Maryja, Dzieciątko, Józef i ubogi żłóbek. Czego nie dostrzegamy już na obrazach przedstawiających Boże Narodzenie?

Nasze wyobrażenie sceny Bożego Narodzenia ukształtowane zostało w dużej mierze przez europejskie obrazy religijne. Geneza i symbolika składających się na nią elementów jest jednak obecnie często już nieznana, a jej dzisiejsze przedstawienia opierają się raczej na stypizowanym przekonaniu o sposobie obrazowania momentu narodzin Jezusa, w którym główną rolę odgrywają wół, osioł i pastuszkowie. Skąd jednak owo wyobrażenie się wzięło?

Ikonografia Bożego Narodzenia ukształtowała się już w epoce wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej, kiedy to miejsce narodzin Jezusa ideowo łączono z miejscem Jego grobu. Stąd też na wizerunkach z tamtego czasu całą scenę umieszczano w jaskini, a samo Dzieciątko w kamiennym żłobie. Ciasne oplecenie pieluszkami nawiązywało do ciała Chrystusa spowitego w całun po śmierci. W czasach Grzegorza Wielkiego (590-604) do tej sceny dodany został wół i osioł. Obecność tych zwierząt nie jest wspominana w Ewangelii, a inspiracją do ich wprowadzenia było zdanie z Księgi Izajasza: „Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela, Izrael na niczym się nie zna, lud mój niczego nie rozumie”. Zwierzęta te miały symbolizować kolejno żydów i pogan.

Guido da Siena, Boże Narodzenie, źródło: Wikimedia Commons

Niekiedy narodzinom Dzieciątka towarzyszyły piastunki pełniące funkcję niemych świadków wydarzenia, co podkreślać miało historyczną prawdę przedstawienia. Warto tutaj wspomnieć także o postaci św. Józefa, ukazywanego jako siedzącego z boku, niejako z dala od głównych wydarzeń, co wskazywało na brak jego pokrewieństwa z Jezusem. Rolę św. Józefa zaczęto podkreślać w sztuce dopiero w XV wieku.

Robert Campin, Boże Narodzenie, źródło: Wikimedia Commons

Gotyk wniósł do sceny Bożego Narodzenia wiele innowacji. Wówczas ulokowano ją w drewnianej szopie, a od XIV wieku, wraz z recepcją objawień św. Brygidy Szwedzkiej, do przedstawienia dołączono zgasłą (lub właśnie gasnącą) pod wpływem światła bijącego od Jezusa świecę trzymaną przez św. Józefa. Maryja zaś była ukazywana w pozie klęczącej, adorującej, co wiązało się z przekonaniem o braku towarzyszących jej przy narodzinach Syna bólów porodowych. Na obrazach zaczęto wtedy także dodawać wizerunek klęczącego fundatora. W późnym średniowieczu scenę Bożego Narodzenia przedstawiano już także w postaci nokturnu (na tle nocy).

Hugo van der Goes, Tryptyk Portinarich, źródło: Wikimedia Commons

Ciekawym zjawiskiem było gotyckie malarstwo niderlandzkie, które wykształciło osobny zestaw symboliki. Składały się na nią m.in. leżący pod nogami snopek zboża czy też odrzucone obuwie – odwoływały się do odrzucenia przez Mojżesza sandałów podczas spotkania z Bogiem w krzewie gorejącym, symbolizowały pokorę wobec świętego wydarzenia. Charakterystyczny dla tego obrazowania był także monumentalizm w przedstawieniu szopki lub uchodzące niekiedy uwadze dziury w ziemi. Te ostatnie odwoływały się do zapisu w Starym Testamencie, według którego Jezus urodził się w ruinach pałacu króla Dawida.

W kolejnych epokach niewiele zmieniało się w ikonografii Bożego Narodzenia. W nowożytności, zgodnie z teorią inkulturacji, czyli dostosowywania przedstawień religijnych do kultury i świata odbiorców, wprowadzono świadomą aktualizację owej sceny. Przedstawiano postaci w strojach współczesnych malarzom lub dodawano ówczesne akcesoria (w średniowieczu ta praktyka była również stosowana, ale nie towarzyszyło jej teoretyczne wyjaśnienie). W epoce nowożytnej i nowoczesnej popularność religijnych przedstawień zmniejszała się na rzecz malarstwa świeckiego, a od XIX wieku koncentrowano się na raczej na ukazywaniu praktyk pobożnościowych i zwyczajów świątecznych niż na samych prawdach wiary. W XX wieku powrócono do dawnych przedstawień, ale w dużej mierze na zasadzie cytatów.

Albert Chevallier Tayler, Choinka, źródło: Wikimedia Commons

Wykształcona w sztuce średniowiecznej ikonografia towarzyszy także dziś twórcom bożonarodzeniowych szopek. Poza wpływami tradycji lokalnych, można w nich odnaleźć pozostałości powstałej przed kilkuset laty symboliki, która ma potencjał opowiedzenia nam tyleż o chrześcijańskim przesłaniu, co o czasach i ludziach, którzy owe wyobrażenia tworzyli. Konstruując współcześnie przedstawienia sceny Bożego Narodzenia ze znanych motywów ikonograficznych (swobodnie uzupełnianych nieraz o nowe elementy) warto jednak pamiętać o ich symbolicznym znaczeniu, budującym koherentne i głębokie treściowo przesłanie o przyjściu Boga na świat.