Plebejscy self made-mani z obskurnych podwórek. Wokół „Skandalu. Ewenementu Molesty”

„Słońce schowane było chyba z drugiej strony; zestaw mebli – lichy materac, mały stolik. Chleb powszedni, za szczęściem w pogoni. Zupy z torebek i ta chęć, żeby robić” – rapował Sokół, legenda polskiej sceny hip-hopowej. Ten cytat doskonale oddaje ducha dokumentu poświęconego historii zespołu Molesta Ewenement, który można czytać jako anty-inteligencką kontr-opowieść o polskich latach 90.

Wybór Molesty to nie przypadek. Ich debiutancka płyta Skandal wydana w 1998 r. to – obok Księgi Tajemniczej. Prolog Kalibru z roku 1996 – „punkt zero” polskiego rapu. To właśnie od jej pojawienia się na rynku należy datować właściwy początek naszej rodzimej sceny hip-hopowej. Jednocześnie dokument Bartosza Paducha to nie tylko opowieść o losach Vienia, Włodiego, Wilka, Kaczego i innych, ale również alternatywna historia lat 90. i transformacji ustrojowej. I to ten wymiar za krótkiej, bo tylko 70-minutowej, a przez to nieraz powierzchownej produkcji, wydaje się najciekawszy.

Kiedy dziś myślimy o końcówce PRL-u i latach 90. to automatycznie przyjmujemy jedną z dwóch perspektyw: albo ziarnisty i nostalgiczny filtr rodem z Duchologii Olgi Drendy, albo klasyczny polityczny punkt widzenia – Balcerowicz vs Lepper, pstrokacizna bazarów, uwłaszczenie nomenklatury, homo sovieticus, pierwsze fortuny zarobione na pokątnym handlu, lewiźnie i przemycie. Z jednej strony perspektywa mikro, ciepła, rodzinna, kojąca, prywatna i osobista, pełna wspomnień z trzepaka i gry w kapsle, snuta przez pokolenie współczesnych 40-latków. Z drugiej strony spojrzenie makro-historyczne i skupienie na głębokich procesach polityczno-gospodarczych z jej Wielkimi Bohaterami, których znamy tylko z kolejnych wydań telewizyjnych „Wiadomości”.

To, co istotne i wspólne dla obu tych perspektyw to wyjście z historii. W pierwszym przypadku do przyjemnie dusznej kuchni, gdzie mama i babcia gotują kompot i lepią pierogi, w drugim – w przestrzeń dziejowych konieczności, kapitalistycznego zeitgeistu, demoliberalnego końca historii i bezalternatywnego kształtu gospodarczej transformacji, którą trzeba przeprowadzać, a nie o niej dyskutować. Historia kilku chłopaków z Molesty proponuje trzecią opowieść, niejako godzącą dwie wcześniejsze perspektywy.

Na prawej stronie polskiej debaty publicznej pokutuje mityczne wręcz pragnienie osiągnięcia pełnej kulturowej niezależności, wypracowanie nigdy i nigdzie nie istniejącej autarkicznej wyjątkowości i samodzielności. Bycie autentycznym, wiarygodnym i prawdziwym to także jeden z kluczowych wątków dokumentu. Jego bohaterowie przyznają wprost, że tworzenie muzyki było dla nich sposobem nie tylko na przedstawienie własnej wersji otaczającego ich świata, ale i sposobem na opowiadanie siebie, swojego marginalnego położenia.

W tym celu wykorzystali gatunek stworzony przez czarnoskórych mieszkańców biednych dzielnic wielkich amerykańskich miast. Ktoś powie: kopiowali, to kolejna kulturowa kserówka. Tylko że w ten sposób znów uruchamiamy pułapkę mitycznej autarkii. Przypominam, że z tej pespektywy polski katolicyzm to „kulturowy przeszczep” z Rzymu, a kulturowa formacja sarmatyzmu to sklejka zachodnich elementów z tureckimi ciuchami.

To, co kluczowe to fakt, że członkowie składu Molesta Ewenement i kolejne zespoły po nich zaadoptowali muzykę Afro-Amerykanów do nadwiślańskich warunków i osobistych doświadczeń. Polski rap to autentyczna forma życia i autentyczny sposób kulturowej ekspresji społecznych plebejuszy, 20-latków „wyrzuconych z historii” drugiej połowy lat 90. i początków lat 2000., o czym celnie i obrazowo rapował Pezet w kultowym kawałku Ukryty w mieście krzyk.

To plebejskie oblicze i jednoznaczną społeczną tożsamość widzimy w samym dokumencie, kiedy wraz z bohaterami wędrujemy po ich rodzinnych rewirach: stare kamienice na Mokotowie, pochowane podwórka na Śródmieściu, wielka płyta na Służewcu. I ta scena, w której Wilku przyprowadził reżysera do swojego rodzinnego mieszkania, gdzie na 26 m² mieszkało 8 osób, a za „potrzebą” schodziło się do toalety zlokalizowanej w piwnicy; oraz opowieść Włodiego o matce pracującej na dwie zmiany, aby zapewnić jako takie warunki życia dla niego i jego brata.

I nie chodzi teraz o sztuczną, inteligencką ludomanię, tworzenie z Molesty współczesnych bohaterów romantycznych. Celem Vienia, Włodiego i całej sceny hip-hopowej z lat 2000. było wyrwanie się z tej społecznej kondycji, a nie idealizowanie szarych podwórek i połamanych ławek. Kiedy wsłuchamy się na poważnie w rapowe teksty, to dostrzeżemy, że są to opowieści o przyjaźni, wierności, solidarności, braterstwie, współpracy, opowieści młodych-aspirujących, którzy w sytuacji rodzącego się w Polsce kapitalizmu próbują wziąć sprawy w swoje ręce, własnymi siłami „wejść w historię”. Wystarczy odtworzyć takie kawałki jak Nie bój się zmiany na lepsze czy Damy radę, żeby to zauważyć. Opowieść o polskim rapie to drugie oblicze opowieści o szczękach, dorobkiewiczach i społecznym awansie, zakorzeniona jednocześnie w socjologicznym konkrecie bloków, kamienic i podwórek.

Dlaczego ta historia jest tak istotna? Bo wprowadza inną niż elitarno-polityczno-inteligencką perspektywę patrzenia na najnowszą historię Polski. Wprowadza bohaterów z niższej klasy społecznej, zrywa z fałszywą optyką biernego homo sovieticusa, ucieka od estetyki nostalgicznych zdjęć z polaroida, wrzuca nas za to w realne blokowiska i realne życiorysy. Jest historią zmagania się z własnymi ograniczeniami i społecznym otoczeniem. Jednocześnie ma w sobie duży ładunek uniwersalności, bo my wszyscy jesteśmy z tych szarych bloków. Jesteśmy dużo bardziej post-chłopskim niż post-szlacheckim społeczeństwem.