Sankcje można jeszcze rozszerzyć. 32 rekomendacje jak uderzyć w rosyjską i białoruską gospodarkę

Inwazja Rosji na Ukrainę spotkała się ze zróżnicowanym wachlarzem sankcji gospodarczych Zachodu. Podjęte decyzje są jednak niewystarczające i wymagają uzupełnienia nie tylko na poziomie unijnym czy szeroko rozumianego Zachodu i jego sojuszników, ale i na poziomie krajowym. Polska powinna wprowadzić rozwiązania uderzające w rosyjskie firmy i obywateli tego państwa, które mogą stanowić inspirację dla innych krajów. Niniejszy materiał stanowi autorską ilustrację możliwych sankcji gospodarczych wobec Rosji i Białorusi. Został sporządzony w oparciu o przemyślenia autora, a w mniejszym stopniu o szczegółową analizę danych. W tym sensie ma charakter ekspercki. Ze względu na ewidentne wsparcie Białorusi dla rosyjskiej agresji kraj ten powinien być adresatem tych samych instrumentów nacisku i sankcji.

W marcu zawieszamy zbiórkę na działalność Klubu Jagiellońskiego. W miejsce przelewu, który chciałeś nam przekazać – prześlij pieniądze ukraińskiej armii w ramach oficjalnej zbiórki organizowanej przez Narodowy Bank Ukrainy! Tu znajdziesz instrukcję jak to zrobić i wyjaśnienie, dlaczego zachęcamy do takiej formy zaangażowania.

W przypadku handlu na zdolności do prowadzenia wojny przez Rosję i Białoruś wpływają zarówno dochody z tytułu eksportu do Polski, jak również korzyści z tytułu importu z Polski, m.in. maszyn, ich części i podzespołów oraz innych produktów deficytowych w wyżej wymienionych państwach. Pojawienie się deficytów towarów na rynku rosyjskim i białoruskim może zwiększyć szansę na presję tamtejszych obywateli na działania władz.

Należy mieć na uwadze, że wprowadzenie sankcji oznacza również straty dla polskich eksporterów i importerów. W obecnej sytuacji wydaje się, że niestety jest to nie do uniknięcia. Skuteczność proponowanych sankcji będzie tym większa, im więcej krajów unijnej wspólnoty do nich dołączy. Pozwoli to uniknąć zastąpienia polskiego eksportu produkcją na rynki białoruski i rosyjski w sąsiednich krajach. Przy szczegółowym projektowaniu sankcji należy mieć na uwadze m.in. rozwarstwienie dochodów obywateli Rosji i Białorusi przebywających w Polsce oraz różne powody ich pobytu w naszym kraju. Sankcje powinny dotyczyć tylko odpowiednio wyselekcjonowanych osób.

Ważne jest też wyważenie interesów handlowych. Z jednej strony sankcje powinny być skuteczne, z drugiej, o ile to możliwe, neutralne względem przepływów handlowych niemających istotnego znaczenia dla wysiłku wojennego Rosji i Białorusi.

Osoby fizyczne – ograniczenie wielkości przekazów pieniężnych z tytułu wynagrodzeń

W Polsce według oficjalnych danych przebywa ok. 37 tys. obywateli Rosji i 105,4 tys. obywateli Białorusi. Część z nich dokonuje przekazów środków pieniężnych do swoich krajów. NBP nie publikuje danych z zakresu bilansu płatniczego w ujęciu bilateralnym, dlatego nie oszacowano wartości transferów z Polski do Rosji/Białorusi. Według danych NBP wartość przekazów z tytułu pracy cudzoziemców ogółem w Polsce wynosi ok. 5 mld zł/kwartał, z czego zdecydowana większość (ponad 80%) trafia na Ukrainę.

Dochody obywateli Rosji/Białorusi przebywających w Polsce są bardzo zróżnicowane. Proponowane działania powinny być skierowane do grupy o ponadprzeciętnych dochodach.

Rekomenduje się:

• przegląd wydanych zezwoleń na pracę i pobyt obywateli Rosji/Białorusi oraz wprowadzenie obowiązku uzyskania nowych dokumentów pobytowych/zezwoleń na pracę wraz z uzasadnieniem; cel działania: zniechęcenie do pobytu w Polsce obywateli Rosji/Białorusi przekraczających określony poziom dochodu;
• wprowadzenie tymczasowego zakazu wydawania nowych zezwoleń na pracę oraz pobyt obywateli Rosji/Białorusi z wyjątkiem uchodźców politycznych; cel działania: ograniczenie dochodów z pracy;
• wprowadzenie obowiązku dla obywateli Rosji/Białorusi posiadania kont bankowych o ograniczonym dysponowaniu, tj. wymagających odgórnego uzyskiwania zezwoleń administracyjnych na dokonywanie przelewów bankowych powyżej określonej kwoty; cel działania: ograniczenie wypływu środków poza granice Polski, w szczególności do Rosji/Białorusi, oraz inwestycji w aktywa zlokalizowane na terenie Polski;
• wprowadzenie obowiązku legitymowania się przez zarządy spółek prawa handlowego obywatelstwem kraju z listy zdefiniowanej przez polskie władze; cel działania: ograniczenie dochodów z pracy.

Osoby fizyczne – nabywanie aktywów (nieruchomości, udziałów w spółkach, innych), zaciąganie zobowiązań

Rekomenduje się:

• wprowadzenie wymogu uzyskania pozwolenia lub limitów dla obywateli Rosji/Białorusi w zakresie nabywania aktywów zlokalizowanych na terenie Polski i papierów wartościowych (obligacji, bonów skarbowych, akcji i obligacji spółek notowanych na GPW, nieruchomości itp.); cel działania: ograniczenie dochodów z tytułu własności kapitału;
• wprowadzenie wymogu uzyskania pozwolenia lub limitów dla obywateli Rosji/Białorusi w zakresie zaciągania zobowiązań w polskim systemie finansowym (kredytów, leasingu itp.); cel działania: ograniczenie dochodów z tytułu własności kapitału.

Osoby prawne – nabywanie aktywów (nieruchomości, udziałów w spółkach, innych), zaciąganie zobowiązań

Według danych GUS-u w Polsce jest zarejestrowanych ok. 200 firm z udziałem kapitału rosyjskiego. Do tego należy doliczyć być może drugie tyle lub więcej firm powiązanych z kapitałem rosyjskim, ale oficjalnie wykazujących właścicieli z innych krajów. Chodzi tu o raje podatkowe oraz inne państwa, w których ze względów podatkowych umiejscawia się wehikuły inwestycyjne (np. Cypr i Holandię). Według danych NBP odnośnie zagranicznych inwestycji bezpośrednich za 2020 rok stan rosyjskich inwestycji w Polsce wyniósł 1,1 mld zł, a uzyskane dochody 28,9 mln zł (odpowiednio cypryjskich: stan 40,7 mld zł, dochody 3,6 mld zł).

Rekomenduje się:

• we współpracy z Interpolem lub innymi agendami zinwentaryzowanie podmiotów, w których pośrednio lub bezpośrednio udział posiada kapitał rosyjski/białoruski; w przypadku własności pośredniej potencjalną wskazówką mogą być deklaracje celne i kraje docelowe przelewów bankowych;
• w przypadku zidentyfikowanych firm powiązanych z kapitałem rosyjskim/białoruskim lub firm wskazujących na wysokie ryzyko takiego powiązania wprowadzenie obowiązków administracyjnych:
  1. uzyskania zezwoleń na nabywanie lub sprzedaż aktywów zlokalizowanych w Polsce (m.in. udziałów w spółkach prawa handlowego, akcji/obligacji spółek notowanych na GPW, nieruchomości itp.); cel działania: ograniczenie dochodów z tytułu własności kapitału;
  2. uzyskania zezwoleń w przypadku zaciągania zobowiązań w krajowym i zagranicznym systemie finansowym (kredytów, pożyczek, leasingu); cel działania: ograniczenie dochodów z tytułu własności kapitału;
  3. posiadania kont bankowych o ograniczonym dysponowaniu, tj. wymagających odgórnego uzyskiwania zezwoleń administracyjnych na dokonywanie przelewów bankowych powyżej określonej kwoty; cel działania: ograniczenie wypływu środków poza granice Polski, w szczególności do Rosji/Białorusi oraz inwestycji w aktywa zlokalizowane na terenie Polski;
  4. obowiązku posiadania licencji na prowadzenie działalności gospodarczej, w tym szczególnych licencji na prowadzenie handlu zagranicznego; cel działania: ograniczenie dochodów z tytułu własności kapitału;
• wprowadzenie tymczasowego zakazu zakładania działalności gospodarczej i spółek prawa handlowego w Polsce przez obywateli Rosji/Białorusi oraz firmy powiązane z kapitałem rosyjskim/białoruskim.

Osoby fizyczne/prawne – tymczasowe zajęcie mienia

Kapitał rosyjski/białoruski jest właścicielem w Polsce określonych aktywów, w tym nieruchomości.

Rekomenduje się:

• identyfikację, w tym poprzez księgi wieczyste i rejestry prowadzone przez notariuszy, mienia nabytego przez obywateli Rosji/Białorusi lub spółki powiązane z kapitałem rosyjskim/białoruskim;
• w przypadku wyżej wymienionych zidentyfikowanych podmiotów dla określonego progu wartości mienia wprowadzenie obowiązku imiennego stawienia się i udokumentowania źródeł pochodzenia kapitału wykorzystanego do nabycia aktywów; w przypadku braku wystarczających dowodów, które musiałyby być dostarczone w odpowiednio krótkim czasie (np. do 14 dni), Skarb Państwa dokonałby tymczasowego zajęcia mienia; cel działania: ograniczenie dochodów z tytułu własności kapitału;
• wprowadzenie obostrzeń w zakresie nabywania znacznego mienia za gotówkę – dotyczy rezydentów i nierezydentów; cel działania: ograniczenie dochodów z tytułu własności kapitału, zacieśnienie kontroli nad jego transferami.

Ograniczenie importu do Polski towarów produkowanych w Rosji/Białorusi, a dostarczanych do Polski przez kraje trzecie

Rosja będzie dążyć do utrzymania dochodów z handlu. W tym celu może obchodzić reguły pochodzenia i dostarczać towary do UE przez kraje trzecie. Takim przykładem może być mięso, na które zwiększony import zgodziły się Chiny, a które docelowo może jako made in China znaleźć się w Polsce.

Rekomenduje się:

• prowadzenie szczegółowych analiz statystycznych toków handlowych, w tym z użyciem algorytmów sztucznej inteligencji, w celu identyfikacji anomalii, na które odpowiadałyby odpowiednie instrumenty polityki handlowej;
• na poziomie instrumentów celnych koordynowanie przez Polskę działań z UE;
• na poziomie niektórych instrumentów pozacelnych samodzielne wprowadzenie przez Polskę indywidualnych rozwiązań, np. dodatkowych wymagań fitosanitarnych.

Ograniczenia w eksporcie do Rosji/inwestycjach w Rosji (Białorusi)

Zarówno eksport, jak i inwestycje zagraniczne mogą stanowić źródło wzbogacania się elit Rosji/Białorusi. Eksport niektórych towarów i usług do Rosji/Białorusi może im umożliwić bezpośrednią kontynuację produkcji zbrojeniowej (tzw. towary podwójnego zastosowania, ang. dual-use items) i pośrednio wspierać działania wojenne (np. logistykę i transport, urządzenia telekomunikacyjne i komputery). W obecnej sytuacji mogą się również pojawiać przypadki „inwestowania” w Rosji/Białorusi jako przykrywki do wyprowadzenia kapitału z Polski.

Rekomenduje się:

• w przypadku eksportu towarów i usług (np. specjalistycznych usług technicznych, budowlanych, montażu maszyn, programowania) koordynację działań z innymi krajami UE;
• wycofanie przez Polskę Rosji/Białorusi z listy krajów, gdzie oferowane są programy wsparcia polskiego eksportu (np. ubezpieczenia kredytów eksportowych, inwestycji); powinno to dotyczyć w szczególności produktów na liście sankcji wskazanych przez Komisję Europejską; jednocześnie warto rozważyć programy wsparcia dla polskich eksporterów działających na rynkach rosyjskim/białoruskim, np. w zakresie przekierowania produkcji eksportowanej do Rosji/Białorusi na inne, alternatywne rynki;
• w przypadku inwestycji zagranicznych/portfelowych wprowadzenie tymczasowego zakazu inwestycji w Rosji/Białorusi przez rezydentów i nierezydentów mieszkających w Polsce.

Inne ograniczenia w handlu

1. Handel

Zasadnicza rekomendacja to natychmiastowe wprowadzenie licencji eksportowych i importowych dla rosyjskich/białoruskich firm oraz innych związanych z rosyjskim/białoruskim kapitałem. Warunkiem udzielenia licencji byłby wpływ danego towaru na interesy państwa oraz możliwość wykorzystania go przez Rosję/Białoruś do wspierania działań wojennych.

Licencje eksportowe/importowe są relatywnie prostym mechanizmem i pozwalają na kontrolę przepływów handlowych z Rosją/Białorusią. W ramach licencji można wprowadzić kontrolę kontrahentów, w tym tych, którzy już zostali wpisani przez Komisję Europejską na czarną listę. Ze względu na Wspólną Politykę Handlową Unii Europejskiej (wynikającą z Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) proponowane instrumenty polityki handlowej powinny być uzgadniane na poziomie UE.

2. Import z Rosji

W imporcie dominują ropa, gaz i węgiel.

3. Eksport do Rosji

Struktura eksportu jest znacznie zróżnicowana. W tym przypadku mamy do czynienia z oddziaływaniem na firmy polskie i zagraniczne zlokalizowane w Polsce. Eksport polskich firm to m.in. meble, żywność, wyroby farmaceutyczne, kosmetyki, wyroby budowlane, farby, odzież i buty. Zagraniczne firmy to m.in. różnego rodzaju urządzenia przemysłowe, AGD, elektronika, pojazdy i elementy pojazdów.

Rekomenduje się wprowadzenie licencji eksportowych, w szczególności na produkty, które mogą natychmiastowo wspierać działania wojenne Rosji/Białorusi, np. gotowe pojazdy, zaawansowane gotowe wyroby elektroniczne, gotowa żywność i maszyny na potrzeby produkcji rolniczej.

4. Rozliczenia w handlu

Być może istnieje możliwość zmuszenia partnerów rosyjskich/białoruskich do prowadzenia rozliczeń wyłącznie w euro lub dolarach (niezależnie od działań w ramach platformy SWIFT). Spowodowałoby to napięcia w zapewnieniu rezerw dewizowych po stronie rosyjskiej/białoruskiej. Niestety brak danych o strukturze walutowej rozliczeń z Rosją/Białorusią nie pozwala na oszacowanie skali wpływu takich działań.

5. Handel UE z Chinami

Chiny mogą wpłynąć na stanowisko Rosji. Rynek UE, a w tym i polski, jest strategicznym rynkiem dla wyrobów chińskich. Polskie władze we współpracy z UE mogłyby zainicjować działania dyplomatyczne rewizji stosunków handlowych z Chinami, aby wysłać jasny sygnał władzom chińskim.

6. Rosyjskie międzynarodowe relacje handlowe

Unia Europejska mogłaby zainicjować miękkie działania dyplomatyczne wobec krajów, które zamierzały podpisać z Rosją preferencyjne umowy o wolnym handlu. Należały do nich Indie, Izrael i Egipt. Celem byłoby rozważenie przez te kraje wstrzymania działań. Ze względu na potencjalnie duże znaczenie stosunków gospodarczych z Polską dla Indii polski rząd w porozumieniu z UE mógłby również dyplomatycznie oddziaływać na ten kraj. Jego stanowisko wobec inwazji rosyjskiej jest niejednoznaczne. Wartość indyjskich inwestycji w Polsce to ok. 3 mld dol.

7. Inne działania

Rekomenduje się:

• wprowadzenie zaostrzonego monitoringu nabywania kryptowalut, w szczególności przez nierezydentów; kryptowaluty mogą być wykorzystane przez podmioty powiązane z kapitałem rosyjskim/białoruskim do wyprowadzenia kapitału z Polski poprzez ominięcie systemu bankowego;
• szybki przegląd możliwości, jakie daje Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. Prawo dewizowe; cel działania: wprowadzenie ograniczeń dla podmiotów powiązanych z kapitałem rosyjskim/białoruskim;
• szybki przegląd możliwości, jakie daje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/452 z dnia 19 marca 2019 r., które ustanawia ramy monitorowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych w UE; cel działania: wprowadzenie ograniczeń dla podmiotów powiązanych z kapitałem rosyjskim/białoruskim;
• ze względu na możliwe perturbacje na rynku gazu czasowe wstrzymanie nakładania kar na gospodarstwa domowe spalające paliwa niemieszczące się w normach emisyjnych (weryfikacja, czy zasadne jest ponowne dopuszczanie do spalania paliw już zabronionych, np. niskokalorycznego miału węglowego); cel działania: zmniejszenie zapotrzebowania na gaz;
• dokonanie (w oparciu o posiadane informacje z organów skarbowych, banków itp.) przez odpowiednie agendy rządowe profilowania obywateli rosyjskich/białoruskich mieszkających w Polsce, a następnie w przypadku grup ryzyka rozważenie wprowadzenia mechanizmów kontrolnych; cel działania: ograniczenie ryzyka zbierania informacji o sytuacji w Polsce;
• wykorzystanie systemu STIR (System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej), stosowanego na potrzeby wykrywania wyłudzeń VAT, do identyfikacji kapitału rosyjskiego/białoruskiego w polskiej gospodarce.