Polityka społeczna na czwórkę z minusem

Polityka społeczna bywa traktowana jako jedno z głównych osiągnięć rządów Zjednoczonej Prawicy. Dokładniejszy bilans nie jest jednoznaczny. Główne cechy polityki społecznej tego okresu (pod kątem rozkładu zasobów) to dominacja działań na rzecz rodzin z dziećmi nad działaniami w innych obszarach polityki społecznej oraz programów transferowych nad działaniami instytucjonalno-usługowymi.

Polityka rodzinna +/-

Za rządów Zjednoczonej Prawicy polityka rodzinna była głównym polem reform w zakresie polityki społecznej. Wskazać można m.in.: program 500+, a następnie jego rozszerzenie; znaczne zwiększenie programu na rzecz opieki żłobkowej „Maluch+”; program „Dobry start”.

Program 500+ niewątpliwie przyczynił się do poprawy sytuacji wielu rodzin, w tym uchronienia przed biedą wielu z nich. Jeśli chodzi o cele pronatalistyczne, korzyści z programu są bardzo skromne i wiele wskazuje, że pakiet nieco inaczej zestawionych działań mógłby się okazać skuteczniejszy i tańszy. Pojawia się też pytanie, czy ogromnych środków przeznaczanych na program nie można było trafniej ulokować nie w jeden instrument, a pakiet form wsparcia, obejmujących instrumenty finansowe, ale także usługowe czy infrastrukturalne. Zachodzi również wątpliwość, czy w państwie, w którym jeszcze w 2018 stopa ubóstwa skrajnego wyniosła 5,3%, rząd powinien rozszerzać program wsparcia finansowego w taki sposób, że obecnie kilka mld zł rocznie trafia do rodzin z górnego decyla dochodowego. O ile samo wprowadzenie programu 500+ niosło szereg korzyści socjalnych i godnościowych, o tyle już ostatnie radykalne rozszerzenie programu budzi wątpliwości.

Także w odniesieniu do programu „Dobry start” (300 zł dla każdego ucznia zaczynającego rok szkolny) można zastanawiać się, czy jest sens przekazywać pieniądze także do uczniów z bogatych rodzin, gdy można byłoby je wydać na zwiększenie wsparcia uczniów w trudniejszej sytuacji.

Na uwagę zasługuje podwyższenie nakładów na opiekę żłobkową poprzez 3-krotne zwiększenie budżetu programu „Maluch+” do kwoty 450 mln zł rocznie. Nadal na tle poszerzonego programu 500+ są to kwoty relatywnie skromne, konkursowy tryb przyznawania środków w danym roku nie gwarantuje finansowej stabilności prowadzenia placówek, a skala potrzeb w zakresie opieki nad małym dzieckiem od lat jest ogromna.

Tym, co może budzić rozczarowanie, jest zatrzymanie działań na rzecz reformowania i rozwoju środowiskowej pieczy zastępczej, jak rodziny zastępcze czy rodzinne domy dziecka. Rządowy projekt zmian przewidujący wzmocnienie rodzinnych form pieczy zastępczej utknął w grudniu 2018 w jednej z sejmowych komisji. Tymczasem, jak pokazują choćby niedawne resortowe sprawozdania, spodziewany rozwój rodzinnych form pieczy nie następuje. Niesatysfakcjonujący jest też zakres wsparcia wchodzących w dorosłość wychowanków pieczy zastępczej. Zabrakło również zdecydowanych działań na rzecz zwiększania wsparcia i dostępu do niego dla grup w trudnej sytuacji życiowej w ramach ustawy o pomocy społecznej. Progi dochodowe pozostają niskie, podobnie jak same świadczenia, które przewiduje ustawa.

Polityka wobec niepełnosprawności +/-

W polityce wsparcia niepełnosprawności podjęto również wiele działań, choć obszar ten rzadziej wpisuje się w poczet sukcesów niż przedsięwzięcia w zakresie polityki rodzinnej. Cieniem wizerunkowym na polityce rządu położył się protest niepełnosprawnych dorosłych wiosną 2018. Protest ów spotkał się z przynajmniej częściową odpowiedzią rządu, który wprowadził: 1) podniesienie renty socjalnej do wysokości minimalnej emerytury (dla osób uznanych za niezdolne do pracy, które niepełnosprawność nabyły jeszcze przed osiągnięciem pełnoletności); 2) ułatwienia w dostępie do części świadczeń leczniczych i rehabilitacji medycznej; 3) wprowadzenie Solidarnościowego Funduszu Wsparcia dla Osób Niepełnosprawnych; 4) świadczenie uzupełniające dla osób całkowicie niezdolnych do samodzielnej egzystencji w wysokości maksymalnie 500 zł miesięcznie. W ramach powstałego w 2019 Solidarnościowego Funduszu ruszyły nowe programy dotyczące form pomocy, których dotąd brakowało (np. opieka „wytchnieniowa”) lub nie były dość rozwinięte (usługi opiekuńcze na rzecz osób niepełnosprawnych). Niestety, brakuje im umocowania ustawowego, wobec czego nie wiadomo, czy i w jakiej formie przetrwają w kolejnych latach.

Z kolei w świadczeniu uzupełniającym (tzw. 500+ dla niepełnosprawnych) wprowadzono kryterium dochodowe, wobec czego spośród osób uznanych za „całkowicie niezdolne do samodzielnej egzystencji” (stanowiących jedynie część ogółu niepełnosprawnych) nie wszyscy będą mogli skorzystać z pomocy. Na plus można zapisać przyjęty już program „Dostępność+” na rzecz zniesienia barier dla osób z niepełnosprawnościami i starszych.

W bilansie polityki rodzinnej Zjednoczonej Prawicy należy uwzględnić także brak przeprowadzenia reformy systemu orzekania o niepełnosprawności czy niezrealizowanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2014 w sprawie świadczeń dla opiekunów znacznie niepełnosprawnych osób dorosłych (i szerzej: brak reformy wsparcia świadczeń dla opiekunów, choć byłoby to uzasadnione dramatyczną sytuacją tej grupy).

Polityka senioralna +/-

W polityce senioralnej rząd kontynuował programy poprzedników, jak ASOS i Senior+ (wcześniej: Senior-WIGOR) i jednocześnie wprowadził nowe, jak „Opieka 75+”, „Mama 4+” czy „Leki 75+”. Program ASOS służy wsparciu finansowemu oddolnych inicjatyw na rzecz osób starszych i solidarności międzypokoleniowej. „Opieka 75+” ma finansowo wzmacniać samorządy w realizacji świadczonych w domu osoby starszej usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych na terenie mniejszych gmin. „Leki 75+” zmniejszają wydatki pokrywane przez część seniorów z własnej kieszeni. Program „Senior+” z kolei służy rozwojowi dziennych placówek dla osób starszych i ma na celu ich aktywizację i integrację, a w pewnym zakresie także rehabilitację. Program „Mama 4+” zabezpiecza w formie minimalnej gwarantowanej emerytury kobiety (a w ściśle określonych okolicznościach także mężczyzn) w wieku emerytalnym, jeśli ze względu na wychowanie w przeszłości przynajmniej 4 dzieci nie były one w stanie wypracować stażu pracy uprawniającego do minimalnych świadczeń emerytalnych.

Są to programy zasadniczo potrzebne, choć bliższe przyjrzenie się ich konstrukcji i poziomowi finansowania może budzić niedosyt. Z darmowych leków skorzystają tylko najstarsi seniorzy, i to w zakresie jedynie części schorzeń oraz odpowiadających im medykamentów. Biorąc pod uwagę statystyczną długość życia w zdrowiu w Polsce, poprzeczka wieku wydaje się ustawiona zbyt wysoko. Jak wynika z raportu NIK na podstawie kontroli realizacji programu, mało transparentny pozostaje proces doboru farmaceutyków na listę bezpłatnych leków.

Roczny budżet programów „Opieka 75+” i „Senior+”, odpowiednio na poziomie: ok. 56 i 80 mln zł w 2019, można uznać za niski, zwłaszcza w porównaniu z kosztami znacznie mniej perspektywicznych działań jak „trzynasta emerytura” czy cofnięcie podwyższenia wieku emerytalnego. To pierwsze z działań nie stanowi skutecznego i efektywnego narzędzia chronienia emerytów i rencistów przed ubóstwem, to drugie może wręcz zwiększyć ryzyko ubóstwa (zwłaszcza kobiet) w starszym wieku.

Podsumowanie

Choć polityka społeczna Zjednoczonej Prawicy 2015-2019 zawierała szereg sensowych działań, towarzyszyły jej poważne zaniechania, jak wspomniane niepodjęcie zdecydowanych działań na rzecz zabezpieczenia rodzin opiekujących się dorosłymi osobami niepełnosprawnymi. Nawet z pozoru słuszne programy mają swoje wyraźne ograniczenia i słabości. Wątpliwość budzi też przekierowanie bardzo znacznych środków na jedne programy przy niedofinansowaniu innych, co wpływa na ograniczoną skalę ich oddziaływania.