Witamy na stronie Klubu Jagiellońskiego. Jesteśmy niepartyjnym, chadeckim środowiskiem politycznym, które szuka rozwiązań ustrojowych, gospodarczych i społecznych służących integralnemu rozwojowi człowieka. Portal klubjagiellonski.pl rozwija ideę Nowej Chadecji, której filarami są: republikanizm, konserwatyzm, katolicka nauka społeczna.

Zachęcamy do regularnych odwiedzin naszej strony. Informujemy, że korzystamy z cookies.

W UE produkujemy miliardy ton odpadów rocznie. Czy możemy stać się „społeczeństwem recyklingu”?

W UE produkujemy miliardy ton odpadów rocznie. Czy możemy stać się „społeczeństwem recyklingu”? Łukasz Rawa/unsplash.com

W 2020 r. Komisja Europejska przedstawiła nowy plan dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ), który stał się kluczowym elementem zielonej transformacji. W pierwszej kolejności należy podejmować działania mające na celu zapobieganie powstawaniu odpadów. Później należy przygotować je do ponownego użycia (m.in. do recyklingu), a dopiero na samym końcu powinno się zastosować inne metody, takie jak odzysk energii poprzez spalanie. Ważną inicjatywą w ramach GOZ jest ekoprojektowanie. Dąży się w nim do mniejszego zużycia zasobów w cyklu produkcyjnym, redukcji ilości zanieczyszczeń i odpadów oraz zapewnienia trwałości produktów.

[PRZECZYTAJ NAJNOWSZY RAPORT CENTRUM ANALIZ KJ PT. „EUROPEJSKI ZIELONY ŁAD. STAN REALIZACJI, WYZWANIA, NADZIEJE”]

W marcu zawieszamy zbiórkę na działalność Klubu Jagiellońskiego. W miejsce przelewu, który chciałeś nam przekazać – prześlij pieniądze ukraińskiej armii w ramach oficjalnej zbiórki organizowanej przez Narodowy Bank Ukrainy! Tu znajdziesz instrukcję jak to zrobić i wyjaśnienie, dlaczego zachęcamy do takiej formy zaangażowania.

GOZ najczęściej jest kojarzony z odzyskiem surowców z odpadów, mającym na celu ograniczenie zużycia surowców naturalnych oraz zmniejszenie ilości odpadów. Założeniem KE jest budowanie tzw. społeczeństwa recyklingu, które z pełną świadomością i odpowiedzialnością gospodaruje surowcami zawartymi w odpadach, bo ma na uwadze zagwarantowanie dostępu do zasobów Ziemi zarówno obecnym, jak i przyszłym pokoleniom.

Niestety mimo wysiłków podejmowanych na szczeblu unijnym i krajowym ilość wytwarzanych odpadów w UE nadal rośnie. W 2018 r. osiągnęła już 2,4 mld ton (5,2 ton na mieszkańca rocznie). Jakie były dotychczasowe działania Unii? Jakie są kolejne plany pod sztandarem Europejskiego Zielonego Ładu?

Zamknięcie obiegu – pierwszy plan działania UE dotyczący GOZ

Gospodarka o obiegu zamkniętym stanowi model gospodarczy, w którym odpady traktowane są jak surowce wtórne i powinny być zawracane do obiegu. Komisja Europejska już od 2014 r. wyraźnie wskazuje na znaczenie zrównoważonej gospodarki odpadami w procesie transformacji w kierunku GOZ.

Rok później KE przedstawiła pierwszy plan GOZ dla UE. Wśród najważniejszych inicjatyw w nim określonych wskazano długoterminowe cele w zakresie recyklingu odpadów oraz ograniczenie ich składowania. Zgodnie z dokumentem od 2025 r. ma zostać wprowadzony zakaz składowania odpadów podlegających recyklingowi tworzyw sztucznych, metali, szkła, papieru i tektury oraz odpadów ulegających biodegradacji, natomiast do 2030 r. składowanie ma zostać wyeliminowane. Ponadto plan wskazuje konieczność wprowadzenia przepisów propagujących szersze wykorzystanie instrumentów ekonomicznych, takich jak podatki od składowania i spalania odpadów.

Plan wymienia także bardziej rygorystyczne wymagania dotyczące rozszerzonej odpowiedzialności producenta, stymulowania rynku surowców wtórnych i ponownego wykorzystywania wody, doprecyzowania metody obliczeniowej dla materiałów poddawanych recyklingowi oraz zintensyfikowania współpracy z państwami członkowskimi w celu poprawy gospodarowania odpadami w terenie. Plan uwzględniał 54 działania, które w większości zostały wdrożone do końca kadencji poprzedniej KE w 2019 r.

Jednym z pierwszych sukcesów pakietu GOZ było przedstawienie przez KE w 2016 r. propozycji nowych przepisów w sprawie nawozów organicznych i nawozów na bazie odpadów w UE, a następnie w 2019 r. wdrożenie nowego Rozporządzenia ustanawiającego przepisy dotyczące udostępniania na rynku produktów nawozowych, wprowadzającego ujednolicone zasady dotyczące produkcji nawozów organicznych z surowców wtórnych, takich jak produkty uboczne pochodzenia rolniczego i odzyskane bioodpady. Zwiększyło to intensywność prac badawczych w zakresie poszukiwania nowych oraz optymalizacji dotychczas stosowanych metod zagospodarowania odpadów zgodnie z koncepcją GOZ, a także pobudziło inwestycje w tym zakresie w krajach członkowskich.

Skuteczny monitoring warunkiem sukcesu

Aby umożliwić ocenę postępu transformacji w kierunku GOZ, w 2018 r. KE przedstawiła komunikat w sprawie monitorowania gospodarki o obiegu zamkniętym. Za cztery kluczowe obszary monitorowania tego procesu uznano gospodarkę odpadami, produkcję i konsumpcję, surowce wtórne oraz konkurencyjność i innowacje.

W obszarze produkcji i konsumpcji wskazuje się na znaczenie monitorowania samowystarczalności UE w zakresie surowców, ze szczególnym uwzględnieniem surowców krytycznych, których niedobór mógłby wpłynąć negatywnie na równowagę gospodarki unijnej. Ponadto podkreśla się znaczenie zielonych zamówień publicznych, które uwzględniają kryteria środowiskowe, a także wytwarzanie odpadów. Z kolei w grupie wskaźników w obszarze konkurencyjności i innowacji monitoruje się inwestycje sektora prywatnego, liczbę zatrudnionych osób, wartość dodaną brutto w sektorach GOZ oraz liczbę patentów związanych z gospodarowaniem odpadami i recyklingiem odpadów.

Obecnie w grupie wskaźników dotyczących gospodarowania odpadami wyróżnia się poziom recyklingu odpadów komunalnych oraz wszystkich odpadów z wyjątkiem głównych odpadów mineralnych, a także poziomy recyklingu indywidualnych grup odpadów, takich jak odpady opakowaniowe, drewniane, e-odpady, bioodpady oraz odzysk odpadów budowlanych i rozbiórkowych. Ponadto ramy monitorowania w obszarze „produkcja i konsumpcja” zawierają wskaźniki związane z ilością generowanych śmieci.

GOZ zaczyna się dużo wcześniej niż w śmietniku

Zgodnie z ideą GOZ unieszkodliwianiu poddaje się tylko te odpady, z których uprzednio oddzielono te nadające się do innego zagospodarowania. Takie postępowanie z odpadami jest zgodne z europejską hierarchią określoną w nowej dyrektywie odpadowej z 2018 r. Wskazuje ona na konieczność intensyfikacji działań w obszarze cyrkularnego gospodarowania odpadami – systematycznego zwiększania poziomów przygotowania do ponownego użycia i recykling odpadów komunalnych do 55% w 2025 r., 60% w 2030 r. oraz 65% w 2035 r.

Od 2014 r. poziom recyklingu odpadów komunalnych w krajach członkowskich wzrósł z 43,4% do 47,8% w 2020 r., co zbliża UE do osiągnięcia zakładanych celów na najbliższe lata. Jednakże wciąż daleko poniżej średniej UE pozostają takie kraje, jak Malta (10,5%), Rumunia (13,7%) i Cypr (16,4%), które nie podjęły wystarczających działań w zakresie budowania odpowiedniej infrastruktury do zagospodarowania odpadów.

Może to zagrozić osiągnięciu wskazanych ambitnych celów KE do 2035 r., które miały w swoim założeniu przynieść istotne korzyści środowiskowe, gospodarcze i społeczne. Ponadto nowa dyrektywa odpadowa wprowadza warunki, jakie muszą być spełnione, aby odpady, które zostały poddane procesom recyklingu lub innemu odzyskowi, przestały być uznawane za odpady.

Według hierarchii postępowania z odpadami w pierwszej kolejności należy podejmować działania mające na celu zapobieganie powstawaniu odpadów, co jest zbieżne z definicją modelu GOZ opracowanej przez KE, w której „wartość produktów, materiałów i zasobów w gospodarce jest utrzymywana tak długo, jak to możliwe, a wytwarzanie odpadów ograniczone do minimum”. Od momentu wytworzenia odpadu rekomendowanym działaniem jest jego przygotowanie do ponownego użycia, następnie recykling. Dopiero później stosowane powinny być inne metody, takie jak odzysk energii poprzez spalanie.

Ekoprojekt potencjalnym cichym bohaterem

Jedną z ważnych inicjatyw wspierających niedopuszczenie do powstania odpadu jest ekoprojektowanie, które opiera się na uwzględnianiu wpływu produktu na środowisko i społeczeństwo podczas całego jego cyklu życia. Ponadto dąży się do mniejszego zużycia zasobów w cyklu produkcyjnym, redukcji ilości zanieczyszczeń i odpadów, a także do zapewnienia odpowiedniej trwałości eksploatacyjnej.

Z kolei na etapie, w którym odpad został wytworzony, powinno się postępować zgodnie z określoną hierarchią. W celu stworzenia zachęt do jej stosowania wykorzystuje się instrumenty ekonomiczne (np. opłaty za składowanie i spalanie odpadów) oraz inne środki (np. publiczne kampanie).

komunikacie KE – Europejski Zielony Ład z 2019 r. – szczególną uwagę poświęca się zrównoważonej polityce produktowej (ZPP), opierającej się na konieczności poprawy efektywności zużywania zasobów naturalnych oraz lepszemu zarządzaniu surowcami i odpadami. Pełne wdrożenie może przyczynić się do znacznego ograniczenia odpadów.

Podkreśla się też, że w systemach, w których odpadów nie da się uniknąć, należy odzyskać ich wartość gospodarczą (głównie poprzez zwarte w nich surowce) oraz zniwelować lub ograniczyć ich wpływ na środowisko i zmianę klimatu. Zapowiedziano także opracowanie unijnego modelu selektywnej zbiórki odpadów, aby ułatwić obywatelom gospodarowanie odpadami i zapewnić przedsiębiorstwom czystsze surowce wtórne. Ponadto zaznaczono potrzebę zaprzestania eksportu przez państwa członkowskie odpadów poza UE, na którą odpowiedzią mają być zrewidowane zasady dotyczące przesyłania i nielegalnego wywozu odpadów. Do tej pory brak szczegółowych wytycznych zapewniających cyrkularne gospodarowanie odpadami w krajach przeznaczenia powodował niepełne egzekwowanie przepisów dotyczących przemieszczania odpadów oraz przyczynił się do zagrożeń w zakresie ochrony środowiska i zdrowia publicznego w tychże krajach.

Ambicje na skalę Zielonego Ładu

W 2020 r. przedstawiono nowy plan GOZ, który stał się kluczowym blokiem zielonej transformacji w UE. Dokument ten opisuje GOZ jako „model regeneracyjnego wzrostu, który oddaje planecie więcej, niż zabiera”. Odnosząc się do głównych celów Europejskiego Zielonego Ładu, wskazano na konieczność intensyfikacji inicjatyw utrzymujących konsumpcję zasobów w ramach ograniczeń planety, w tym poprzez zmniejszanie śladu konsumpcyjnego i podwojenie wskaźnika wykorzystania materiałów w obiegu zamkniętym do 2030 r.

Do jednych z głównych planowanych działań należy bardziej skuteczna polityka dotycząca zapobiegania powstawaniu odpadów i wprowadzająca obieg zamknięty. Zgodnie z nią należy podjąć działania na rzecz unowocześnienia przepisów dotyczących odpadów i ustanowienia nowych celów ograniczenia ilości odpadów. Na poziomie unijnym planowane jest także wprowadzenie harmonizacji systemów selektywnej zbiórki odpadów, które nadal różnią się w krajach członkowskich.

Ważnym elementem transformacji w kierunku GOZ jest także wzmocnienie obiegu zamkniętego w środowisku wolnym od substancji toksycznych, w tym poprzez wsparcie tworzenia rozwiązań w zakresie wysokiej jakości sortowania i usuwania zanieczyszczeń z odpadów oraz opracowania metod minimalizacji obecności substancji problematycznych w materiałach pochodzących z recyklingu. Według planu wymaga to dalszej współpracy między światem nauki, gospodarki i sektorem publicznym, której rezultatem będzie zharmonizowany system śledzenia i wykorzystania informacji o substancjach zidentyfikowanych jako stanowiące bardzo duże zagrożenie.

Dalsze plany KE obejmują także stworzenie dobrze funkcjonującego unijnego rynku surowców wtórnych. Planowane jest przeprowadzenie weryfikacji zakresu możliwości opracowania kolejnych unijnych kryteriów zniesienia statusu odpadu dla niektórych z nich, zwiększenie roli normalizacji w oparciu o trwającą ocenę dotychczasowych działań na szczeblu krajowym, europejskim i międzynarodowym, a także usprawnianie egzekwowania przepisów na granicach.

KE będzie podejmować dalsze działania na rzecz ograniczenia wywozu z UE do państw trzecich odpadów, które wywierają szkodliwy wpływ na środowisko i zdrowie lub mogą zostać przetworzone na terytorium UE. Przepisy dotyczące przeciwdziałania nielegalnemu przemieszczaniu odpadów również mają być lepiej egzekwowane.

Największe wyzwania dla UE i Polski

1. Wzrastająca ilość odpadów

Oddzielenie wzrostu gospodarczego od zużycia zasobów stanowi jedno z największych wyzwań w procesie zielonej transformacji. W ostatnich latach obserwuje się systematyczny wzrost ilości wytwarzanych odpadów komunalnych w UE. Od 2014 r. do 2020 r. wzrósł on z 478 kg do 505 kg na mieszkańca Europy. Wskaźnik ten głównie dotyczy odpadów wytwarzanych w gospodarstwach domowych, ale uwzględnia także odpady ze źródeł takich jak handel, biura i instytucje publiczne.

Niepokojąca jest duża dynamika wzrostu ilości tej grupy odpadów wytwarzanych w Polsce – od 272 kg na mieszkańca w 2014 r. do 346 kg w 2020 r. Również prognozy dotyczące wytwarzania odpadów komunalnych ujęteKrajowym planie gospodarki odpadami 2022 wskazują na dalszy wzrost – nawet o 10,89% w 2030 r. w porównaniu z 2014 r.

Należy zaznaczyć, że ilość wytwarzanych odpadów komunalnych na mieszkańca w Polsce (346 kg) jest niższa niż średnia UE oraz takich krajów, jak Dania (845 kg), Niemcy (632 kg), Finlandia (596 kg), a także państw bazujących na sektorze turystyki, np. Cypru (609 kg) i Malty (643 kg).

Zużycie zasobów dotychczas było skorelowane ze wzrostem gospodarczym. Im więcej wykorzystujemy zasobów, tym więcej produkujemy odpadów. Bazując na doświadczeniach krajów rozwiniętych, można stwierdzić, że bardziej zasadnym byłoby przewartościowanie filozofii potrzeb społeczeństwa, m.in. odejście od ślepego konsumpcjonizmu, niż samo dążenie do wzrostu wydajności systemów produkcji i konsumpcji.

2. Niski poziom recyklingu

KE w zapisach dotyczących GOZ podkreśla rolę ponownego wykorzystania i recyklingu odpadów. Poziom recyklingu w Polsce (38,7%) pozostaje daleko w tyle za krajami członkowskimi, takimi jak Niemcy (67%), Słowenia (59,3%), Niderlandy (56,8%) czy Dania (53,9%), a także poniżej średniej europejskiej, która w 2020 r. sięgała 47,8%.

Przyczyn gorszych wyników w zakresie recyklingu można doszukiwać się w braku wystarczająco rozwiniętej infrastruktury służącej przetwarzaniu odpadów, która zdecydowanie sprawniej funkcjonuje w krajach takich jak Dania czy Niemcy. W nowej dyrektywie odpadowej określono poziomy recyklingu odpadów komunalnych, tzn. że zostanie on zwiększony do 2025 r. do minimum 55%, do 2030 r. do 60%, a do 2035 r. do 65%.

Warto nadmienić, że selektywna zbiórka odpadów wpływa pozytywnie na poziom recyklingu, dlatego powinno się dalej zachęcać społeczeństwo nie tylko do zmniejszenia ilości wytwarzania odpadów, ale także do ich prawidłowego zbierania. Optymistyczne są wyniki badań przeprowadzonych na mieszkańcach Polski, którzy są świadomi zagrożeń dla środowiska wynikających z nieprawidłowej gospodarki odpadami. Aż 96% mieszkańców deklaruje uczestnictwo w selektywnej zbiórce odpadów według Badania świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski w 2020 r.

3. Zbyt duża popularność wysypisk

Kolejnym ważnym wyzwaniem w kontekście wdrażania GOZ jest dążenie do wyeliminowania składowania odpadów. W Polsce obserwuje się spadek unieszkodliwiania odpadów poprzez składowanie (dla odpadów komunalnych  to 39,8% w 2020 r. w stosunku do 43,0% w 2019 r.), jednakże udział tego procesu w ogólnej strukturze jest wciąż zbyt wysoki. Problem stanowią również tzw. dzikie wysypiska, które są konsekwentnie likwidowane. W 2020 r. usunięto niemal 10 tys. takich miejsc, z których pozbyto się ponad 72 tys. ton odpadów komunalnych (79% wysypisk znajdowało się w miastach). Ponadto w tym samym roku zinwentaryzowano ponad 2 tys. istniejących dzikich wysypisk.

Poszczególne etapy GOZ – od wydobycia surowców pierwotnych do zagospodarowania surowców wtórnych – są ze sobą wzajemnie powiązane. Surowce mogą być wykorzystywane w systemie kaskadowym, np. różne przedsiębiorstwa mają okazję do budowy symbiozy przemysłowej, w której produkty uboczne jednego sektora stają się surowcami wtórnymi w innej działalności (np. osady ściekowe mogą być kierowane do produkcji nawozów). Ma to na celu zminimalizowanie „wycieku” zasobów z obiegu i zapewnienie przy tym optymalnego funkcjonowania systemu.

Na obecnym poziomie zaawansowania GOZ nadal występuje etap, w którym pojawiają się odpady resztkowe. Nie można ich zagospodarować ze względu na niewystarczający postęp technologiczny. Podlegają one wtedy procesom unieszkodliwienia, tak aby nie zagrażały środowisku i zdrowiu ludzi. W tej metodzie na uwagę zasługują (oprócz składowania, powinno być ono wyeliminowane zgodnie z założeniami KE) procesy przetwarzania odpadów w energię, które niejednokrotnie stanowią kwestię sporną zarówno wśród badaczy, jak i praktyków. Z jednej strony, kierując odpady do procesu spalania, traci się bezpowrotnie możliwość odzyskania wybranych surowców. Z drugiej strony uzyskuje się znaczną redukcję ilości odpadów.

KE w 2017 r. przedstawiła swoje stanowisko w tej sprawie i podkreśliła, że unieszkodliwianie poprzez odzysk energii z odpadów jest dopuszczalne, gdy nie można już zastosować żadnej z innych wymienionych metod w hierarchii postępowania z odpadami. Komisja zaznaczyła, że przetwarzanie odpadów w energię obejmuje: współspalanie odpadów w obiektach energetycznego spalania (np. elektrowniach) oraz w ramach produkcji cementu i wapna, spalanie odpadów w dedykowanych do tego instalacjach, rozkład beztlenowy odpadów ulegających biodegradacji, produkcję paliw (stałych, ciekłych, gazowych) z odpadów oraz inne procesy, w tym spalanie bezpośrednie po przeprowadzeniu pyrolizy lub gazyfikacji.

Rekomendacje dla Polski

1. Zmiana prawa i usprawnienie procedur dotyczących GOZ

W obszarze gospodarki odpadami należy w pełni wdrożyć i konsekwentnie egzekwować unijne przepisy dotyczące odpadów, w tym wyznaczenia celów w zakresie odchodzenia od składowania odpadów. Wpłynie to pozytywnie na współczynniki recyklingu poszczególnych grup odpadów komunalnych.

Konieczne jest ustabilizowanie regulacji prawnych oraz weryfikacja tych obecnie obowiązujących w kierunku ich jednoznaczności (dotychczas niewystarczającej). Ponadto należy uprościć procedury związane z uzyskiwaniem zezwoleń na zbieranie i przetwarzanie odpadów, a także skrócenie czasu postępowania administracyjnego po złożeniu odpowiedniego wniosku.

2. Stworzenie realnego systemu monitoringu i kar

Zachodzi również potrzeba egzekwowania obowiązków związanych z wdrażaniem rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP) oraz upowszechnienia danych związanych ze spełnieniem przez producentów obowiązków wynikających z systemu ROP.

Gminy powinny prowadzić bardziej efektywną i częstszą kontrolę mieszkańców w zakresie zgodności praktyk z deklaracjami selektywnej zbiórki odpadów, a także kontroli podmiotów odbierających i zagospodarowujących odpady komunalne.

Należy również wprowadzić system kaucyjny, opierający się na założeniu, że przy sprzedaży konkretnych produktów w opakowaniach pobierana jest opłata, która jest oddawana w momencie zwrotu opakowań lub odpadów opakowaniowych.

3. Ograniczenie spalania odpadów

Powinno się unikać tworzenia nadmiernej infrastruktury termicznego przekształcania odpadów oraz wprowadzać mechanizmy zniechęcające do spalania odpadów (np. poprzez opłaty), aby zwiększyć atrakcyjność ekonomiczną recyklingu i ponownego użycia. W kontekście Polski, KE rekomenduje wzmocnienie działań na rzecz zapobiegania tworzenia odpadów oraz ich recykling zamiast inwestowania w nowe instalacje termicznego przekształcania odpadów, których systematycznie przybywa w ostatnich latach.

4. Wsparcie finansowe

Zielona transformacja w obszarze gospodarowania odpadami w Polsce wymaga inwestycji we wzmacnianie GOZ, w tym przez zapobieganie powstawaniu odpadów i ograniczanie ich ilości, efektywne gospodarowanie zasobami, ponowne wykorzystywanie, naprawy i recykling.

Należy zwiększyć wykorzystanie dostępnych środków finansowych, pochodzących ze źródeł krajowych i europejskich na pokrycie kosztów działań na rzecz ograniczenia zasobochłonności gospodarki, m.in. przedsięwzięć mających na celu rozwój mocy przetwórczych zakładów recyklingu i odzysku. Środki finansowe powinny być przeznaczane na odzysk surowców, a nie jedynie na ich spalanie. Co więcej, zgodnie z Europejskim Semestrem 2020 kluczowe są środki na działania badawcze i innowacyjne oraz wspieranie transferu zaawansowanych technologii.

Ważne jest również odpowiednie dofinansowanie przedsięwzięć mających na celu rozwijanie przez samorządy selektywnej zbiórki odpadów, w tym wsparcie budowy Punktów Selektywnej Zbiórki Odpadów (PSZOK), wykorzystania pojemników podziemnych i półpodziemnych do gromadzenia odpadów. Ułatwić transformację do GOZ może zwiększanie zachęt finansowych do wspierania bardziej selektywnego zbierania odpadów przez indywidualne gospodarstwa domowe.

5. Edukacja (nie tylko w szkole)

Edukacja ekologiczna na rzecz GOZ nie tylko powinna się odbywać na wszystkich etapach edukacji szkolonej, zarówno formalnej, jak i nieformalnej, ale również szerzej. Potrzebna jest ogólnodostępna kampania informacyjno-edukacyjna dla wszystkich grup społecznych na temat znaczenia selektywnej zbiórki odpadów komunalnych i jej pozytywnego wpływu na ochronę zasobów.

Kluczowe jest dalsze budowanie systemu selektywnej zbiórki przez władze lokalne oraz zaangażowanie samych mieszkańców w segregację odpadów powstających w indywidualnych gospodarstwach domowych.

Ponadto bardzo istotne jest podnoszenie wiedzy ekspertów z zakresu GOZ, w tym naukowców, przedsiębiorców, pracowników tej branży oraz przedstawicieli administracji i ustawodawców. Takie działanie pozwoli na lepsze dostosowanie rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i prawnych dla realnego zapotrzebowania oraz możliwości spełnienia wymogów związanych z tym obszarem.

Publikacja powstała we współpracy i ze środków Fundacji GCCM Polska – Światowego Ruchu Katolików na rzecz Środowiska.

Tym utworem dzielimy się otwarcie. Utwór (z wyłączeniem grafik) jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowe. Zachęcamy do jego przedruku i wykorzystania. Prosimy jednak o podanie linku do naszej strony oraz przedrukowanie niniejszej informacji.