W okresie komunistycznym zadaniem rosyjskiej idei była budowa, jedynie deklaratywnie, sprawiedliwego ładu, dziś napędza się ona pompatyczną retoryką rzekomej denazyfikacji i posłannictwa narodu rosyjskiego, który realizuje w boju tę misję.

Wojna jako realizacja dziejowego posłannictwa

Tendencje dehumanizacyjne w świecie rosyjskich idei szczególnie widoczne są w spojrzeniu na wojnę i retorykę. Pozwalają na zadawanie wrogowi cierpienia bez wyrzutów sumienia, traktowanie go bez żadnych praw oraz szafowaniem życiem własnych żołnierzy w boju. W końcu łatwiej jest wyeliminować uosobienie zła – faszystę, nazistę czy bezimienną człekokształtną istotę niż człowieka z krwi i kości.

Rejestrują to reportaże Aleksijewicz. Czytamy w nich słowa weterana wojennego w Afganistanie: „Nie dało się tam we wrogu widzieć człowieka. Wtedy nie zdołalibyśmy zabijać”. Jedna z jej rozmówczyń tak opowiadała o zgwałconych Niemkach i konających mężczyznach w czasie II wojny światowej: „Sama chciałam, żeby cierpieli… Oczywiście… Chciałam widzieć ich łzy… Nie umiałam od razu być dobra”. Inna bojowniczka radziecka opowiadała autorce, jakie czuła szczęście podczas strzelania niemieckim jeńcom w tył głowy, gdyż przez to wymierzała zasłużoną karę. Pragnienie sprawiedliwości jest czymś, co posiada ofiara, ale nie każdej zależy na zwielokrotnieniu zła, wybieraniu obiektów niewinnych i bezbronnych.

Bliskość wojny w kulturze rosyjskiej jest czymś naturalnym. Inwalida, weteran wojny, bohater Dołu powiada, że mężczyzna, który nie widział wojny, jest niczym idiota. Autorka Wojna nie ma w sobie nic z kobiety w przedmowie ukazuje powszechność obcowania z walką, zwłaszcza wielką wojną ojczyźnianą. W retoryce i świadomości rosyjskiej każda kolejna wojna toczona przez państwowo powtarza czarno-biały schemat II wojny światowej – wypleniania zła z powierzchni ziemskiej, w którym wróg ma charakter absolutny, natomiast sama walka posiada wzniosły sens. Współgra to z toposami literatury rosyjskiej. Pisarz epoki komunistycznej oraz laureat literackiego Nobla, Michał Szołochow, w utworze Los człowieka przedstawił dzieje Andrieja Sokołowa, który dostał się do obozu koncentracyjnego, następnie z niego uciekł i przebił się do obozu Armii Czerwonej. Po tym wydarzeniu wymęczony, być może będący na granicy śmierci, nie chciał odpoczywać ani się leczyć. Myśli skierował ku ponownemu sięgnięciu po broń i walce z III Rzeszą. On sam był nikim, misja i walka ZSRR były wszystkim. Wielkoimperialna retoryka „denazyfikacji” Putina nie wzięła się znikąd, ona jedynie wypełniła istniejącą i uformowaną przez kulturę rosyjską przestrzeń.

Społeczeństwu rosyjskiemu przy okazji każdej wojny towarzyszy mechanizm tworzenia dezinformacji i mitologii w celu pozbawienia społeczeństwa prawdy wojny przy jednoczesnej gloryfikacji złoczyńców. Aleksijewicz w Cynkowych chłopcach, reportażu opowiadającym o „Afgańcach”, radzieckich żołnierzach walczących w Afganistanie, zaobserwowała, że każde pokolenie Rosjan ma własną wojnę. Dziś ich kolejna generacja wojuje na Ukrainie. Wielu komentatorów przekonuje, że współczesna wojna przypomina wojnę ZSRR z lat 80. XX w., która ostatecznie zakończyła się porażką i przyczyniła się do upadku państwa komunistycznego. Życzeniowo chcieliby, aby identycznie stało się z putinowską Rosją. Niewątpliwie wiele cech jest wspólnych obu starciom, szczególnie ta najważniejsza – z okolic Kijowa, Charkowa i Donbasu Rosjanie również wracają masowo do ojczyzny w cynkowych trumnach.

Drugą jest dezinformacja, brak świadomości o realnej wojnie, martwych wojskowych w społeczeństwie rosyjskim i zakłamanie względem własnych wojskowych. W Afganistanie żołnierze również byli przekonani, że jadą dokonywać wyzwolenia i walczyć z bandytami. Zamiast tego spotkali się z narodem, który stawiał im opór. Dopiero z czasem, wraz z zwłokami wojskowych przyszła niechęć do interwencji afgańskiej.

Mechanizm dezinformacji społecznej towarzyszył w przypadku wojny w Afganistanie świadomości bezsensu własnej misji wśród radzieckich żołnierzy, która pojawiła się po rozeznaniu na miejscu i uświadomieniu sobie, że to Rosjanie pełnią rolę agresywnych Niemców w owej sytuacji. W ten sposób podstawowy mit tożsamości radzieckiej uległ dekonstrukcji. Jeden z „Afgańców” Aleksijewicz mówił: „Nie wiem, kim jestem: bohaterem czy durniem, którego trzeba wytykać palcem? A może zbrodniarzem? Już teraz się mówi, że to był błąd polityczny. Dzisiaj mówią cicho, jutro zaczną głośniej. A ja tam przelałem krew… swoją… Cudzą też… dawali nam ordery, których nie nosimy… Jeszcze będziemy je zwracać… Ordery, które uczciwie zdobyliśmy na nieuczciwej wojnie”. Tym emocjom z czasem zaczęło towarzyszyć poczucie bycie oszukanym i osamotnionym – ordery miały zaspokoić potrzeby i uspokoić sumienia weteranów. Oczywiście nie było to możliwe. „Afgańcy” popełniali samobójstwa lub zapijali traumę i cierpienie w bazach wojskowych oraz w domach, po powrocie zatracali własne człowieczeństwo. Zło imperializmu wracało jednak w postaci wyrzutów sumienia. Nie da się go zapomnieć lub utopić w alkoholu.

 Miłość do „Z” nadal będzie trwać

Przeczytawszy reportaże Aleksijiewicz, doszedłem do wniosku, że opisani przez nią rosyjscy weterani przeżywali dwie wojny – tę prawdziwą, emocjonalną, o której nie chcą mówić, gdyż powala ona na kolana, oraz drugą, zmitologizowaną. Ta ostatnia zrodziła się z propagandy oraz martyrologii ZSRR i współczesnej Rosji. Opowiada o heroicznym wysiłku społeczeństwa radzieckiego, walce ze słusznym wrogiem. Taka wojna jest sprawiedliwa. Wspomina się ją w rodzinnym gronie z radością na twarzy i herbatką w ręku. Jednak nie ma ona najważniejszej dla każdej opowieści cechy – nie mówi nic prawdziwego, odwołującego się do cierpienia pokrzywdzonych przez wojnę, gdyż to nie byłoby w stanie mobilizować społeczeństwa do „wielkiego czynu”.

Znamiennym jest, że osoby wypowiadające się w Cynkowych chłopcach z czasem pozwały autorkę reportażu do sądu. Matki „Afgańców” deklarujące wcześniej nienawiść do Związku Radzieckiego za to, że posłał ich synów na śmierć, zaczęły odwoływać własne słowa, gloryfikowały działania ZSRR w Afganistanie. „Prawda jest zbyt straszna, prawdy nie będzie” – ogłaszał Aleksijewicz, jeden z radzieckich oficerów tamtego okresu. Potrzeba chwalebnej mitologii i fałsz okazały się silniejsze niż brutalna prawda o rzeczywistości. Niezmienna mentalność rosyjskiego społeczeństwa sprawia, że w takiej samej optyce patrzy ono na wojnę na Ukrainie.

Najlepiej istniejące pojęcia oraz tendencje w kulturze i społeczeństwie rosyjskim zrozumiał „nowy Stalin” – Władimir Putin, który stworzył własną ideologię władzy. Odwoływał się sprawnie do figur i archetypów silnie zakorzenionych w przeszłości własnego kraju. Dzięki temu uchodzi mu płazem zbrodnicza polityka, może budować autorytarne, wręcz totalitarne, państwo we względnym spokoju.

Nie każdy Rosjanin jest człowiekiem rosyjsko-radzieckim. Nie ma sensu generalizować. Obcy tej formacji są dziś są tacy pisarze, jak Siergiej Lebiediew, Wiktor Pielewin, a w pierwszej połowie XX w. emigracyjny pisarz Iwan Bunin. Jednakże popierający Putina i wojnę na Ukrainie odznaczają się wieloma przywarami hominis sovietici. Ta formacja kulturowa jest jednoznacznie odmienna od światopoglądu i imaginarium zachodnio-europejskiego. Polacy trafnie od wieków rozpoznają wiele zagrożeń wynikających z typowo rosyjskich fenomenów. Inaczej sprawa wygląda w Niemczech i we Francji. Ten poważny błąd wynikający z nieznajomości rosyjskiej duszy to jedna z przyczyn podejmowania żałosnego i uwłaczającego dialogu z Putinem.

Sami przedstawiciele rosyjskiej kultury wiedzą o własnej odmienności. Zachar Prilepin w książce Niektórzy nie pójdą do piekła z lubością opisuje, a jednocześnie naśmiewa się z tego, jak zachodnie społeczeństwa hołubią go jako pisarza pomimo jego otwartej niechęci do nich. Europejczycy go nie rozumieją, nie traktują poważnie jego imperialnej retoryki i wątków ksenofobicznych, na festiwalach kulturalnych po 2014 r. uznają go za bardzo dobrego twórcę. Tak samo serdecznie jak Ukraińców. Jest to zadziwiające w obliczu uczestnictwa Prilepina na froncie podczas wojny na Donbasie. Rosyjscy pisarze i politycy potrafią sprawnie wykorzystać naiwność europejską oraz dobierać do niej własną retorykę i działania, aby rozsiewać propagandę i idee, które przynoszą konsekwencje. Szczególnie tyczy się to dyplomacji i gospodarowania zasobami naturalnymi. Putin wie, że do niego należy cała tablica Mendelejewa. Tyczy się to także kultury.

W 2022 r. wspominany przeze mnie Dół Płatonowa jest bardzo aktualną i kształcąca lekturą. Fabuła dzieła koncentruje się wokół wykopywania fundamentów ogólnoproletariackiego domu. Praca ta ma charakter eschatologiczny, tworzy podstawę sprawiedliwego świata. Jednak jest ponad siły pracujących, wraz z poszerzaniem się wykopu upływa z nich życie. Część umiera, przez co wykop, zamiast stać się zaczątkiem nowego, lepszego świata, okazuje piekłem i masowym grobem. Sądzę, że analogia treści książki z działaniami Putina i Rosjan na Ukrainie narzuca się sama – „wielka i zbawcza” denazyfikacja zmienia kolejne pokolenie Rosjan w cynkowych chłopców. Co straszniejsze, dzieje się to przy poparciu ichniejszego społeczeństwa.