Święty car Putin i Moskwa jako Trzeci Rzym. Ideowe korzenie rosyjskiego imperializmu

Rosyjska filozofia państwa skończyła się na początku XVIII wieku. W ciągu trzech stuleci nasz wschodni sąsiad wypracował trzy fundamentalne wizje swojej państwowości. Kolejne dekady i wieki wyłącznie modyfikowały, rozwijały i łączyły elementy poszczególnych koncepcji. Warto wobec tego przyjrzeć się każdej z nich: Świętej Rusi Iwana IV Groźnego, prawosławnemu imperium patriarchy Nikona oraz Imperium Rosyjskiemu cara Piotra Wielkiego. Oraz prawosławiu, bez którego Rosja nie byłaby Rosją. Zaś współczesne państwo rosyjskie ciągle sięga po idee wypracowane w ramach historycznego kształtowania się rosyjskiej świadomości politycznej.

Artykuł stanowi skróconą wersję eseju pierwotnie opublikowanego w numerze czasopisma „Pressje” pt.  „Koniec imperium”?

W marcu zawieszamy zbiórkę na działalność Klubu Jagiellońskiego. W miejsce przelewu, który chciałeś nam przekazać – prześlij pieniądze ukraińskiej armii w ramach oficjalnej zbiórki organizowanej przez Narodowy Bank Ukrainy! Tu znajdziesz instrukcję jak to zrobić i wyjaśnienie, dlaczego zachęcamy do takiej formy zaangażowania.

Święta Ruś

Szukając genezy pierwszej z form rosyjskiej państwowości, należy sięgnąć do roku 1439 i unii, jaką zawarł z Kościołem katolickim na soborze we Florencji cesarz bizantyjski Jan VIII Paleolog oraz patriarcha konstantynopolitański Józef II. Dimitr Romanowski w książce Trzeci Rzym. Rozwój rosyjskiej idei imperialnej stwierdza, że późniejszy upadek Bizancjum interpretowany był przez Ruś Moskiewską jako kara za podpisane tej unii, a sama unia przez Rusinów traktowana była w kategoriach religijnej zdrady.

Jednocześnie coraz mocniejsze było przekonanie, że nadszedł czas, aby to Moskwa jako jedyny prawdziwy depozytariusz wiary prawosławnej zajęła miejsce Konstantynopola skażonego unią florencką. Symbolicznym potwierdzeniem tych religijno-politycznych ambicji Rusi było małżeństwo cara Iwana III Wasijlewicza z bratanicą ostatniego greckiego cesarza Zoe Paleolog w roku 1472. W tym czasie herbem państwa stał się dwugłowy orzeł, a Iwan III jako pierwszy rosyjski władca przyjął tytuł samodzierżawcy.

Zwieńczeniem postępującego procesu zdobywania przez państwo ruskie nowej samoświadomości było wypracowanie przez pskowskiego mnicha Filoteusza religijno-historiozoficznej koncepcji Trzeciego Rzymu. Zgodnie z nią Ruś Moskiewska została wpisana w polityczną, ale przede wszystkim religijną koncepcję historii. Zastępując Drugi Rzym, czyli upadłe już Bizancjum, Ruś Moskiewska miała jednocześnie stać się Rzymem Trzecim i ostatnim.

Co najważniejsze, stając się nim, Kościół moskiewski okazywał się jedynym depozytariuszem autentycznej wiary. Kulminacją tak rozumianej linearnej i eschatologicznej wizji historii miał być Sąd Ostateczny .W czasie, gdy Iwan III brał ślub, zbliżał się właśnie rok 7000 (1492 według naszego kalendarza), kiedy jak wierzono, światu miał objawić się Antychryst. Przekonanie było na tyle silne, że nie zdecydowano się na ogłoszenie kalendarza kościelnego na dalsze lata. W tych okolicznościach ciężar mesjańskiej misji, jaki spoczął na barkach Rusi, był szczególny.

Z koncepcją Trzeciego Rzymu związana była również bezpośrednio polityczna wizja diarchii, harmonijnego współistnienia i współdziałania dwóch ośrodków władzy: religijnej (Cerkiew, patriarcha) oraz politycznej (Ruś Moskiewska, wielki książę, później car). Tak jak celem całego państwa było stanie na straży ortodoksyjności wiary prawosławnej (a tym samym troska o zbawienie poddanych), tak zadaniem wielkiego księcia była obrona Kościoła i prawosławia. W tym celu miał harmonijnie współdziałać z patriarchą moskiewskim, a legitymizacja jego władzy pochodziła bezpośrednio od Boga. Sama władza miała charakter nieograniczony, a nieposłuszeństwo możliwe było tylko w jednym przypadku – gdyby władca odszedł od wiary prawosławnej.

Oczywiście car w swoich działaniach nie ograniczał się do istniejącego obszaru państwa ruskiego. Zdobywając kolejne ziemie, włączał je do Rusi Moskiewskiej budując wielkoruskie imperium w oparciu o prawosławny fundament i religijną sankcję, która zapewniała mu nie tylko posłuszeństwo, ale również wręcz religijne oddanie ze strony poddanych.

Alan Besançon w książce Święta Ruś pisał: „Cały kraj uznaje, że monarcha jest obrazem Boga. Dlaczego? Ponieważ jest «czystą miłością». To istotne: kluczowym atrybutem królewskości na Zachodzie była sprawiedliwość. Król Francji uznawany był za sol justitiae. Car rosyjski jest miłością. Może się obejść bez prawa gdyż jest bliżej Boga. Do swojej srogości (groza) dołącza więc miłość i z miłości karze oraz ułaskawia: w zależności do tego, co podpowie mu Duch Święty”.

Jednocześnie Wielkie Księstwo w swoim wybraństwie zdecydowało się na przyjęcie modelu wyizolowanego wzoru świętości. Przez blisko dwa stulecia ani katolicy, ani żydzi nie mogli na stałe przebywać na jego terytorium. Czystość prawosławia i mesjańska misja stania na straży ortodoksji i zbawienia swoich poddanych była kluczowa.

Niestety, rzeczywistość okazała się daleka od ideału. Za symbol praktycznej realizacji religijno-politycznych ideałów posłużyć może Iwan Groźny, pierwszy władca ruski, który ogłosił się carem. Znany w historii ze swojego niebywałego okrucieństwa, wszedł w konflikt z metropolitą Filipem, który próbując pouczać cara w wierze i zwrócić jego serce z powrotem do Boga, za swoje wysiłki został przez niego wynagrodzony śmiercią.

Co ciekawe, Iwan IV, zdając sobie wcześniej sprawę z niezależności Filipa, zdecydował się pomimo tego mianować go na metropolitę, co wskazuje, że poważnie traktował koncepcję diarchii, która dopuszczała pouczenia ze strony duchowieństwa oraz ingerencję władz kościelnych w niezgodne z dobrem wspólnym i dobrem wiary działania władcy. Niestety, zderzenie zbyt blisko związanych ze sobą porządków religijnego i politycznego okazało się dla metropolity Filipa zabójcze.

Tak religijną rolę Iwana IV opisywał w przywoływanej przeze mnie książce Besançon „Pełni godność cara pod wezwaniem Trójcy Świętej i świętych ikon. Iwanowi nie zależało na sprawiedliwości, lecz na pobożności. Dźwiga ciężar grzechów swoich poddanych i karze ich. Jest Chrystusem o «surowym oku» (jaroje oko), jednym z przedstawień ikonicznych Zbawiciela. Podwójna rola kata i świętego nabiera monstrualnych rozmiarów, ale nie wykracza poza to, czego można się spodziewać po carze”. Potwierdzeniem praktycznej przewagi cara, w przeciwieństwie do diarchicznego ideału, były również przeprowadzane przez niego reformy liturgiczne, ikonograficzne oraz ingerencja w życie klasztorne

Symbolicznym zwieńczeniem procesu budowy Trzeciego Rzymu była decyzja patriarchy konstantynopolitańskiego Jeremiasza II (z inicjatywy Iwana Groźnego) o ustanowieniu patriarchatu moskiewskiego. To wydarzenie pozwoliło utwierdzić rosnącą rolę polityczno-religijną Rusi Moskiewskiej i przenieść intelektualną teokratyczną koncepcję Trzeciego Rzymu do pieśni ludowych traktujących o świętym rosyjskim carstwie.

Imperium Prawosławne

Połowa XVII wieku była przełomowym okresem w historii Rusi Moskiewskiej. Po pierwsze ze względu na przeprowadzoną wówczas reformę religijną, będącą reakcją na czas smuty, który odczytywano jako karę za grzechy. Po drugie z powodu zmian o charakterze geopolitycznym w latach 1653–1667 doszło do przekształcenia dotychczasowego modelu imperium wielkoruskiego w uniwersalne imperium prawosławne na czele z carem Wielkiej, Białej i Małej Rusi.

Reforma religijna, której towarzyszyła odnowa życia religijnego wśród ludu, stała w opozycji do dotychczasowego modelu staroruskiego. Święta Ruś zbudowana została na fundamencie antybizantyjskości i przekonaniu o upadku religijnym Konstantynopola, patriarcha Nikon próbował natomiast całkowicie odwrócić ten kierunek. Antybizantyjskość zastąpiła grekofilia. Ten zwrot uwarunkowany był geopolitycznie. W połowie XVII wieku ze względu na zagrożenie turecko-perskie doszło do zbliżenia z Kościołem gruzińskim. W roku 1653 podpisano ugodę perejasławską i podporządkowano Małoruś. Ambicje patriarchy zaczęły sięgać Bałkanów, chciał włączyć pod wpływy Patriarchatu Moskiewskiego żyjących tam prawosławnych.

W ten sposób narodziła się wizja uniwersalnego imperium jednoczącego wszystkich prawosławnych chrześcijan, która zastąpić miała dotychczasową koncepcję Trzeciego Rzymu. Jednocześnie zmianie uległ dotychczasowy model państwa rosyjskiego. Figurę świętego mnicha, żyjącego w odosobnieniu, stanowiącego daleki wzór i ideał (model zamknięty Świętej Rusi) zastąpiła wizja wędrującego apostoła, misjonarza jednoczącego prawosławnych żyjących z dala od władzy patriarchy moskiewskiego (model półotwarty imperium prawosławnego).

Jak w praktyce wyglądały zmiany? Reformatorzy nie mieli żadnych skrupułów i litości dla osiągnięć duchowych Starej Rusi. „Odrzucono niemal wszystko, co zostało stworzone w ciągu siedmiu stuleci od panowania Włodzimierza – księgi, ikony, freski, architektura (zakaz budowy świątyń walmowych), nawyki kontaktów międzyludzkich, ubiór, święta, rozrywki. Zanegowano tradycyjne instytucje – na przykład instytucję jurodiwych. Anatemą obłożono cały kompleks idei kształtujących życie kraju, który wydawał się niezachwiany i nieprzemijający” – pisał Romanowski.

U podstaw tych drastycznych zmian leżało z jednej strony przekonanie o intelektualnym zacofaniu Rusi, a z drugiej misyjne oraz imperialne ambicje Nikona i wynikająca z nich chęć dostosowania liturgii oraz tradycji kościelnej do liturgii i tradycji greckiej. Zasadniczemu i fundamentalnemu przekształceniu uległa również obowiązująca historiozofia. Odrzucone zostało dotychczasowe eschatologicznego napięcie, przekonanie o rychłym nadejściu sądu ostatecznego, które legło o podstaw mesjanizmu Świętej Rusi. Po reformach perspektywa paruzji została bezpieczne oddalona w czasie. W konsekwencji osłabieniu uległ również zasadniczy przecież dla Trzeciego Rzymu koncept państwa strzegącego wiary i troszczącego się o zbawienie poddanych.

Greckie reformy Nikona, odchodzące od modelu staroruskiego i średniowiecznej historiozofii, stawiały podwaliny pod późniejsze sekularyzacyjne reformy Piotra Wielkiego. Zmiany nie ominęły również relacji między carem a patriarchą. Nikon pragnął odejść od dawnego modelu diarchii na rzecz modelu monokratycznego. W jego przekonaniu to właśnie Kościół i patriarcha powinni stać wyżej w hierarchii władzy, podporządkowując sobie cara. W ten sposób harmonijna współpraca między patriarchą a carem Aleksym na rzecz budowy uniwersalnego imperium szybko została zaniechana.

Zamiast wymarzonego modelu eklezjalnego z przewagą Kościoła, doszło do umocnienia i utwierdzenia dominacji cara nad patriarchą, jaka miała już miejsce za czasów Iwana Groźnego. Ograniczona została kościelna władza sądownicza i administracyjna, co było krokiem w kierunku budowy państwa biurokratyczno-policyjnego, a sam patriarcha został wkrótce całkowicie odsunięty od przeprowadzania reform religijnych, za które odpowiedzialność wzięło państwo i car. Spór Nikona z Aleksym ostatecznie zakończył epokę diarchii i zbudował podwaliny pod przyszły model władzy stworzony przez Piotra Wielkiego.

Imperium Rosyjskie

Na czym polegał nowy model władzy Piotra Wielkiego? W istocie podobny był do zachodnioeuropejskiego modelu monarchii absolutnej. Odchodząc ostatecznie od modelu diarchicznego oraz jego modyfikacji z czasów cara Aleksego (model dominacji cara), Piotr uzyskał pełnię władzy, w całkowitej niezależności od hierarchii kościelnej i patriarchy (model dyktatu cara).

Tak opisywał to Dymitr Romanowski: „Władza panującego została scharakteryzowana jako władza, która «po Boskiej jest najwyższa». Car ustanawia prawa, ale sam nie jest im podporządkowany, żadna inna wola poza carską, nie może zanegować jego władzy […]. Car jest podporządkowany władzy Boskiej bezpośrednio, bez udziału i pośrednictwa Kościoła, mając nad sobą tylko sąd własnego sumienia. Nowa doktryna prawa pozwalała carowi przebudować strukturę Kościoła i wyznaczyć mu zupełnie nowe miejsce w Imperium Rosyjskim”.

Sam Kościół, który już za czasów cara Aleksego i patriarchy Nikona utracił część swojej pozycji, teraz został ostatecznie podporządkowany państwu i carowi, sprowadzony do funkcji czysto utylitarnej, do rangi urzędu państwowego. Deprecjacji roli patriarchatu towarzyszyło nowe zjawisko: „Negacja tradycji Świętej Rusi zaowocowała nowym zjawiskiem dla rosyjskiej kultury – «świecką świętością», ubóstwieniem monarchy. Wprowadzano kult Piotra – Pierwszego Wielkiego Ojca Ojczyzny” – pisał Romanowski.

Piotr, znany w historii ze swoich proeuropejskich reform i walki z kulturą dawnej Rusi, ostatecznie ugruntował podział między Świętą Rusią a obozem reformatorów, który pojawił się w czasie reform patriarchy Nikona i cara Aleksego, doprowadzając wręcz do rozbicia na Rusi dwa odrębne narody. Symbolem tego podziału może być reakcja siemnastowiecznych staroobrzędowców, którzy w odpowiedzi na działania Piotra dokonali modyfikacji tradycyjnego modelu diarchii zamieniając cara na naród, który miał być depozytariuszem świętej wiary prawosławnej, w opozycji do cara, który zdradził swój naród, państwo i Cerkiew.

Reformy w duchu europejskim zaowocowały ostatecznym odejściem od perspektywy religijnej w przestrzeni politycznej. Model umiarkowanej, oddalonej perspektywy eschatologicznej w okresie imperium uniwersalnego Aleksego i Nikona zastąpiła pełna immanencja, postrzeganie polityki w oderwaniu od średniowiecznej historiozofii i odpowiedzialności za zbawienie poddanych.  Dawny antybizantynizm, a później grekofilię, zastąpiła okcydentalizacja i sekularyzacja – Rosja miała stać się imperium na wzór europejski, operującym w porządku doczesnym i w oparciu o zachodnią koncepcję racji stanu.

W ten sposób nastąpiło przejście od modelu Trzeciego Rzymu (antybizantyjska Ruś Moskiewska), przez model Drugiego Rzymu (uniwersalne i probizantyjskie imperium Aleksego i Nikona), do modelu Pierwszego Rzymu (zsekularyzowane, operujące wyłącznie w porządku doczesnym oraz definiowane przy pomocy koncepcji racji stanu Imperium Rosyjskie Piotra). Symbolem tej transformacji może być zmiana nazwy państwa wprowadzona za czasów Piotra. Ruś (Rus’) przekształciła się w Imperium Rosyjskie (Rassijskaja Imperia).

Jednocześnie nastąpiła zmiana w kształcie samego imperium i imperializmu. Imperium wielkoruskie, a następnie uniwersalne imperium Wielkiej, Małej i Białej Rusi, ewoluowało w imperium ponadetniczne: Tak opisywał to Dymitr Romanowski: „Imperialna dominanta tworzenia rosyjskiego społeczeństwa polegała na tym, że «Rosjan» zaczęto identyfikować przede wszystkim jako poddanych rosyjskiego państwa. W tym znaczeniu nawet termin «Rosjanie» (jak zresztą i samo pojęcie Rosji, które za Piotra I zamieniło pojęcie Ruś) pojawił się nie tylko jako etap na drodze stanowienia «narodu», a raczej jako terminologiczne określenie zasady ponadetnicznego i imperialnego poddaństwa”.

Trzy modele Państwa

Model państwa wprowadzony przez Piotra I będący rezultatem ewolucji dwóch poprzednich koncepcji rosyjskiego państwa jest ostatnim zasadniczym wzorem państwowości naszego wschodniego sąsiada. W kolejnych latach rzeczywiste i teoretyczne zmiany w obrębie funkcjonowania państwa rosyjskiego polegały na dalszej modyfikacji, rozwijaniu oraz łączeniu istniejących już elementów poszczególnych koncepcji. Podsumowując, każdy z trzech przedstawionych modeli można porównać  za pomocą konstytutywnych dla nich cech:

Współczesna Rosja

Dla rosyjskiej filozofii państwa kluczowy był rok 1991. Rozpad ZSRS oznaczał koniec blisko siedemsetletniego okresu (od bitwy na Kulikowym Polu w 1380 roku, kiedy rozpoczął się proces uniezależniania się Rusi Moskiewskiej od Złotej Ordy) nieustannej ekspansji terytorialnej rosyjskiej państwowości, bez względu na to czy mieliśmy do czynienia z Pierwszym, Drugim, Trzecim Rzymem czy wreszcie Związkiem Sowieckim, który stanowił kulminację imperialnej ekspansji.

Każdy z przedstawionych przeze mnie modeli był bowiem tylko pewnym teoretycznym uchwyceniem momentu historii rosyjskiego imperializmu. W XVI i XVII wieku, czyli na przejściu od Pierwszego do Drugiego Rzymu,państwo rosyjskie nie niepokojone przez mocarstwa europejskie, systematycznie przesuwało swoje granice na wschód, zdobywając kolejne terytoria i postępując w stronę Uralu i Syberii.

Ta terytorialna ekspansja doprowadziła do stworzenie fundamentalnej dla rosyjskiej filozofii państwa mistyki przestrzeni oraz dała podstawy do stworzenia najpierw ponadetnicznego imperium Piotra Wielkiego, a później wypracowania przez eurazjatystów koncepcji superetnosu – ponadnarodowej etniczno-geograficznej wspólnoty ludów prawosławnych, islamskich, nierosyjskich.

Wspólnota ta zamieszkuje Eurazję – przestrzeń pośrednią, odrębną od Europy i Azji, obejmującą terytorium od Lwowa do Wielkiego Muru Chińskiego. Współczesna Federacja Rosyjska pozostaje wciąż imperium ponadetnicznym, jednoznacznie odrzucającym nacjonalistyczną koncepcję narodu. Jednocześnie mamy do czynienia ze zmodyfikowaną wersją państwa półotwartego, charakterystycznego dla okresu Drugiego Rzymu.

Dzisiejsza Federacja Rosyjska występuje jednak nie jako apostoł wiary prawosławnej, lecz zwierzchnik i opiekun uwarunkowanego historycznie i przede wszystkim kulturowo rosyjskiego świata (russkogo mira). Pewną nowością jest również obowiązujący obecnie model relacji pomiędzy Cerkwią a państwem. Nazwać go można dominacją funkcjonalną. Model ten jest modyfikacją idei diarchii funkcjonalnej dziewiętnastowiecznego działacza i publicysty Lwa Tichomirowa. Zgodnie z nią religia prawosławna nie jest już rozpatrywana w kategoriach metafizycznych, w ścisłym związku z eschatologicznym wymiarem państwa. Kościół zostaje sprowadzony wyłącznie do roli gwaranta pożądanego wzorca moralności; jego wymiar transcendentny nie jest brany już pod uwagę.

W ten sposób prawosławie staje się odpowiedzialne razem z państwem za kształt moralny rosyjskiego społeczeństwa. Model ten w moim przekonaniu został zaadaptowany we współczesnej Rosji, operującej już w logice świeckiej (gdzie naród nie jest już narodem religijnym, lecz narodem świeckim), sekularnej, pozbawionej wymiaru eschatologicznego. Przy czym zamiast modelu partnerskiej relacji mamy do czynienia raczej z przewagą i podporządkowaniem Cerkwi państwu, stąd moja modyfikacja koncepcji Tichomirowa z modelu diarchii na model dominacji.