Doceniajmy ostatnich dobrych dziennikarzy
W skrócie
Tylko dzięki wsparciu tych nielicznych rzetelnych dziennikarzy, którym nadal przyświeca misja informowania o świecie w sposób bezstronny, możemy rozpocząć próbę naprawienia kulejącej od lat debaty publicznej w sposób bardziej systemowy. Na ciała powoływane przez podmioty polityczne nie można w tej kwestii liczyć. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji czy Rada Mediów Narodowych to instytucje, które nie będą w stanie odseparować swojej działalności od bieżącego sporu politycznego. Potrzebujemy oddolnych inicjatyw, które będą promować wysokie standardy w świecie mediów.
Trzy przyczyny kryzysu mediów
Polska debata publiczna jest od wielu lat w bardzo złym stanie. Ograniczmy się na razie tylko do wskazania jej największych słabości.
Po pierwsze, media tradycyjne coraz częściej jawnie sprzyjają konkretnym opcjom politycznym czy światopoglądowym. Nazywają się buńczucznie „mediami tożsamościowymi”, a w gruncie rzeczy pozwalają sobie na łamanie obowiązujących kanonów pracy dziennikarskiej. Bardzo wielu dziennikarzy, formułując przekazy, w zasadzie nie kryje się ze swoimi sympatiami.
Tomasz Lis czy Wojciech Czuchnowski z jednej, a bracia Karnowscy czy Tomasz Sakiewicz z drugiej strony, to przypadki skrajne, które coraz częściej znajdują naśladowców wśród młodszych przedstawicieli zawodu. Skrajności i upartyjnione postawy są z ich perspektywy najbardziej opłacalne, bo najmocniej angażują emocje odbiorców: zarówno miłośników, jak i hejterów. Zapewniają ruch w interesie.
Po drugie, rewolucja internetowa zmieniła nieodwracalnie kształt i formę naszych zachowań w sferze komunikacyjnej i spowodowała nasilenie się zjawiska postprawdy. Dziś niemal wszyscy jesteśmy po trosze dziennikarzami, udostępniając, dystrybuując i multiplikując rozmaite treści za pomocą mediów społecznościowych. Zamykamy się w bańkach informacyjnych i kolportujemy najczęściej tylko te komunikaty, które są zgodne z wizją świata obowiązującą w naszej „bańce”.
Coraz mniejsze znaczenie ma – niegdyś kluczowe i niepodważalne – rozróżnienie prawdy i fałszu. Obecnie, niestety, dużo większe znaczenie ma to, czy dana treść jest angażująca, zabawna, emocjonująca czy nie. Dla wielu kluczowe okazuje się po prostu to, czy jej ostrze jest skierowane we właściwych przeciwników. A czy jest prawdziwa? To kwestia drugorzędna.
Chętnie udostępniamy fałszywe wiadomości (sławetne fake news), bo dają upust naszym frustracjom, atakując tych, których nie lubimy. Robią to nawet osoby bardzo znane, cenione i szanowane. Przykład? Aktorka Krystyna Janda, która na swoim profilu na portalu społecznościowym Facebook zamieściła fałszywy cytat z Andrzeja Dudy, który brzmiał: „Emigranci to zdrajcy polskiego narodu. Nie ma dla nich miejsca w naszym kraju”. Prezydent oczywiście tego zdania nie wypowiedział, ale opublikowanie go – wraz ze zdjęciem głowy państwa, na którym ma on dumną i sugestywną minę – wystarczyło do wywołania negatywnych emocji u tysięcy osób obserwujących znaną polską aktorkę. Sprawę, na szczęście, opisał Konkret24, który odkłamał nieprawdziwego mema. Można jednak powątpiewać w to, że prawdziwe informacje dotarły do chociaż 1% zaangażowanych przez wpis Jandy osób.
Z kolei inna znana osoba o tym samym imieniu, Krystyna Pawłowicz, chcąc obrzydzić żonę prezydenta Francji, opublikowała fałszywą okładkę, na której widnieje roznegliżowana sylwetka osoby podobnej do Brigitte Macron, jednak nią nie jest. Posłanka Prawa i Sprawiedliwości jednak nie omieszkała w swoim stylu skomentować rzekomą sylwetkę pierwszej damy.
Analizując powyższe przypadki, trudno się zatem dziwić przeciętnym zjadaczom chleba, że robią to samo. Udostępniają fałszywe treści, które są zgodne z ich światopoglądem, dają upust frustracjom i dyskredytują nielubiane osoby publiczne. Główne siły polityczne zaś tylko zacierają ręce – podnoszenie temperatury sporu jak mało co mobilizuje twardy elektorat w trakcie wyborów.
Trzeci problem to fakt, że „plemienność” w debacie publicznej nie dotyczy już tylko polityków. Mówiąc o „plemienności”, mam na myśli bronienie i racjonalizowanie działań tylko jednej, „słusznej opcji”, a nieustanne atakowanie tej drugiej – często wbrew logice i faktom.
Politycy są – zaledwie poniekąd, ale jednak – częściowo usprawiedliwieni. Realia naszej sceny politycznej sprawiają, że w większości muszą mówić to, co nakazuje im partia w przesyłanym każdego ranka komunikacie dla mediów. Dyscyplina partyjna w głosowaniach to jedno, powtarzanie przed kamerami wciąż tych samych informacji – to drugie oblicze centralizacji naszych formacji politycznych. Obie mają niewiele wspólnego z niezależnością i samodzielnym myśleniem.
Gorzej, że taka postawa coraz częściej charakteryzuje także dziennikarzy i – o zgrozo! – ekspertów ze znaczącymi stopniami i tytułami naukowymi. Jesteśmy w stanie, bez pudła, przewidzieć, że, na przykład, prof. Ireneusz Krzemiński będzie w swoich postawach skrajnie antypisowski, a prof. Norbert Maliszewski skomentuje w „Wiadomościach” niemal każde wydarzenie po myśli partii rządzącej.
Powrót propagandy czy ignorowanie znanych zasad?
To, co stało się z „Wiadomościami” w ostatnich latach, to tylko wierzchołek góry lodowej. Propaganda jawna jest przynajmniej łatwo zauważalna dla przeciętnie inteligentnego odbiorcy. Ale ta bardziej subtelna – już niekoniecznie. Żadna ze stron medialnego sporu nie jest tu bez winy. „Wiadomości” są, jakie są, z jakiegoś powodu. A jest nim m.in. trwający przez ponad dwa dziesięciolecia monopol tzw. mainstreamowych mediów na wyznaczanie w dyskursie publicznym tego, co jest ważne, a co nie. Przez te lata powstało głębokie przeświadczenie o ignorowaniu, lekceważeniu i niedostrzeganiu głosów i argumentów strony – nazwijmy ją w uproszczeniu – konserwatywnej. To, że teraz ta strona chce nadrobić wszystkie „stracone” lata, depcząc standardy dziennikarstwa, to oczywiście bardzo źle. Jednak dopiero rozumiejąc szerszy kontekst naszej debaty publicznej, jesteśmy w stanie bardziej precyzyjnie naszkicować genezę obecnej sytuacji w mediach publicznych.
Jest jeszcze bardzo wiele powodów, dla których stan polskiej debaty publicznej jest tak zły. Jednym z nich jest fakt braku zinstytucjonalizowanych, stałych i możliwie obiektywnych form promowania i nagradzania dobrych praktyk dziennikarskich, na przykład przez branżowe podmioty kolegialne.
Stowarzyszenia dziennikarskie też, w dużej mierze, uległy grzechowi plemienności. Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich jest dzisiaj bliższe partii rządzącej (przynajmniej jeśli chodzi o zarząd główny), a Towarzystwo Dziennikarskie – opozycji. Każdy nagradza „swoich” dziennikarzy, którzy zasłużyli się „na froncie walki z przeciwnikiem”.
Zapomina się o tym, że istnieją pewne ponadplemienne, obiektywne, utrwalone standardy pracy dziennikarskiej, niezależne od linii redakcyjnej danego medium. Zostały one zapisane, chociażby, w Karcie Etycznej Mediów, sformułowanej w roku 1995. Była wyrazem pewnego konsensusu różnych środowisk medialnych w zakresie tego, jak powinny być formułowane materiały prasowe, telewizyjne, radiowe itp. Przypomnijmy zatem, że chodzi o siedem prostych zasad:
I. Zasada prawdy.
II. Zasada obiektywizmu.
III. Zasada oddzielenia informacji od komentarza.
IV Zasada uczciwości.
V. Zasada szacunku i tolerancji.
VI. Zasada pierwszeństwa dobra odbiorcy.
VII. Zasada wolności i odpowiedzialności.
Nikt nie zakwestionował zasadności tych zapisów, a wręcz przeciwnie. Dziennikarze chętnie powołują się na nie… krytykując kolegów i koleżanki po fachu z drugiej strony barykady politycznego sporu i wytykając im niestosowanie się w swojej pracy do zasad etyki. Deklaracje wielu dziennikarzy o uwzględnianiu owych standardów w praktyce własnej redakcji to często puste słowa. Codzienne doświadczenie pokazuje, że są one w pracy redakcyjnej daleko na liście priorytetów. Na pierwszym, najczęściej, są: konieczność zdyskredytowania przeciwnika politycznego lub wsparcia „swoich” oraz zwiększanie sprzedaży/klikalności danego przekazu i podnoszenie atrakcyjności tytułu dla reklamodawców.
Doceniajmy ostatnich dobrych dziennikarzy
Dziennikarzy, którzy na serio traktują swoją pracę, upatrując w niej pewnego rodzaju misji, i starają się przestrzegać zasad etyki, jest coraz mniej. Takowi jednak są i niewątpliwie potrzebują docenienia! Trzeba im stale dostarczać bodźców, które sprawią, że nadal będą wierzyć w to, że dobre dziennikarstwo opłaca się bardziej niż ślepe okładanie się nawzajem.
Powinna istnieć zinstytucjonalizowana forma ich nagradzania, która – za pomocą już istniejących, ustalonych kryteriów – będzie wyróżniać solidne materiały dziennikarskie i ich autorów, niezależnie od tego, jaką linię redakcyjną prezentuje medium, w którym publikują.
Dlaczego wspieranie dobrych dziennikarzy wydaje się niezbędne? Przede wszystkim dlatego, że stosowane dotychczas metody naprawy debaty publicznej – choć ambitne – raczej nie przynoszą spodziewanego efektu. Obchodziliśmy niedawno międzynarodowy dzień fact checkingu, czyli działalności polegającej na sprawdzaniu i weryfikowaniu wypowiedzi osób publicznych. Jest wiele instytucji i organizacji na całym świecie, które się jej podejmują. W Polsce działa, wyrosłe zresztą ze środowiska Klubu Jagiellońskiego, stowarzyszenie Demagog, które prowadzi Akademię Fact-Checkingu. Od pewnego czasu działa też portal Konkret24 związany z TVN24. Działania obu tych podmiotów mogą imponować. Wolontariusze Demagoga wykonują niezwykle trudną i żmudną pracę polegającą na wychwytywaniu sprawdzalnych wypowiedzi polityków, a następnie weryfikują ich treść w ogólnodostępnych, obiektywnych źródłach danych. Kluczowe jest jednak tu słowo „sprawdzalnych”.
Były prezes stowarzyszenia, Wiktor Nowak, mówił kiedyś podczas TEDx, że w wypowiedziach polityków zaledwie kilka procent odnosi się do faktów, czyli umożliwia sprawdzenie danej informacji. Pozostała część – stanowiąca zdecydowaną większość – to opinie, postulaty, ogólnikowa krytyka przeciwnika politycznego, niemerytoryczne hasła, itp., czyli narracja uniemożliwiająca jej weryfikację w trybie tzw. fact-checków.
Z całą pewnością warto kibicować tej działalności, jednak niestety tylko w niewielkim stopniu koryguje ona wypowiedzi polityków. Nie skupia się zaś w ogóle na działaniach dziennikarskich i publikacjach medialnych. Tymczasem to od nich zależy w głównej mierze, jak prowadzona będzie debata publiczna, komu udostępniane będą łamy, jacy politycy nadadzą ton dyskusji, jacy eksperci skomentują dane wydarzenie, aż wreszcie czy przekaz będzie tworzony zgodnie z kanonami pracy dziennikarskiej czy też w sposób stronniczy i mieszający fakty z ocenami.
„Wiadomości” biją rekordy stronniczości, choć inne serwisy nie są od niej wolne
Tylko dzięki wsparciu tych nielicznych rzetelnych dziennikarzy, którym nadal przyświeca misja informowania o świecie w sposób bezstronny, możemy rozpocząć próbę naprawienia kulejącej od lat debaty publicznej w sposób bardziej systemowy. Na ciała powoływane przez podmioty polityczne nie można w tej kwestii liczyć. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji czy Rada Mediów Narodowych to instytucje, które nie będą w stanie odseparować swojej działalności od bieżącego sporu politycznego.
Instytut Dyskursu i Dialogu powstał po to, żeby sprawować kontrolę społeczną nad funkcjonowaniem mediów i przekazów dziennikarskich. Prowadzony przez nas program INDID MEDIA WATCH monitoruje przekazy medialne, by nagłaśniać zauważone niewłaściwe praktyki w tym zakresie (stronniczość, nierzetelność, manipulacje, itp.) – czyli próbuje stosować społeczne sankcje negatywne. W opublikowanym przez nas raporcie, prezentującym wyniki monitoringu za rok 2018, można znaleźć rozmaite analizy z nurtu bias-checking, czyli badania stronniczości mediów za pomocą unikalnej i ujednoliconej metodologii.
Najbardziej pogłębione analizy odnoszą się do telewizji. Wynika z nich wyraźnie, że „Wiadomości” TVP są w swych przekazach zdecydowanie stronnicze na korzyść partii rządzącej. Aż 61% analizowanych materiałów z tego programu wykazało „szczególnie pozytywną prezentację kogoś lub czegoś” (tu akurat środowisk związanych z obecną władzą). Dla „Faktów” TVN poziom ten wynosił jedynie 12%, a dla „Wydarzeń” Polsatu –tylko 4%.
Stacje prywatne, rzecz jasna, prezentowały w sposób szczególnie pozytywny inne podmioty niż nadawca publiczny. W przypadku aż 50% analizowanych materiałów „Wiadomości” stosowane były różne standardy względem różnych stron. Dla porównania, w materiałach „Faktów” zdarzało się to niemal o połowę rzadziej (28%), a dla „Wydarzeń” poziom był marginalny (7%). Flagowy program informacyjny stacji TVN górował zaś w wizualnym prezentowaniu różnych osób (głównie związanych z obecną władzą) w sposób szczególnie negatywny. Taką sytuację odnotowano w przypadku aż w 21% analizowanych materiałów. Dla porównania, poziom ten dla „Wiadomości” TVP wyniósł 14%, a dla „Wydarzeń” Polsatu – 9%.
Nie wystarczy piętnować złych praktyk
Klasyczna literatura socjologiczna w odniesieniu do zjawiska kontroli społecznej oprócz sankcji negatywnych wyróżnia także te pozytywne, czyli nagradzające. Przedsięwzięciem, mającym wcielać w życie te ostatnie, jest powołany przez nas niedawno portal DobrzyDziennikarze.pl, który ma służyć dla wyróżniania dobrych postaw dziennikarskich. Będzie nagłaśniał i upowszechniał publikacje tych autorów, którzy w swojej pracy stosują zasady etyki zawodowej. Co ważne, kryteria doboru i oceny materiałów wynikają bezpośrednio z Karty Etycznej Mediów, o której była mowa powyżej, a kandydatury do wyróżnienia zgłosić może każdy obywatel. Dziennikarze będą zaś wyróżniani niezależnie od linii redakcyjnej medium, które reprezentują.
W każdy piątek na portalu DobrzyDziennikarze.pl publikowany jest artykuł nt. wyróżnionego materiału dziennikarskiego i jego autora/ów z ostatniego tygodnia. Wyróżniane są i będą zarówno artykuły prasowe, materiały TV, audycje radiowe, jak i publikacje internetowe. Nie ma znaczenia, czy materiał ma charakter ogólnopolski czy lokalny – każdy przekaz medialny, który przestrzega zasad etyki dziennikarskiej, ma szansę na wyróżnienie.
Obywatele zgłaszają swoje propozycje za pomocą specjalnie przygotowanego formularza, weryfikacją zgłoszeń zajmują się Wolontariusze INDID, a decyzję o publikacji podejmuje zespół Instytutu, czasem w konsultacji z ekspertami.
Kropla drąży skałę – ta zasada powinna przyświecać nam wszystkim w walce o lepszą debatę publiczną, niezależnie od wyznawanych przez nas poglądów. Stosując metodę małych kroków, które w sposób niesentymentalny tworzą instytucjonalne formy pozytywnego i negatywnego sankcjonowania szeroko rozumianego dziennikarstwa, zbliżymy się do celu, jakim powinno być dla nas wszystkich podniesienie jakości debaty publicznej w Polsce. Jeśli nie zaczniemy dziś, to skała ta tylko jeszcze mocniej się utwardzi, a pewnego dnia może być już za późno na jakiekolwiek działania.