Czystym powietrzem będziemy oddychać najwcześniej za 30 lat

Jeżeli polska walka ze smogiem nie zyska koniecznego przyspieszenia, to znośnym powietrzem odetchniemy za jakieś 25, 30 lat. To i tak lepiej niż gdyby ta toczyła się w tempie takim, jak za poprzedniego rządu, bo wtedy nie odetchnęlibyśmy nim nigdy. To, że jest lepiej, nie oznacza jednak, że jest wystarczająco dobrze. Szkoda, bo chodzi o zdrowie i gospodarkę.

To jak będziemy ze smogiem walczyć ma bowiem wpływ nie tylko na zdrowie publiczne, ale też na co najmniej dwie inne istotne sprawy. Pierwszą jest kwestia klimatu. Drugą polska gospodarka i szansa na zwiększenie jej innowacyjności. O tym jednak za chwilę, bo wypada zacząć od podsumowania dotychczasowych wysiłków w tej materii. Sukcesem najważniejszym jest przeprowadzenie regulacji eliminujących z rynku najgorsze, bezklasowe kotły, czyli tzw. kopciuchy. Ta prosta z pozoru kwestia wymagała kilku lat pracy i dopiero ostatnio udało się ją doprowadzić do etapu, w którym można mieć nadzieję, że nowe przepisy okażą się skuteczne.

Trwało to tak długo, bo w przypadku wszystkich wcześniej wprowadzanych przepisów, handlarze i producenci z łatwością znajdowali dziury pozwalające na ich obejście. Rzecz przypominała więc wyścig czerwonej królowej, w którym każdy krok naprzód powodował, że tak naprawdę jesteśmy w tym samym miejscu. Wyglądało to na przykład tak, że sprzęt, którego sprzedaż była w teorii nielegalna, stawała się legalna, kiedy na stronie internetowej lub sklepowej półce zmieniono jej opis. Nielegalny kopciuch na najgorszy węgiel, był bowiem na przykład legalnym kotłem do podgrzewania wody. Był zresztą też legalny w kilku innych wypadkach, np. jako kocioł na biomasę.

Wygląda na to, że ostatnio udało się doprowadzić sprawę pieców do szczęśliwego zakończenia. Sama perspektywa zmian już wcześniej wpłynęła na rynek. Niedawno klient przeciętnego składu lub marketu budowlanego chcący kupić kocioł mógł wybierać z całej gamy tańszych i droższych kopciuchów. Natomiast dziś dostaje on szansę zakupu sprzętu znacznie wyższej jakości. To ważne, bowiem stare piece grzewcze będą znikać z domów w miarę, jak będzie kończyć się ich żywotność. Jest to bowiem sprzęt o ograniczonej trwałości.

Dzięki temu emisje z polskich kominów będą spadać w tempie, nazwijmy to tak, naturalnym. Zepsuty kopciuch będzie zastępowany nowym kotłem. W połączeniu z przepisami ograniczającymi sprzedaż najgorszego węgla do gospodarstw domowych, daje to szansę na to, by za lat 20, może 30, zimowe powietrze w Polsce było znośne. Znośne, ale nie dobre, bo do dobrego trzeba więcej starań. Kiedy chodzi o działania mające na celu przyspieszenie naturalnego tempa zmian, jest gorzej.

„Czyste Powietrze” nie działa

Na przykład zapowiadany z dużym przytupem rządowy program „Czyste Powietrze”, jak na razie działa głównie w teorii. Trudno inaczej nazwać sytuację, w której w ciągu pierwszego roku jego istnienia udaje się podpisać zaledwie 30 tys. umów. Co, by zapewnić kontekst dla tej liczby, jest niewielką częścią tego, co założono. [Według szacunków Polskiego Alarmu Smogowego zrealizowano dotąd 0,67% rozłożonego na 10 lat planu]. Realnie może być zresztą jeszcze gorzej, bo część umów dotyczy nowych budynków, a nie wymiany starych kotłów. O tym, że nie jest to część mała przekonuje mnie to, że rzecznik prasowy NFOŚiGW nie odpowiedział mi na pytanie o ich liczbę. Tymczasem praca w mediach uczy jednego – jeżeli rzecznik unika odpowiedzi, to jest ona wstydliwa.

Program „Czyste Powietrze” jest duszony przez biurokrację i długie terminy oczekiwania. Obserwacja procedury jego dotychczasowego wdrażania nasuwa myśl, że opóźnienia nie są przypadkowe. Pozornie zrealizowano obietnicę, program teoretycznie przecież ruszył, a zarazem nie generuje kosztów dla budżetu, bo najzwyczajniej nie działa. To ma się wkrótce zmienić – do dystrybucji pieniędzy dołączą m.in. banki.

Jak będzie – zobaczymy. Na razie głównym efektem tych wyliczeń wydaje się nachodzące obniżenie progów alarmowania o smogu. Ogłoszono je wkrótce po tym, jak media obiegła informacja, że „Czyste Powietrze” nie funkcjonuje, jak wcześniej obiecywano. Człowiek krytyczny i świadomy tego, że żyje w świecie marketingowych „spinów”, może tutaj dodać dwa do dwóch i uznać, że zmiana była chowana jak as w rękawie, by wyciągnąć ją w wygodnym momencie.

Niezależnie jednak od motywacji, dobrze, że w końcu wejdzie w życie. Polski Alarm Smogowy o zmianę progów walczy od lat, bo obecnie – po podniesieniu ich, dodajmy dla porządku, przez rząd Platformy Obywatelskiej – są one na absurdalnym i niespotykanym w Europie poziomie. O tym, jak wysoko zawieszono próg alarmu, najwięcej mówi to, że po cięciu przez pół, będzie na poziomie innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Problemem do rozwiązania jest jednak to, że w Polsce ogłoszenie alarmu praktycznie nic nie zmienia. W Krakowie, całkiem niedawno, mieliśmy okazję obserwować, jak w gęstym smogu przez miasto szedł patriotyczny marsz młodzieży.

Tymczasem chodzi w tym przecież o to, by ludzi chronić i ogłoszenie smogowego alarmu powodowało choćby to, że dzieci zostaną w przedszkolach i żłobkach, a szkolny WF nie będzie się odbywał na boiskach. Bardzo dobrym wzorem dla zbudowania takiego systemu był ten stworzony we Francji, kiedy w 2003 roku fala upałów zabiła około 15 tys. mieszkańców tego kraju.

W ramach francuskiego systemu prowadzony jest m.in. rejestr osób szczególnie narażonych, a więc głównie starszych i samotnych. W sytuacji zagrożenia monitoruje ich stan, a opiekunowie społeczni pomagają na przykład w sprawunkach. O szczegółach pisaliśmy więcej na stronach SmogLab.pl. Rozwiązanie okazało się skuteczne – liczba zgonów związana z tegoroczną, rekordową falą upałów była 10 razy mniejsza niż w czasie fali z 2003 roku.

Rozumiem jednak, że zmiany dające alarmom smogowym sens, są tutaj kwestią czasu. Mam tylko nadzieję, że ich wprowadzenie nie zajmie tyle lat, co przygotowanie jednego prostego rozporządzenia likwidującego istniejący absurd najwyższych w Europie progów alarmowych.

Niedziałająca inspekcja ochrony środowiska

Kwestią do rozwiązania, którą koniecznie muszę podnieść, kiedy mam ku temu okazję, są też zanieczyszczenia przemysłowe. Polska inspekcja ochrony środowiska nie działa. Nie działa tak bardzo, że setki i tysiące ludzi wychodzą na ulice, by domagać się interwencji w tej dziedzinie. System jest patologiczny, bo zbudowano go w czasach, kiedy jego zadaniem było ukrywanie trucicieli, a nie walka z nimi. Wszystkie problemy trudno więc tutaj nawet wymienić.

Wspomnę więc jedynie o tym, że jest on na przykład oparty o autoraportowanie. Oznacza to dokładnie tyle, że to, czy zakład truje, czy też nie truje, w praktyce określa sam zakład. Tymczasem jak pisał – w innym wprawdzie kontekście, ale jakże celnie – świetny Stefan Bratkowski: „Żadna sprawozdawczość, którą produkuje sam kontrolowany, nie daje niczego – co sami wiemy najlepiej”.

Od lat nic się z tym nie robi. Jest trochę pozorów. Czasami inspekcja uda, tak jak w sprawie Czajki, że istnieje. Ale generalnie dużo się mówi o tym, że spoglądamy w stronę Niemiec i jakością życia staramy się gonić zachodnią Europę. A jednocześnie uległość wobec zagranicznych korporacji i ich fabryk w miastach takich jak Mielec lub Skawina, powoduje, że częściej mówi się tam o Bangladeszu, niż o Bawarii. To pozostałość transformacji, która trzyma się bardzo mocno.

Zaniedbana edukacja

Zaniedbuje się też edukację. Tymczasem wiedza jest tutaj kluczowym czynnikiem wpływającym na zmianę. Przyzwyczailiśmy się bowiem do traktowania problemu smogu w kategoriach majątkowych. Natomiast zdecydowana większość kopciuchów znajduje się w domach ludzi, którzy nie są biedni. Zamontowali taki sprzęt nie dlatego, że chcieli coś najgorszego, ale dlatego, że takie kotły były dostępne i dominowały na rynku. A czasami może też dlatego, że inni taki mieli lub instalator powiedział, że nie ma sensu montować czegoś lepszego.

Mówiąc najkrócej: z braku wiedzy, że robiąc to, trują siebie i innych. A jest tak, że ludzie w Polsce generalnie bardzo dbają o domy. Jesteśmy też narodem zaradnym, który zamiast czekać na dotację, często sam zabiera się do pracy. Przy domach niemal nieustannie coś się dzieje i coś jest robione. Doskonałą ilustracją tego jak bardzo, jest tempo w jakim kostka z Bruk-Betu opanowała polskie podwórka. Rzecz w tym, że walka ze smogiem potrzebuje tego, by efektywność energetyczna i zmiana źródeł ciepła, a może też prądu, stała się czymś takim jak wspomniana kostka z Bruk-Betu.

By tak się stało, ludzie muszą jednak wiedzieć, że jest to ważne. Wyobrażenie o tkwiącym w tym potencjale, daje tempo z jakim polskie dachy zmieniają się w niewielkie elektrownie słoneczne. Na razie nie ma to wprawdzie wiele wspólnego ze smogiem, bo rzadko chodzi o ogrzewanie, ale nie oznacza to, że nie jest pierwszą jaskółką nadchodzącej zmiany na lepsze.

Z węglem nie wyjdziemy z gospodarczej półperyferyjności

Jedno z drugim da się bowiem połączyć. Doszliśmy już chyba do miejsca, w którym, gdyby sprawę walki ze smogiem poprowadzić mądrze i z koniecznym rozmachem, dawałoby to szansę na postęp w co najmniej dwóch innych niż jakość powietrza dziedzinach, o których wspomniałem na początku. Są to ochrona klimatu i gospodarka. Tymczasem o ile widać, że są w rządzie osoby, które czują modernizacyjny potencjał tkwiący w walce ze smogiem i zmianami, które zachodzą we współczesnym świecie – tutaj myślę głównie o minister Jadwidze Emilewicz i ministrze Piotrze Woźnym – to da się też zaobserwować, że spora część rządzących tkwi w okowach starej i nieprzystającej do dzisiejszej rzeczywistości ideologii.

Przyzwyczailiśmy się do myślenia, że Polska na węglu stoi i stać będzie. Z „czarnym złotem” wiążemy nasze bezpieczeństwo energetyczne. Tradycyjnie odrzucamy możliwość odejścia, nawet jeżeli to ma być stopniowe, od korzystania z niego.

Być może kiedyś węgiel dało się traktować jako źródło naszego dobrobytu, najbardziej pewnie wtedy, kiedy jego eksport ratował załamującą się gospodarkę lat 80. XX wieku, ale dziś trudno już tak na to patrzeć. I nie chodzi już nawet o obecną w debacie publicznej od lat opowieść o nierentownych kopalniach. Tę śmiało można sobie darować. Chodzi o to, że świat się zmienia i gdzie indziej tkwią teraz szanse na rozwój i modernizację wciąż peryferyjnej polskiej gospodarki.

Przede wszystkim walka ze zmianami klimatu toczy się nie tylko na ulicach. Drugim frontem jest rynek finansowy, czyli między innymi słynne już koszty emisji CO2. Jego mechanikę przynajmniej w części wymyślił i doskonale opisał ekonomiczny noblista z ubiegłego roku prof. William Nordhaus. Chodzi w tym dokładnie o to, by zbudować takie narzędzia finansowe, które będą nagradzać innowatorów decydujących się na rozwiązania inne niż te oparte na paliwach kopalnych

Te działają i na razie nic nie wskazuje, by miał nastąpić od nich jakiś większy odwrót. To oznacza, że powstaje ogromny rynek na rozwiązania pozwalające energię oszczędzać oraz innowacje związane z wytwarzaniem jej ze źródeł odnawialnych i bezemisyjnych. Wśród tego są na przykład zeroemisyjne domy i budynki, które więcej energii produkują, niż zużywają. Jednocześnie branża budowlana odpowiada za sporą część naszego PKB i jest jedną z tych przestrzeni, gdzie nie wszystko znajduje się w rękach zagranicznych korporacji, a nasze firmy mają środki pozwalające rywalizować w innowacjach.

Rzecz w tym, że trudniej wyobrazić sobie zadanie lepiej pozwalające na wsparcie polskich rozwiązań i firm w tych dziedzinach, niż konieczność szybkiej modernizacji kilku milionów polskich domów. A jest to dokładnie zadanie, które przed rządzącymi stawia walka ze smogiem. Tak duży projekt daje państwu gigantyczne możliwości zapewnienia impulsu modernizacyjnego.

My jednak zamiast z niego korzystać, zmarnowaliśmy kilka lat na spory, czy można domy ogrzewać węglowym mułem i czy „delegalizacja” bezklasowego sprzętu nie wykończy polskich producentów kotłów. Dziś widać doskonale, że spory były stratą czasu, a producenci – przynajmniej ci lepiej wyczuwający zmiany na rynku i gotowi się do nich przystosować – korzystają na odejściu od kopciuchów i środki przekierowują na rozwijanie urządzeń bardziej nowoczesnych i takich, z którymi mogą później powalczyć też na półkach zagranicznych sklepów. Na pytanie dlaczego marnujemy czas i świetną okazję do modernizacji, potrafię sobie odpowiedzieć tylko korzystając z myśli cytowanego już Stefana Bratkowskiego. Ten w doskonałej „Skąd przychodzimy” (to książka, którą, gdyby to zależało ode mnie, umieściłbym na pierwszym miejscu szkolnej listy lektur) tłumaczył, że przyzwyczailiśmy się do tego, że jesteśmy Chrystusem narodów, a nie ich Edisonem.

Jednak akurat w przestrzeni antysmogowej kampanii nie ma wielu powodów, by nie spróbować zabawić się w Edisona. Gdyby zmiany przyspieszyć, a państwo ma do tego niezbędne narzędzia – moment też jest jeszcze taki, że inni nie odjechali nam za daleko – nie widać żadnego powodu, by typowy polski dom budowany za 20 lat, nie miał być zeroemisyjnym budynkiem [o tym jak może to wyglądać sporo można dowiedzieć się z kampanii prowadzonej przez polskich producentów pomp ciepła, której nazwa to „Dom bez rachunków”] ogrzewanym polską pompą ciepła, do której energię zapewniają produkowane w Polsce, a nie w Chinach, panele słoneczne. I o izolację którego dbają innowacyjne polskie materiały budowlane. A to wszystko, dodajmy, nadaje się na eksport.

Science fiction? Niby dlaczego.

Walka ze smogiem a ochrona klimatu

Gra jest warta świeczki. Szacunki Polskiego Alarmu Smogowego pokazują (to oczywiście scenariusz idealny), że gdyby miliony polskich domów ogrzewanych z pomocą paliw stałych przeszły na źródła odnawialne, oszczędzilibyśmy ponad 20 milionów ton emisji CO2 rocznie. To mniej więcej tak, jakby z polskich dróg zdjąć nagle ponad 10 milionów samochodów. W kontekście emisji z energetyki może nie jest to liczba imponująca. Czy znacząca? Moim zdaniem warta uwagi.

Zwłaszcza, że nie tylko liczby mają tutaj znaczenie. Także to, że systemy prosumenckie, zastosowanie odnawialnych źródeł energii, świadoma dbałość o efektywność energetyczną, doskonale poprawiłyby nasze bezpieczeństwo energetyczne. Ale i to, że mają moc zainicjowania zmiany społecznej. Zwiększają bowiem otwartość na nowe sposoby myślenia oraz rozwiązania, a wszystko w przestrzeni bardzo bliskiej życiowej praktyce oraz pozwalającej docenić ich potencjał finansowy. Trudno o lepszy impuls inicjujący i przyspieszający bardzo potrzebne w Polsce zmiany.