Rosja zrobi wszystko by na Bałkanach było niespokojnie

Dla Moskwy obszar Bałkanów tradycyjnie był regionem Europy, gdzie Rosja miała sojuszników. Dlatego też Kreml zrobi wszystko, żeby powstałe po rozpadzie Jugosławii kraje miały jak najtrudniejszą drogę do integracji z Unią Europejską. W jaki sposób Rosjanie próbują destabilizować Bałkany Zachodnie? Jan Malesza rozmawia o tym z Grzegorzem Kuczyńskim, dyrektorem programu Eurasia w Warsaw Institute, autorem raportu „Wojna hybrydowa na Bałkanach Zachodnich”.

Nieudany zamach stanu w Czarnogórze, protesty w Kosowie, Serbii czy Albanii. W ostatnich latach w krajach Bałkanów Zachodnich ciężko mówić o stabilizacji i spokojnym rozwoju. Z czego to wynika?

Wzrost napięcia w regionie, szczególnie mowa tu o Bałkanach Zachodnich, czyli krajach byłej Jugosławii, jest w pewnym stopniu wynikiem zwiększenia rosyjskiej aktywności w tym obszarze. Region ten stał się w ostatnich kilku latach jednym z frontów konfrontacji Rosji z Zachodem, przy czym w tym akurat wypadku nie jest to tylko rywalizacja Moskwy z NATO, ale też z UE. Obie te struktury rozszerzają się na kolejne kraje bałkańskie, niwelując w ten sposób geopolityczną „białą plamę” na naszym kontynencie, co jest bardzo ważne dla stabilności i bezpieczeństwa całego kontynentu. Granica UE i NATO jest bowiem zarazem granicą strefy pokoju i rozwoju, reform gospodarczych i demokracji.

Konkretny przykład – wewnątrz UE i NATO nie ma miejsca na tak ostre konflikty, jak Serbii z Kosowem. Więc zbliżenie tych dwóch państw do struktur zachodnich, a następnie ich członkostwo w UE i NATO, z pewnością wygasiłoby wspomniany ostry spór lub przynajmniej wtłoczyło go w cywilizowane ramy polityczne.

Dlaczego Rosja zwiększyła swoją aktywność na Bałkanach Zachodnich?

Po 2014 r. Moskwa postrzega różne części Europy czy nawet świata przede wszystkim jako pole swej rywalizacji z Zachodem. Po drugie, zawsze Moskwa sprzeciwiała się rozszerzaniu UE, a jeszcze bardziej NATO. A z przyspieszeniem takich procesów mamy w ostatnich latach do czynienia w regionie byłej Jugosławii. Wystarczy wspomnieć przyjęcie do NATO Czarnogóry, przyspieszenie działań integracyjnych UE i NATO wobec Czarnogóry, Macedonii Północnej i Serbii.

Zresztą Macedonia Północna jest przykładem pozytywnych efektów zbliżenia do Zachodu dla całego regionu – to właśnie perspektywa członkostwa w UE i NATO spowodowała zakończenie wieloletniego sporu Skopje z Atenami odnośnie nazwy państwa. Rosja temu przeciwdziałała i będzie przeciwdziałać, mimo kolejnych porażek jak właśnie w ostatnio w Macedonii czy wcześniej w Czarnogórze. Można tu jeszcze dodać względy historyczne. Dla Moskwy obszar Bałkanów tradycyjnie był regionem Europy, gdzie Rosja miała sojuszników. Kreml szczególnie musi boleć sytuacja, w której kraje i narody słowiańskie i prawosławne, od XIX a nawet XVIII wieku przyjazne Rosji i w Rosji widzące największego sojusznika, czy nawet protektora (wtedy przeciwko Turcji), odrzucają orientację wschodnią i dokonują innego wyboru. Nie tylko politycznego czy ekonomicznego, ale wręcz cywilizacyjnego.

Czy bałkańskie problemy mogą urosnąć do rangi globalnych?

Dwa szczególnie groźne momenty miały miejsce w Czarnogórze i Macedonii. Gdyby Moskwie udało się tam zrealizować własny scenariusz, dziś byśmy tak naprawdę siedzieli na wielkiej bałkańskiej beczce prochu. Na szczęście, najpierw udaremniono pucz w Czarnogórze – przygotowany i realizowany w dużym stopniu przez rosyjski wywiad wojskowy. W efekcie kraj ten jest dziś już w NATO. Drugie pole bitwy, gdzie Rosjanie przegrali, to Macedonia. Rosyjski wywiad – znów z udziałem pewnych nacjonalistycznych środowisk serbskich – realizował tam długofalowy plan destabilizacji, co oznaczało blokowanie wymiany rządu i uruchomienia rozmów z Grecją. Zakładnikiem tego rosyjskiego planu stała się ,zresztą rządzącą poprzednio w Skopje, centroprawica. Broniąc się za wszelką cenę przed utratą władzy, rząd Gruevskiego poszedł na daleko idącą współpracę z Rosją. Ale ostatecznie i tam udało się dokonać zmiany władzy. Ta nowa szybko doszła do porozumienia z Atenami, zmieniono nazwę państwa i w ten sposób otwarto drzwi do członkostwa w UE i NATO.

Należy jednak przy tym pamiętać, że Rosja wciąż ma duże możliwości działania i destabilizacji sytuacji w Czarnogórze i w jeszcze większym stopniu w Macedonii Północnej. Moskwa na pewno zrobi wszystko, aby zatrzymać dążenie Skopje do struktur zachodnich oraz kompromitować członkostwo Czarnogóry w NATO.

Jaką rolę odgrywa Rosja w grze mocarstw na Bałkanach?

Celem strategicznym Rosji jest zablokowanie ekspansji NATO i UE, uniemożliwienie jak największej liczbie krajów wejścia do tych struktur. Bastionem wpływów rosyjskich ma być Serbia i Serbowie. W ostatnich latach widzimy zacieśnianie współpracy rosyjsko-serbskiej także na płaszczyźnie militarnej (np. dopiero co rozpoczęta kolejna edycja wojskowych ćwiczeń Rosji, Serbii i Białorusi). Ważną częścią budowy wpływów rosyjskich w regionie jest rozbudowa sieci gazociągów pompujących surowiec rosyjski – teraz mowa o przedłużeniu gazociągu Turecki Potok. Rosjanie są też silni w sektorze energetycznym kilku krajów bałkańskich, z Serbią na czele.

UE i NATO są tu graczem stabilizującym, przy czym najbardziej chyba rolę tę odgrywają Stany Zjednoczone ze względu na silne proamerykańskie nastroje wśród Albańczyków. Nie można też zapominać o coraz aktywniejszej Turcji (szczególnie w muzułmańskiej części Bośni i Hercegowiny) oraz ambicjach chińskich. Pekin rzecz jasna koncentruje się na aspekcie ekonomicznym.

Nie jest tajemnicą, że najlepsze relacje Rosja posiada z Serbią. Nie tylko polityczne, ale również gospodarcze i społeczne. W jaki sposób Rosjanie wykorzystują tę przyjaźń do destabilizacji?

Głównym sojusznikiem Rosji w jej polityce na Bałkanach Zachodnich są Serbowie. Świadomie używam słowa Serbowie, a nie Serbia. Po pierwsze bowiem, chodzi tak o samą Serbię, jak i serbską część federacyjnej Bośni i Hercegowiny oraz o mniejszości serbskie w innych krajach regionu. Mam tu na myśli szczególnie Serbów zamieszkałych w Kosowie. W skali całego tego kraju nie są znaczącą grupą (ok. 5 proc.), ale zamieszkują północną część kraju, która graniczy z Serbią. Jakie główne, najbardziej niebezpieczne punkty zapalne mamy teraz na Bałkanach? Przede wszystkim jest to właśnie Kosowo i jego coraz ostrzejszy spór z Serbią. I nie można tu winić tylko jednej strony o eskalowanie konfliktu.

Serbowie z pewnością są podburzani przez Moskwę, ale władze Kosowa również nieraz zachowują się prowokacyjnie – co spotyka się nawet z krytyką Zachodu widzącego wiążące się z tym zagrożenia. Przykładem może być apel administracji amerykańskiej do rządu w Prisztinie o wycofanie się ze stuprocentowych ceł na produkty z Serbii. Tę wojną handlową rozpoczął nie Belgrad, a Prisztina. Drugi punkt zapalny to Republika Serbska w Bośni i Hercegowinie. Rządzona przez Milorada Dodika prowadzi nacjonalistyczną politykę, realizuje wytyczne Moskwy i dąży wręcz do oderwania się od Bośni i Hercegowiny. Z drugiej strony mamy też czasami dość prowokujące zachowania czy to Chorwatów, czy muzułmańskich Bośniaków.

Te dwa ogniska zapalne, jedno dotyczące Kosowa i Serbii, drugie dotyczące statusu serbskiej części Bośni i Hercegowiny wpisują się w dwie wielkie, historyczne geopolityczne koncepcje rywalizujące ze sobą w tej części Europy już od wieku XIX. Mowa o idei Wielkiej Albanii, czyli zjednoczenia wszystkich Albańczyków w tym regionie w jednym państwie (a są obecnie, oprócz Albanii i Kosowa, także w Czarnogórze, Serbii i Macedonii Północnej). Ale mamy też drugą koncepcję: Wielkiej Serbii. A więc w pierwszym etapie zjednoczenia Republiki Serbskiej z Serbią, a potem sięgnięcia po tereny zamieszkałe przez Serbów w Czarnogórze, Chorwacji i Macedonii Północnej, nie mówiąc już o Kosowie – tu dochodzi bardzo silny czynnik historyczny. Dla Serbów Kosowo to kolebka ich narodu i państwowości. Nie muszę dodawać, że Rosja sprawnie gra na tych resentymentach, szczególnie serbskich, używając starej kalki odwiecznej rywalizacji żywiołów słowiańskiego z tureckim (albańskim), prawosławnego z muzułmańskim.

Z czego wynika ta sympatia Serbów do Rosji?

Dziś głównym czynnikiem pchającym Belgrad w objęcia Moskwy są wydarzenia ostatnich 20-30 lat. W pewnym sensie Serbowie czują się pokrzywdzeni przez społeczność międzynarodową (głównie Zachód) tak, jak Węgrzy po traktacie w Trianon. Najpierw rozpadła się Jugosławia. Potem Serbowie przegrali wojnę z Chorwatami. Wreszcie wojna w Bośni i Hercegowinie i federacyjny model państwa. Najboleśniejsza była jednak utrata Kosowa po 1999 roku. Pamięta się o nalotach NATO na Serbię. A jeszcze później oderwanie się Czarnogóry. W pewnym sensie w Serbii silne jest poczucie zdrady, utraty prestiżu, dumy, terytoriów i pozostawienia rodaków poza granicami kraju. A to również oznacza syndrom oblężonej twierdzy.

Choć formalnie Belgrad jest otwarty na UE, coraz bardziej wiąże się z Rosją. A Rosja gra na serbskich sentymentach i straszy Belgrad, że NATO to narzędzie ekspansji albańskiej, ekspansji wspieranej przez USA. Rosja jest dla Serbów najlepszym sojusznikiem, zabezpieczeniem przed kolejnymi – tak to widzi Belgrad – agresywnymi dążeniami Albańczyków. Moskwa nie uznała niepodległości Kosowa i popiera Serbię w konflikcie z tym nowym państwem. Mówiąc krótko, jeśli Serbowie marzą jeszcze o choćby częściowym odrobieniu strat z kilku ubiegłych dekad, to może się to stać tylko z pomocą Rosji. Rozszerzenie NATO i UE na cały region oznaczać będzie utrwalenie obecnej sytuacji. Belgrad ma do wyboru: kurs zachodni, stabilizacja, pokój i rozwój, albo kurs wschodni, a więc destabilizację, niepewność, zagrożenie potencjalną wojny. W tym momencie wydaje się, że jeśli nawet nie większość społeczeństwa, to na pewno większość elit politycznych w Serbii bliższa jest temu drugiemu.

Rosjanie nie traktują Serbów jak partnerów. Dla Moskwy Serbia jest tylko cennym narzędziem prowadzenia polityki na Bałkanach Zachodnich. Związana z Rosją zawsze będzie ogniskiem destabilizacji regionu, nawet jako wyspa otoczona morzem natowsko-unijnym. Przykładem instrumentalnego traktowania Serbii przez Rosję może być sprawa puczu w Czarnogórze. Oto rosyjski wywiad wojskowy potraktował Serbię jako bazę, z której prowadzono działania destabilizacyjne sąsiedniego kraju. W spisku brali udział serbscy nacjonaliści i weterani wojska i policji. Gdy pucz się nie udał, zdemaskowano spisek, dwóch rosyjskich oficerów GRU kierujących akcją z Belgradu, zostało zatrzymanych przez serbskie służby. W Belgradzie błyskawicznie pojawił się Nikołaj Patruszew, przekonał serbskich partnerów, że za akcją nie stoi rosyjskie państwo, a zatrzymani Rosjanie to awanturnicy na własną rękę. Przekonał do ich zwolnienia. Potem władze serbskie zorientowały się, że rosyjski sojusznik wprowadził je w błąd.

Stan rosyjskiej gospodarki nie jest najlepszy. Na pewno Rosjanie nie odpuszczą Bałkanów?

Działania Rosji na Bałkanach, ich intensywność, są ściśle związane z całą polityką państwa rosyjskiego. Jeśli dojdzie do dalszego zaostrzenia sytuacji na linii Moskwa- Zachód, także na Bałkanach można oczekiwać destabilizacyjnych operacji rosyjskich. Na pewno nasilenia działań rosyjskich można oczekiwać przed kluczowymi decyzjami (referenda, wybory) dotyczącymi członkostwa w UE i NATO w poszczególnych krajach regionu. Okolicznością korzystną dla Moskwy będzie przeciąganie negocjacji akcesyjnych UE z kilkoma krajami regionu. Im szybsza będzie ekspansja struktur zachodnich na Bałkanach, tym bardziej ograniczone pole manewru Rosjan. Szczególnie uważnie należy śledzić rozwój sytuacji na linii Kosowo-Serbia. Nie można wykluczyć działań prowokacyjnych.

Czy Polska może jakoś przyczynić się do stabilizacji regionu?

Aktywnie wspierając procesy akcesyjne UE z kolejnymi państwami bałkańskimi. Szczególnie ważne jest wiązanie Serbii z Zachodem i przeciwdziałanie wpływom rosyjskim w Belgradzie. Tak samo ważne jest wspieranie aspiracji krajów regionu do członkostwa w NATO. Połączenie Bałkanów z polskim, środkowoeuropejskim systemem gazociągowym również wpłynęłoby stabilizująco na region. Oczywiście nie zapominajmy, że Polska od wielu lat bezpośrednio angażuje się w procesy pokojowe w regionie: choćby poprzez udział w międzynarodowych misjach w Bośni i Hercegowinie oraz w Kosowie.

Współpracę Polski z państwami regionu, nie licząc kontaktów dwustronnych, należy oceniać przez pryzmat inicjatywy Trójmorza oraz pryzmat NATO i UE. Szczególne pole do aktywności jest tutaj właśnie na tym pierwszym polu. Należy pamiętać o relacjach z Chorwacją, szczególnie w kontekście współpracy energetycznej. Docelowo Polska z Chorwacją powinny tworzyć jedną z osi Trójmorza – poprzez gazowe połączenia już działającego portalu LNG w Świnoujściu z planowanym terminalem LNG na wyspie Krk. Polskim interesom w regionie zagrażać więc będzie przede wszystkim ekspansja energetyczna Rosji (rozbudowa Tureckiego Potoku). Generalnie zresztą, im słabsze wpływy rosyjskie w jakimkolwiek miejscu świata, tym lepiej dla Polski.

Publikacja została sfinansowana ze środków Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Przedstawia jedynie poglądy autorów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych.