Polska transformacja? „Drugie okrążenie” zamiast „ok, boomer”

Narracja o „polskim państwie dobrobytu” to polemika z czasem bolesnej i niesprawiedliwej transformacji. Problem w tym, że społeczno-polityczna odpowiedź kierowana w stronę jej architektów brzmi trochę jak robiące w Polsce spóźnioną karierę „ok boomer”. Niby lekceważąca i pobłażliwa („wystarczy nie kraść!”), ale tak naprawdę – podobnie jak każdy pokoleniowo-statusowy konflikt – odpowiedź ta nie jest podszyta racją, ale raczej potrzebą zanegowania dorobku poprzedników, poczuciem krzywdy i pogardą równie niesprawiedliwą, jak dotychczasowy protekcjonizm starej elity. Zamiast radosnej konsumpcji w „polskim państwie dobrobytu” postulujemy raczej „drugie okrążenie” transformacji, które w przeciwieństwie do pierwszego nie skończy się bolesną zadyszką dla jego uczestników. Czas wytężonego wysiłku i wyrzeczeń w imię kolejnych pokoleń musi trwać. Z dorobku obu dziś zwalczających się elit musimy zaś wybrać to co wartościowe, a resztę zdecydowanie odrzucić.

Polaryzacja sceny politycznej ma zarówno zalety, jak i wady. Z jednej strony porządkuje konflikt i czyni go bardziej zrozumiałem, z drugiej zaś ignoruje wszystko co niejednoznaczne, a przez to fałszuje rzeczywistość. Podobnie jest z polską debatą wokół przemian dokonanych 30 lat temu, która nadal organizuje polityczny spór w Polsce. Narracja o „polskim państwie dobrobytu” to przecież nic innego, jak polemika z czasem bolesnej i niesprawiedliwej transformacji.

Z jednej strony mamy apologetów przemian ustrojowo-gospodarczych, piewców bezalternatywności III RP, ideowych obrońców balcerowiczyzmu. „Obaliliśmy komunę, pracowaliśmy od rana do nocy, stworzyliśmy kapitalizm, wprowadziliśmy Polskę do Unii Europejskiej, wysłaliśmy Was na angielski, zbudowaliśmy autostrady, sfinansowaliśmy Wasze studia…  A Wy nam się teraz odpłacacie 500+ dla patologii i darmozjadów, żądaniem płatnych staży i brakiem nienawiści do Kaczyńskiego?!”.

To refren pieśni śpiewanej od czterech lat przez chór uczestników anty-pisowskich manifestacji, w których prym wiedzie grono intelektualno-artystycznych celebrytów, medialnych gwiazd pokolenia naszych rodziców. Agnieszki Holland, Tomaszowie Lisowie, Magdaleny Środy, Andrzejowie Saramonowiczowe, Krystyny Jandy… Tak, to ten język transformacyjnego samozachwytu, na wielu odcinkach nie znajdujący pokrycia w rzeczywistości, w 2015 r. kazał istotnej części naszych rodaków odrzucić dotychczasowe wyborcze preferencje i poprzeć obóz „dobrej zmiany”.

Problem w tym, że społeczno-polityczna odpowiedź kierowana w stronę jej architektów brzmi trochę jak robiące w Polsce spóźnioną karierę „ok boomer”. Niby lekceważąca i pobłażliwa („wystarczy nie kraść!”), ale tak naprawdę – podobnie jak każdy pokoleniowo-statusowy konflikt – nie jest podszyta racją, ale raczej potrzebą zanegowania dorobku poprzedników, poczuciem krzywdy i pogardą równie niesprawiedliwą, jak dotychczasowy protekcjonizm starej elity.

Jej wyraziciele, przekonani o słuszności swojej krytycznej oceny względem przeciwników, zwracają się do nich z pogardą analogiczną do protekcjonalnego tonu, jakim sami byli traktowani. Tyle tylko, że co do zasady konflikt ten nie ma wymiaru pokoleniowego, a raczej – środowiskowo-plemienny. Wynika z lokalnych uwarunkowań, historii indywidualnych losów i politycznych zawirowań. Po jednej stronie dotychczasowe „elity III RP” reprezentowane przez transformacyjnych „boomerów”, z drugiej zbuntowana, wyklęta i pogardzana „elita patriotyczna”. Skoro przedstawiciele drugiej z elit nie byli nigdy dopuszczeni do „dorosłych zadań”, to teraz zachowują się jak zbuntowane nastolatki.

Jak brzmi ta odpowiedź? Precyzyjnie opisał to w obszernym i głośnym eseju Koniec polskiej transformacji Paweł Musiałek. To „pożegnanie Polaków ze świadomością bycia państwem na dorobku, które w pogoni za Zachodem musi włożyć więcej wysiłku od innych. Wszystko wskazuje na to, że witamy się z innym paradygmatem: chcąc być Zachodem, wydawajmy jak Zachód” – pisał w maju dyrektor Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego. Chwilę później główną osią politycznej obietnicy stała się wizja budowy „tu i teraz” polskiego państwa dobrobytu. „Robimy to zdecydowanie za szybko. Pewnie szybko przyjdzie nam się o tym przekonać” – przekonywał Musiałek.

Na państwo dobrobytu może być i za wcześnie, i za późno

Konflikt polityczny w Polsce to dziś zatem spór liberalnych dinozaurów broniących transformacyjnych wypaczeń z dumą niepozwalającą im na krytyczną autorefleksję (Koalicja Obywatelska), a zwolennikami państwa dobrobytu „tu i teraz” – bądź w jego wciąż niedoprecyzowanej lokalno-konserwatywnej wersji (Zjednoczona Prawica), bądź w modelu socjaldemokratyczno-imitacyjnym (nowa lewica).

Znęcanie się nad patologiami transformacji nie ma już chyba większego sensu – zostawmy umarłym grzebanie ich umarłych. Nie oznacza to jednak, że państwo dobrobytu „tu i teraz” – nawet w jego konserwatywnej wersji – to kierunek realny i bezalternatywny. Paradoksalnie, może być na nie i za wcześniej (lokalnie), i za późno (globalnie).

Argumenty na „za wcześnie” precyzyjnie wyłożył w cytowanym już eseju Musiałek. Wysiłek ostatnich 30 lat, choć okupiony prywatnymi wyrzeczeniami i wspólnotowymi wykluczeniami, nie zaprowadził nas na Zachód.

Wciąż mamy zbyt słabe państwo, mierne usługi publiczne, mało innowacyjną gospodarkę i peryferyjne miejsce w systemie gospodarki globalnej, by spokojnie konsumować owoce wzrostu. Choć Mateusz Morawiecki wie doskonale (bo jeszcze nie tak dawno regularnie to powtarzał), że proces łagodzenia tych deficytów należy rozpocząć od inwestycji i oszczędności, to polityczne uwarunkowania każą mu o tym coraz głośniej milczeć albo chociaż zagłuszać tę mądrość apologią dobrozmianowanej „normalności”.

Argumenty na „za późno” w eseju Państwo teoretyczne w praktyce. Filozofia polityczna PiS-u przedstawił przekonująco Marcin Kędzierski: „Może to nie przypadek, że Francja, Hiszpania, Niemcy, Wielka Brytania czy Włochy, a nawet państwa skandynawskie, od ponad dekady nie przeprowadziły żadnej poważnej systemowej reformy? Oznaczałoby to, że marzenie o budowie systemu usług publicznych na miarę zachodnioeuropejskich państw dobrobytu nad Wisłą jest utopią (…) Prawdopodobnie rację mają David Osborne i Ted Gaebler, którzy wskazywali, że współczesne państwa powinny bardziej skoncentrować się na sterowaniu, czyli określaniu szeroko rozumianych warunków i standardów świadczenia usług publicznych, niż na wiosłowaniu, czyli samodzielnym dostarczaniu tychże usług. Ci autorzy już na początku lat 90. XX wieku, a więc u progu procesu upadku znaczenia i roli państw, w książce Reinventing government przekonywali, że państwa w wiosłowaniu będą coraz bardziej bezradne” – przekonywał w przeddzień wyborów parlamentarnych.

„Drugie okrążenie”, czyli wyrzeczenia dla kolejnych pokoleń

Do tych dwóch wątpliwości co do szans powodzenia budowy państwa dobrobytu „tu i teraz” dochodzą jeszcze bardziej przyziemne okoliczności. Welfare wymaga stabilności, a my na powojenny spokój zmierzający ku końcowi historii raczej liczyć nie możemy. Geopolityczna rekonfiguracja, demograficzna zapaść, katastrofa klimatyczna, cyfrowa rewolucja, aksjologiczny kryzys, deficyt solidarności – każdy z tych czynników wieszczy raczej „ciekawe czasy” ze słynnego przekleństwa.

Dlatego zamiast błogiej satysfakcji z „końca transformacji” i radosnej konsumpcji w „polskim państwie dobrobytu” powinniśmy dziś raczej postulować… transformacyjne „drugie okrążenie”. Czas wytężonego wysiłku i wyrzeczeń w imię kolejnych pokoleń musi trwać.

Kluczem do jej powodzenia jest to, by ten wysiłek i te wyrzeczenia wyglądały inaczej, niż w wykonaniu pokolenia naszych rodziców. Mówiąc najbardziej wprost – muszą być zorientowane bardziej pro-wspólnotowo, a mniej indywidualistycznie. Republikańską korektę transformacyjnego wysiłku przesycić trzeba solidaryzmem, którego deficyt pozwalał demontować transport publiczny, gdy „ojców i matki transformacji” stać było na SUV-y.

Wysiłek i wyrzeczenia muszą oznaczać raczej zdolność do ograniczenia konsumpcji i dzielenia się owocami wzrostu przez wygranych, niż odgórne „zaciskanie pasa” przegranych z woli jaśnie oświeconych elit narodu. Niekwestionowanym, pozytywnym dorobkiem rządów PiS-u jest istotne spłaszczenie nierówności, które pozwala patrzeć na owych wygranych i przegranych raczej w kategoriach pokoleniowych, niż klasowych. W tej metaforze wygranymi i przegranymi nie są zatem lepiej i gorzej sytuowani dziś, ale raczej pokolenia dzisiejsze i przyszłe. To przyszłe zapłacą za nasze zaniechania wobec geopolitycznych, demograficznych, państwowych i kulturowych wyzwań.

Oświecony sarmatyzm – ćwiczenie praktyczne

O tym jak miałoby to wyglądać w praktyce chcemy porozmawiać na nadchodzącym V Kongresie Klubu Jagiellońskiego, który organizujemy właśnie pod hasłem „Transformacja – drugie okrążenie”.

Solidarność międzypokoleniowa jako szansa na pokonanie demograficznego kryzysu; rozwój zrównoważony terytorialnie jako coś więcej, niż klucz do alokacji funduszy unijnych; próba umiejscowienia wyobraźni polityczną Polaków gdzieś między „kompleksem Zachodu” a rojeniami o geopolitycznym przewartościowaniu, które uczyni z nas potęgę; dylemat między konsumpcją a inwestycjami, czyli właśnie rozdźwięk między odpowiedzialnym rozwojem z „Planu Morawieckiego”, a państwem dobrobytu z „piątki Kaczyńskiego”; budowa usług publicznych jako alternatywa dla drugiej fali prywatyzacji; poprawa warunków pracy w służbie państwu jako klucz do przezwyciężenia „państwa z dykty”.

To sześć tematów przewodnich, które ze znakomitymi ekspertami ze zróżnicowanych środowisk ideowych, branż i sektorów życia obywatelskiego będziemy chcieli poruszyć 11 i 12 stycznia 2020 roku w Łodzi.

Na każdym z dwóch dni V Kongresu Klubu Jagiellońskiego chcemy w debatach finałowych zadać naszym gościom fundamentalne pytania. Publicystów i komentatorów chcemy zapytać, uciekając od bieżących i partyjnych sporów, o to czy Polacy dziś tak naprawdę państwa potrzebują, a jeśli tak – to do czego. Polityków nie będziemy pytać o to, co mogą nam obiecać i dla nas zrobić, ale o to, czego państwo – a więc oni jako państwa emanacja – powinno od Polaków wymagać.

***

Krytyka praktyki transformacji w wykonaniu establishmentu III RP nie pozwala, by uznać transformacyjny wysiłek jako błędny sam w sobie. Zgoda z jej krytykami w negatywnej ocenie polskiej ksero-modernizacji nie pozwala, by zaakceptować ich plan przeszczepiania zachodniego państwa dobrobytu w konserwatywnym opakowaniu, bo ten przeszczep u progu trzeciej dekady XXI wieku raczej się już nie przyjmie.

W rocznikowym wydaniu „Pressji” Konstanty Pilawa przekonuje, że strategią, jaką polscy konserwatyści powinni przyjmować w zderzeniu z nowoczesnością jest oświecony sarmatyzm. Ta postulowana synteza pozornie sprzecznych intelektualnych tradycji to wyzwanie podobne do próby znalezienia złotego środka między transformacyjnym samazachwytem, a państwem dobrobytu „tu i teraz”.

Jakkolwiek to trudne w czasach galopujących polaryzacji w każdej niemal dziedzinie naszego życia – z dorobku obu dziś zwalczających się elit musimy wybrać to co wartościowe i odrzucić większość tego, co fałszywe i szkodliwe.

„Borykając się ze starymi wyzwaniami, takimi jak sprawiedliwa redystrybucja, wydolna biurokracja czy zrównoważony rozwój, jednocześnie musimy stawiać czoła zupełnie nowym problemom narzucanym nam przez wymogi zmieniającej się kultury i polityki” – przekonuje redaktor „Pressji”. Wymyślenie „drugiego okrążenia” polskiej transformacji, które w przeciwieństwie do pierwszego nie skończy się bolesną dla jego uczestników zadyszką, może być pierwszym wielkim wyzwaniem, na jakie możemy odpowiedzieć, czerpiąc z tej inspiracji. Mamy nadzieję, że z Waszym udziałem!