Edukacja musi łączyć podmiotowość ucznia z potrzebami społeczeństwa

Szkolnictwo to jeden z tematów, na których Polacy znają się dobrze, a bogactwo doświadczeń w tym zakresie zapewnia im fakt, że niemal każdy jakąś szkołę w życiu ukończył. Często jednak dla samego ucznia zadania realizowane przez system szkolny nie są w pełni jasne i widoczne. Odpowiedź na pytanie o główne cele systemu oświaty mimo swojej pozornej oczywistości nie jest więc wcale taka prosta. Sprawy nie ułatwia również odczuwalne różnienie się szkoły systemowej – publicznej – i szkoły pracującej w duchu jednego z alternatywnych podejść do pedagogiki.

Szkołę nie tak łatwo zreformować

W latach 50. Jacek Kuroń, wówczas prominentny działacz ZMP i kontrolowanego przez PZPR ZHP, podzielił się swoimi pomysłami zaczerpniętymi z pedagogiki kolektywu Antona Makarenki z wybitnym pedagogiem, prof. Aleksandrem Kamińskim. Został przez niego zapytany, czy chciałby swój autorski system realizować w szkole lub na zajęciach pozaszkolnych. Kuroń odparł, że wszędzie, na co według własnej relacji miał usłyszeć, że nieszczęśliwy będzie, próbując walczyć z systemem szkolnym. Kuroń skwitował, że przecież walczy z systemem politycznym w państwie, więc jaki jest problem ze szkołą. Kamiński słusznie zauważył: „Niech się pan zastanowi. Ile systemów politycznych zmieniło się od XIX wieku? A szkoła, jaka była, taka jest”.

Faktycznie. Publiczny system szkolnictwa cechuje się bardzo dużą inercyjnością i opornością na zmiany. Reformy edukacji prowadzone co kilkanaście lat albo zmiany mechanizmu przeprowadzania matur przedstawiane są czasem jako rewolucyjne, ale w gruncie rzeczy nie zmieniają charakteru szkoły w sposób zasadniczy.

I tak prawie niezmiennie od lat krytyka publicznego szkolnictwa krąży wokół tych samych spraw. Klasy są za duże, nauczyciele (łącznie z wychowawcami) spędzają z uczniami za mało czasu, by dostrzegać i wspierać ich indywidualny potencjał. Szkoła premiuje od najmłodszych lat osoby ambitne i aktywne, a uczniowie cichsi i mniej przebojowi wpadają w samonapędzającą się machinę, która utrudnia bycie dostrzeżonym. Programy szkolne zakładają (aż do szkoły średniej) pełną unifikację wiedzy przyswajanej w ramach każdego przedmiotu. Społeczna narracja wzmacniana przez nauczycieli premiuje realizację modelu: matura, później studia na prestiżowym kierunku. Nie wspiera się za to uczniów, którzy mają na siebie pomysł i chcą w swoim życiu wyłamać się z tego schematu.

Od dziesiątek lat system szkolnictwa ma na celu kształtowanie jednostek w taki sposób, aby realizowały potrzeby społeczeństwa. Środowisko szkolne to dużo więcej niż miejsce przekazywania wiedzy i umiejętności. To środowisko wychowawcze – otoczenie determinujące na długie lata wyznawane wartości i realizowane postawy życiowe. Sposób, w jaki człowiek postrzega świat, kształtuje się pod wpływem rodziny, ale też nauczycieli, rówieśników, koleżanek i kolegów ze szkolnych ławek.

Szkoła swoimi działaniami dąży do realizacji uznanego w państwie ideału wychowawczego, a ten nie uległ znaczącej zmianie od czasu ukształtowania się systemu powszechnej edukacji. Da się zauważyć, że nawet bez ingerencji Kuronia szkoła patrzy na ucznia przez pryzmat jego dopasowania do celów i potrzeb społeczeństwa. Zazwyczaj wychowanie w szkole publicznej ma na celu głównie internalizację społecznych norm, pobudzenie postawy odpowiedzialności za kraj i lokalną społeczność oraz zdobycie wykształcenia potrzebnego do pracy dla dobra społecznego. Koloryt tych działań jest z pewnością różny i w każdej szkole przybiera nieco inny charakter. Da się też przypuszczalnie zauważyć wyraźną liberalizację szkoły w zakresie egzekwowania uznanych przez szkołę norm, choć i tu przypadki ścigania uczniów za noszenie długich włosów nie należą wcale do odległej historii. Zmiany te zachodzą jednak wolno i mają charakter procesualny, a szkoła w swojej masie cechuje się podejściem odczuwalnie kolektywistycznym.

Szkolnictwo prywatne wychowuje do podmiotowości

Zmienienie szkoły nie jest proste, dlatego nauczyciele ambitni, chcący pracować z młodzieżą w duchu podejść alternatywnych dużo częściej szukają swobodnej przestrzeni dla eksperymentów pedagogicznych w szkole niepublicznej. Rynek prywatnej edukacji w Polsce wciąż się rozrasta, a dla laika, jakim często jest rodzic pozbawiony przygotowania pedagogicznego, różnice w metodach pracy mogą być trudne do wychwycenia.

Szkoły niepubliczne mimo czasem naprawdę wygórowanego czesnego sięgającego nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych w skali roku przyciągają rodziców, dając im poczucie, że zapewniają dziecku bardzo dobry start w dorosłe życie i inwestują w jego osobisty sukces. Na rynku funkcjonują szkoły, które wyróżniają się dwujęzycznym kształceniem, partnerskimi porozumieniami z polskimi i zagranicznymi uczelniami wyższymi, a także programami tworzonymi przez ekspertów uznanych na rynku korporacji.

Wspólnym mianownikiem większości z nich jest położenie bardzo silnego akcentu na upodmiotowienie ucznia i wsparcie go w rozwoju jako jednostki, w kierunku, w którym podążać chce on sam. Sprzyjają temu małe klasy, personalizacja programu edukacyjnego czy indywidualizacja procesu nauczania.

Niebagatelne znaczenie ma też wysokość uposażenia nauczyciela, który pracując w szkole prywatnej, często nie musi szukać innego źródła dochodu i skupia się na pracy edukacyjnej. Prócz tych elementów czysto funkcjonalnych za szkołami niepublicznymi często stoi zupełnie odmienna koncepcja kształcenia.

Szkoły demokratyczne przekładają ciężar odpowiedzialności za edukację na ucznia, wraz z wolnością samostanowienia w procesie kształcenia. Uczeń sam decyduje, czego i kiedy chce się uczyć. Nauczyciel przestaje być specjalistą w dziedzinie przekazującym ex cathedra wiedzę, a staje się mentorem, który motywuje i wspiera w poszukiwaniu wiedzy.

Alternatywne pomysły na edukację są, niestety, pomimo generalnej słuszności koncepcji upodmiotowienia ucznia dość podatne na zniekształcenia i wypaczenia. Na dłuższą metę trudno też oszacować, jaki rachunek zysków i strat przynoszą w dorosłym życiu, bo często funkcjonują zbyt krótko, aby analiza efektów kształcenia była czymś więcej niż tylko argumentem anegdotycznym.

Wady szkolnictwa prywatnego

Przez prawie dekadę pracuję z młodzieżą. W tym czasie miałem kontakt z uczniami kilkudziesięciu szkół publicznych i kilkunastu prywatnych działających w duchu opisanych powyżej założeń. Dostrzegam między nimi bardzo duże różnice, trudne do wartościowania w jednoznaczny sposób. Z jednej strony czasem posunięte do granic przesady podejście indywidualistyczne sprawiało, że uczniowie tych szkół porażali mnie swoim egoizmem, roszczeniowością i bardzo dużymi problemami w pracy grupowej. Z drugiej strony trzeba przyznać, że często sięgali podczas warsztatów po bardziej odważne i nieszablonowe rozwiązania. Byli bardziej przebojowi i nie bali się mówić, co myślą, ale przy tym okazywali sobie nawzajem lekceważenie, wykluczali kompromis i nie identyfikowali się zupełnie z celami grupy. Obserwowałem na własne oczy reakcje nauczycieli-mentorów na naprawdę nieakceptowalne zachowania uczniów. Wolność i upodmiotowienie przyjmowały niestety formę skrajnego permisywizmu.

Przesadnie indywidualistyczne podejście do wychowania zaburza proces socjalizacji i rozwój kompetencji społecznych potrzebnych w świecie, w którym nie możemy być ślepi na innych ludzi. Gdyby pełną wolność, rozumianą jako akceptacja dowolnego zachowania, upowszechnić, obawiam się, że byłoby to tragiczne w skutkach.

Mimo przeszło stu lat rozwoju nowoczesnej pedagogiki wciąż mamy problem z odnalezieniem złotego środka między podejściem kolektywistycznym i indywidualistycznym. Wciąż nie potrafimy pogodzić podmiotowego traktowania ucznia i troski o jego niepowtarzalną osobowość z troską o budowanie inkluzywnego społeczeństwa obywatelskiego, w którym różni ludzie nie są sobie obojętni.

W stronę obywatelskiego modelu kształcenia

W 2001 roku zespół przy Rzeczniku Praw Obywatelskich przyjął Zasadnicze cele polskiej edukacji – dokument stanowiący zręby polityki edukacyjnej. Opracowany przez ekspertów oświatowych tekst ujmował je zgrupowane w kategoriach kompetencji i kwalifikacji (będących postulowanym celem kształceniowym i poznawczym) i wartości (stanowiących cel szkolnego wychowania i werbalizujących ideał wychowawczy).

Według tegoż dokumentu „kształcenie w systemie szkolnym i poza nim powinno: dostarczać wiedzy niezbędnej do aktywnego i twórczego udziału w życiu społeczności współczesnego świata; kształtować wartości ważne dla pomyślnego funkcjonowania wolnego, demokratycznego społeczeństwa, takie jak tolerancja, poszanowanie praw, w tym praw mniejszości, umiłowanie wolności, poczucie solidarności, kształtować wyobrażenie i poszanowanie idei dobra wspólnego; rozwijać poczucie więzi społecznej i patriotyzmu; uczyć w sposób odpowiednio wyważony umiejętności łączenia aktywnej współpracy i harmonijnego współdziałania w pracy, w rodzinie i społecznościach lokalnych z umiejętnością wyboru i stawiania własnych celów oraz ich realizacji. Powinno uczyć odpowiedzialności przed sobą samym i powinności rozliczania się ze swoich działań przed innymi”.

Minęło niemal 20 lat, a przywołane wyżej postulaty nie zdezaktualizowały się nawet w najmniejszym stopniu. Czy szkoła odpowiednio łączy troskę i odpowiedzialność ucznia za siebie samego z troską o sprawy zbiorowości? Czy wolność stawia na równi z solidarnością?

Być może w wielu szkołach tak, ale trudno powiedzieć, że systemowo nam się to udaje. Światy szkoły publicznej i niepublicznej błądzą w nieco innych miejscach, szukając nadal drogi do celu. Wyzwania stojące przed oświatą, zdiagnozowane dwie dekady temu, wciąż czekają, abyśmy stawili im czoła.