„Duch ryżu nie dorównuje chemicznym nawozom”. Recenzja „Dziejów Tajlandii”

Dzieje Tajlandii autorstwa Chrisa Bakera i Pasuk Phongpaichit to szeroka panorama historii najnowszej Tajlandii, z której dowiemy się m.in. o strukturze handlu ryżem, budowaniu narodu, roli kobiet w tajskich dziejach, migracji do miast, modernizacji wsi, robotnikach i ich doli, czy… początkach tajskiej seksturystyki.

Któż z nas nie wychował się na „ceramowskiej” serii, przybliżającej historię i dziedzictwo odległych kultur i cywilizacji? Tym większa radość, że ten prestiżowy cykl powiększył się właśnie o znakomite Dzieje Tajlandii autorstwa Chrisa Bakera i Pasuk Phongpaichit.

Tajlandia nie miała do tej pory szczęścia na polskim rynku. Kilka książek o tym kraju takich autorów jak Wojciech Giełżyński, Lucjan Wolanowski, Janusz Wolniewicz czy Ludwik Wnukiewicz, wydanych jeszcze w PRL, zostało zapomnianych (szkoda szczególnie Giełżyńskiego). W III RP obraz kraju nad Menamem (Chao Phrayą) zdominowały goniące za sensacją obyczajowo-penitencjarne czytadła (najbardziej znane z nich to 12 razy śmierć Michała Pauli, dwuznaczna moralnie i kiepska stylistycznie relacja z pobytu w tajskim więzieniu) oraz niskich lotów literatura podróżnicza. Na drugim biegunie znajdują się elitarne, akademickie prace takie jak Wielokulturowość, separatyzm i budowa państwa narodowego w Tajlandii Adama Jelonka, będące na wysokim poziomie merytorycznym, ale kompletnie nieznane poza garstką ekspertów. Schemat polegający na tym, że w Polsce książki o Tajlandii są albo wysokiej klasy, ale nieczytane, albo odwrotnie, próbowali przełamać Bogdan Góralczyk (Notesem z Bangkoku, popularnonaukowymi wspomnieniami z ambasadorstwa w Bangkoku), Piotr Druzgała (Co kryje tajski uśmiech o wrażeniach z piętnastoletniego pobytu w Tajlandii) oraz Urszula Jabłońska (Człowiekiem w przystępnej cenie – reportażami o handlu ludźmi). Mam jednak wątpliwości, czy autorzy ci zdołali przebić się poza swoją bańkę. Czy uda się to Dziejom Tajlandii?

Oby, bo to znakomita książka!

Dzieło brytyjsko-tajskiej pary naukowców to kwintesencja popularyzatorstwa nauki, a więc czegoś, czego się w Polsce nie ceni, przynajmniej nie w naszej akademii (na Zachodzie jest inaczej, wszak książka ta wyszła pierwotnie w prestiżowej, Cambridge’owskiej serii historii krajów i regionów).

Napisana błyskotliwym językiem (tłumaczenie nie zepsuło znakomitego stylu oryginału), a zarazem pogłębiona synteza dziejów Tajlandii. Wciągająca i przenikliwa. Mądra i krytyczna jednocześnie. A przede wszystkim zmuszająca do myślenia.

Dzieje Tajlandii będą przydatne zarówno rozpoczynającym dopiero swoją przygodę z dalekowschodnią Azją, jak i osobom już w temacie siedzącym. Tym pierwszym książka udzieli prostych odpowiedzi na trudne do zrozumienia z europejskiej perspektywy paradoksy, takie jak na przykład przedkolonialny system mandala (w książce zwany „szkatułkowym”), który pozwalał księstwom i królestwom być wasalami nawet kilku silniejszych państw, a jednocześnie pozostawać niezależnymi politycznie (układ, w którym wypłaca się trybut kilku sąsiadom, ale utrzymuje niepodległość, jest nie do pojęcia z perspektywy europejskiego rozumienia suwerenności).

Dzieje Tajlandii uświadomią również, jak bogaty był Syjam, wcale przecież nie najważniejszy politycznie w Azji, przytaczając takie relacja jak ta jednego z misjonarzy: „Tutaj nie widać nic innego poza Złotem […] wystarczy rzut oka, by przekonać się, że jeden idol bogatszy jest niż wszystkie tabernakula w europejskich kościołach”.

Po takich fragmentach już nikogo nie powinno dziwić, że syjamska stolica, Ajjuthaja była w XVIII w. najbogatszym miastem świata (upadła zresztą w typowy dla imperiów sposób: przez zgnuśnienie elit, co wykorzystali Birmańczycy, doszczętnie ją niszcząc). Ani to, jakim szokiem był dla Azjatów kolonializm, skoro Europejczycy nawet tak stare kraje o bogatej kulturze jak Tajlandia uznawali za półbarbarzyńskie, a w najlepszym wypadku za „niedoskonale cywilizowane” (imperfectly civilised).

Ceramowska Tajlandia będzie również przydatna dla tych, którzy mają już jakieś rozeznanie w Tajlandii, bo uporządkuje wiedzę (ukazując wyraźnie zarysowane continuum między kolonialnym paradygmatem „postępu” a neokolonialnym „rozwojem” na przykład) i rozwieje kilka przyjmowanych a priori za pewnik iluzji. Takich jak przecenianie roli Sukhothai, tradycyjnie uznawanej za pierwszą tajską stolicę i kolebkę państwowości. Tymczasem, jak z zaskoczeniem odkryłem, Sukhothai nie była aż tak ważna jak sądziłem. Wychowany na konwencjonalnej historii tajskiej, byłem przekonany – i powtarzałem – mantrę o trzech stolicach (Sukhothai, Ajjuthaja, Bangkok) i odpowiadającym ich trzem okresom w historii Tajlandii. Tymczasem Baker i Pasuk pokazują, że Sukhothai była jedynie ważnym epizodem, zaś jej znaczenie dopisano później, gdy historiografia tajska stworzyła z Sukhothai „tradycję wynalezioną”, konieczną do modernizacji kraju według państwowocentrycznej wizji. W „Dziejach Tajlandii” takich otwierających oczy analiz jest więcej, co sprawia, że dzieło Bakera i Pasuk należy do tych książek, po lekturze których człowiek się pyta samego siebie, jak mógł wypowiadać się na temat Tajlandii przed jej przeczytaniem.

Przykładowo, z niedowierzaniem dowiedziałem się, że w trakcie tłumienia protestów studenckich w 1976 r. wojsko i sprzyjające im bojówki przed uniwersytetem spalili żywcem (sic!) grupę studentów, a potem, po przywróceniu wojskowej dyktatury, w kraju palono książki. Tajowie odwrócili więc formułę Heinego: w Tajlandii najpierw palono ludzi, a następnie książki.

Skoro jesteśmy już w tych klimatach, to po lekturze Bakera i Pasuk uzupełniłem moją (bogatą) kolekcję przykładów uzasadniających dokonywanie zbrodni przez buddystów cytatem mnicha Phra Kittiwuttho, który stwierdził, że zabijanie komunistów jest w porządku, bo to jak „przyrządzanie ryby na curry”.

Zrobiło się mrocznie, choć nie powinno: książka nie ucieka od trudnych spraw, lecz nie są one w jej centrum. Podobnie jak nie jest nią historia polityczna. Baker i Pasuk znacznie więcej miejsca poświęcają historii społecznej, a dodatkowo opisują kulturę i sztukę. W efekcie Dzieje Tajlandii to szeroka panorama historii najnowszej Tajlandii, z której dowiemy się m.in. o strukturze handlu ryżem, budowaniu narodu, roli kobiet, migracji do miast, modernizacji wsi (świetna jest anegdota o japońskim antropologu, który w latach 60. badał zapadłą wieś i słuchał opowieści o potędze duchów wszelakich; gdy wrócił po dziesięciu latach, wioska była skomunikowana ze światem, a chłopi oświadczyli mu, iż „duch ryżu nie dorównuje chemicznym nawozom”), robotnikach i ich doli („Kiedy Tajlandia zaczęła przyciągać zagraniczne firmy produkujące towary na eksport, wymuszone posłuszeństwo pracowników było reklamowane jako jedna z atrakcji kraju”), początkach seksturystyki czy istotnym znaczeniu Chińczyków (vide chociażby orientalizujące i antysemickie ich porównania do Żydów, jak również do… wampirów, autorstwa króla Vajiravudha).

Największą zaletą Dziejów Tajlandii jest jednak umiejętność zwracania uwagi przez autorów na szczegół i zdolność uogólnienia go do rangi metafory. Tak jest na przykład z obserwacją o przełomowej roli… motocykla w najnowszej historii społecznej („cztery rzeczy zmieniły relacje tajskiej wioski ze światem zewnętrznym: bite drogi, autobusy, telewizory i japońskie motocykle z dwusuwowym silnikiem”).

To oko do szczegółu w połączeniu z umiejętnie stosowaną zmienną perspektywą narracji (naprzemiennie z lotu ptaka i zbliżenie) oraz zdolnością tłumaczenia w prosty sposób trudnych spraw, czyni „Dzieje Tajlandii” książką znakomitą.

Co z kolei… stawia recenzenta w trudnym położeniu: dużo łatwiej (a dla wielu na pewno: przyjemniej) recenzuje się książki złe, pełne błędów i wypaczeń. Wtedy wystarczy jedynie wypisać zarzuty i zadanie wykonane. U Bakera i Pasuk jednak znaleźć takowe trudno. Mógłbym co prawda pomarudzić, że autorzy nadmiernie eksponują wątłą tradycję demokratyczną w Tajlandii i przydają jej zbyt wielkie znacznie (z czym łączą się iluzje dotyczące politycznej sprawczości społeczeństwa), ale byłby to zarzut z dziedziny ideowej, nie faktograficznej. Zresztą, autorzy zachowują dyscyplinę i swoich poglądów nie narzucają, a to się ceni.

Dzieje Tajlandii to jedna z najlepszych prac w prestiżowej, ceramowskiej serii. Mam nadzieję, że osiągnie sukces na jaki zasługuje i zachęci wydawców do przetłumaczenia na polski innej przełomowej dla Tajlandii (i całej Azji Południowo-Wschodniej) książki: Siam Mapped Thongchai’a Winichakula.