Działania Ministerstwa Sprawiedliwości w 2021? Żadnych plusów, same porażki

W ciągu 2021 r. funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości uległo dalszemu pogorszeniu. Coraz wyraźniej krystalizuje się konflikt pomiędzy mniejszością sędziów, popierającą politykę rządu wobec sądownictwa a sędziami, którzy tej polityki nie akceptują. Konflikt ten podważa zaufanie do wymiaru sprawiedliwości i państwa. Ten stan rzeczy w połączeniu ze zjawiskiem dewaluacji znaczenia norm prawnych, które narasta w związku z trwającą pandemią, grozi systemowi prawnemu – w skrajnym wypadku – utratą zdolności do regulowania stosunków społecznych.

[Artykuł jest częścią raportu Rząd pod lupą. Ranking polityk publicznych 2021]

Polityka Ministerstwa Sprawiedliwości doprowadziła do bezprecedensowej katastrofy w relacjach Polski z UE, czego przejawem jest blokowanie funduszy należnych Polsce w ramach Krajowego Planu Odbudowy oraz groźba wstrzymania wypłat środków z unijnego budżetu w oparciu o mechanizm warunkowości.

Upór, z jakim rząd Prawa i Sprawiedliwości forsuje politykę personalnego podporządkowania sędziów Ministerstwu Sprawiedliwości jest już nie tylko niezrozumiały, ale staje się jednoznacznie sprzeczny z interesem Polski. Tzw. reforma wymiaru sprawiedliwości nie tylko nie przyniosła żadnych pozytywnych skutków, ale doprowadziła do sytuacji, w której Polska może zostać pozbawiona środków finansowych, od dostępu do których może zależeć rozwój kraju.

Eskalacja konfliktu pomiędzy ministerstwem a środowiskami prawniczymi –

Po zmianie w 2018 r. zasad obsadzania stanowisk w Krajowej Radzie Sądownictwa, która nominuje kandydatów na sędziów, podstawa prawna powoływania nowych sędziów była co najmniej wątpliwa konstytucyjnie. Doprowadziło to do sytuacji, w której „starzy” sędziowie kwestionują status sędziów „nowych”. Spór ten dotyczy co do zasady wszystkich nominacji sędziowskich i dlatego ma gigantyczne znaczenie dla pewności obrotu prawnego w Polsce. Niemniej jego reperkusje nabierają szczególnego znaczenia w kontekście funkcjonowania Sądu Najwyższego. Warto przypomnieć, że neo-sędziami obsadzone zostały w całości dwie izby Sądu, powołane w ramach reformy sądownictwa, czyli Izba Dyscyplinarna oraz Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.

Zapadłe latem tego roku orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i TSUE dały z jednej strony podstawę do nieuznawania jakichkolwiek orzeczeń Izby Dyscyplinarnej, ale z drugiej – mogą być też podstawą do uznania za nieważne jakichkolwiek orzeczeń wydanych z udziałem sędziego powołanego przez KRS w upolitycznionym składzie. Zachęciło to sędziów niechętnych działaniom ministra sprawiedliwości do odmawiania orzekania w jednym składzie z tzw. neo-sędziami.

W rezultacie wywołało to głębokie podziały w środowisku sędziowskim; wielu sędziów – nawet tych nieprzychylnych reformie – uznało bowiem takie zachowanie za działanie na niekorzyść obywateli, których sprawy nie są przez to rozpoznawane.

Reakcja ministerstwa, które postanowiło o wszczynaniu postępowań dyscyplinarnych wobec sędziów odmawiających orzekania, tylko zaogniła konflikt. Jednocześnie w sądownictwie nadal nieobsadzonych pozostaje prawdopodobnie około 1000 etatów sędziowskich. Jest to liczba wyłącznie szacunkowa. Dokładne ustalenie tej wartości jest niemożliwe, ponieważ ministerstwo odmawia ujawnienia danych na ten temat.

Sprawność sądownictwa –

Z dostępnych danych wynika, że pod rządami Zbigniewa Ziobry czas trwania postępowań sądowych wydłużył się w stosunku do roku 2011 średnio o 3 miesiące we wszystkich sądach „liniowych”, tj. rozpoznających sprawy w I instancji – zarówno rejonowych, jak i okręgowych. Sytuację tę wiązać należy z dezorganizacją sądownictwa, która jest bezpośrednim skutkiem zmian dokonywanych przez obecną ekipę rządzącą.

Sytuację pogarszają dodatkowo nieprzemyślane zmiany w procedurze i organizacji działania sądów, które podjęto w reakcji na pandemię, a o których mowa poniżej. Wiele z tych zmian ma sens i mogłoby przyczynić się do ulepszenia sądownictwa, jednak sposób ich wprowadzenia powoduje, że albo nie spełniają tej funkcję, albo robią to tylko w niewielkim stopniu.

Cyfryzacja –

Jednym ze skutków pandemii Covid-19 stała się wymuszona i chaotyczna cyfryzacja polskiego wymiaru sprawiedliwości. Obecnie we wszystkich sądach istnieje już możliwość przeprowadzania rozpraw zdalnych. Wprowadzono także doręczenia elektroniczne. Nie stworzono jednak całościowego, bezpiecznego i sprawnego systemu umożliwiającego korzystanie z tych narzędzi, który usprawniałby postępowanie i gwarantował uczciwy i rzetelny proces. Doręczenia elektroniczne wprowadzone zostały poprzez zaadaptowanie do tego celu portalu informacyjnego sądów powszechnych, który nie dysponował funkcjonalnościami umożliwiającymi poprawną realizację tej funkcji.

W konsekwencji przez kilka miesięcy nikt nie miał pewności co do daty odebrania pisma procesowego. Brak jest reguł określających sposób prowadzenia rozpraw w trybie zdalnym, co jest bardzo istotne z uwagi na możliwość łatwej manipulacji zeznaniami świadków, a cała cyfryzacja sądów przeprowadzona została w oderwaniu od już działających narzędzi e-państwa, takich jak profil zaufany. W efekcie na naszych oczach powstaje dziwaczny, niezintegrowany z niczym i słabo kontrolowany system, dający duże pole do nadużyć.

Obniżenie standardów rzetelnego procesu i ochrony praw stron –

Również negatywnie ocenić należy zrealizowany pomysł składów jednoosobowych w I i II instancji oraz dopuszczenie uznaniowego rozpoznawania spraw cywilnych na posiedzeniach niejawnych. Rozwiązania te stanowią radykalne ograniczenie gwarancji sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy. Nie sposób nie zauważyć, że z dużym prawdopodobieństwem Ministerstwo Sprawiedliwości dąży w ten sposób do poprawy bardzo niskiej efektywności sądów kosztem ograniczenia praw stron.

Za wysoce niepokojące uznać należy w tym kontekście dalsze ograniczenie stosowania środków wolnościowych w procesie karnym i wciąż rosnącą liczbę tymczasowo aresztowanych. Instytucja tymczasowego aresztowania (TA) jest systemowo nadużywana przez prokuraturę, która wnioskuje o areszt praktycznie w każdej sprawie. W tym samym czasie nadzór sądowy nad TA realizowany jest w sposób iluzoryczny. Liczba tymczasowo aresztowanych wzrosła od momentu objęcia władzy przez Zjednoczoną Prawicę dwukrotnie.

Polityka wobec wymiaru sprawiedliwości a konflikt z Unią Europejską –

Konsekwentnie obliczona na wywołanie konfliktu ze środowiskami prawniczymi polityka Ministerstwa Sprawiedliwości przyniosła katastrofalne skutki w relacjach z organami Unii Europejskiej. W 2021 r. TSUE wydał łącznie pięć orzeczeń, które podważały status sędziów powołanych przez obsadzoną w trybie politycznym KRS. W odpowiedzi polski Trybunał Konstytucyjny, powołując się na nadrzędność konstytucji nad prawem unijnym, de facto zanegował możliwość orzekania w tych kwestiach przez TSUE; nie ulega przy tym wątpliwości, że orzeczenie Trybunału – wysoce kontrowersyjne zarówno co do treści, jak i co do samej możliwości jego wydania – było realizacją woli politycznej obozu rządzącego.

Od tego momentu spór przeniósł się na płaszczyznę stricte polityczną: Komisja Europejska wstrzymała zatwierdzenie polskiego Krajowego Planu Odbudowy, co jest warunkiem uruchomienia środków z Funduszu Odbudowy. Wystąpiła także do TSUE o nałożenie na Polskę kary za niewykonanie lipcowego orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości, które nakazywało wstrzymanie funkcjonowania Izby Dyscyplinarnej. Kara w wysokości miliona euro dziennie została nałożona 27 października 2021 r. W dalszej perspektywie liczyć się należy z uruchomieniem przez KE mechanizmu warunkowości, który pozwala na wstrzymanie wypłat z budżetu UE w wypadku, gdyby któreś z państw członkowskich naruszyło zasady praworządności.

Polska znalazła się tym samym w sytuacji, w której albo będzie musiała zaakceptować utratę ogromnych środków pochodzących z funduszy unijnych, albo zgodzić się na reguły narzucane jej orzeczeniami TSUE. Sytuacja ta jest skutkiem prowadzonej przez obóz rządzący polityki wobec wymiaru sprawiedliwości.