ACTA2. Historia wielkiego rozczarowania

Europejska reforma prawa autorskiego była jedną z najbardziej wyczekiwanych inicjatyw kończącej się już kadencji Komisji Europejskiej. Jednak dyrektywa w kształcie przedstawionym do ostatecznego głosowania wcale nie sprawi, że prawo zostanie zharmonizowane, interesy twórców i użytkowników lepiej chronione, a Europa stanie się przestrzenią do rozwoju nowych technologii. Wysokie oczekiwania co do niezbędnych zmian w samym prawie, ale też w sposobie myślenia o prawie autorskim jako takim, zostały zastąpione serią rozczarowań.

Wiele zainteresowanych stron podkreślało, że obecne prawo zupełnie nie odpowiada na wyzwania, jakie stwarza dzielenie się treściami w internecie (dotychczasowa regulacja pochodzi z 2001 roku!). Dlatego też nowa dyrektywa stała się kluczową inicjatywą w ramach programu rozwoju Jednolitego Rynku Cyfrowego.

Rozczarowanie pomysłem na internet, czyli spojrzenie na Artykuł 13

Nie jest tajemnicą, że inspiracją do powstania dyrektywy były głośne żądania ze strony pośredników z branży audio-wizualnej (wytwórni muzycznych i filmowych), argumentujących, że serwisy takie jak Youtube nie płacą im za rozpowszechnianie treści. Narrację zbudowano w oparciu o hasło „value gap”, które dotyczy różnicy między tym, co zarabiają platformy internetowe (te, które służą dystrybucji utworów objętych ochroną prawnoautorską, a więc na przykład Spotify i Youtube) a tym, co zarabiają artyści.

Dyrektywa o prawie autorskim ma zmienić zakres odpowiedzialności platform internetowych za treści umieszczane przez użytkowników (tego dotyczy kontrowersyjny artykuł 13 dyrektywy). Dotychczas platformy były odpowiedzialne za naruszenia prawa (np. autorskiego) dokonane przez użytkowników wyłącznie, gdy wiedziały o naruszeniu. Teraz będą odpowiedzialne zawsze, z założenia, chyba że spełnią poniższe warunki:

1. Platformy muszą „dołożyć wszelkich starań”, aby licencjonować wszystkie dzieła chronione prawem autorskim przesłane przez ich użytkowników. W praktyce nie jest możliwe udzielenie licencji na wszystkie utwory. Przepis ten wprowadza dużą niepewność prawną, ponieważ wiele zależeć będzie od tego, jak „najlepsze starania” będą interpretowane przez sądy.
2. Ponadto wszystkie platformy będą musiały „dołożyć wszelkich starań w celu usunięcia utworów po otrzymaniu powiadomienia od posiadaczy praw autorskich”. Przepis ten ponownie wprowadza obowiązek stosowania procedury „notice and take down”, nałożony obecnie na platformy internetowe przez dyrektywę o handlu elektronicznym.
3. Dodatkowo wszystkie platformy z ponad 5 milionami użytkowników miesięcznie będą musiały również wdrożyć system „notice and stay down”. Oznacza to, że będą musiały zagwarantować, że utwory już raz usunięte po otrzymaniu zawiadomienia o naruszeniu praw autorskich, nie będą mogły być ponownie przesłane na platformę internetową. Jedynym sposobem będzie wdrożenie filtrów treści, które będą wyłapywały usunięte już utwory.
4. Wszystkie platformy istniejące od ponad 3 lat lub mające ponad 10 milionów euro dochodów rocznie będą musiały „dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić niedostępność określonych utworów, które zostały zidentyfikowane jako ich przez posiadaczy praw”. Ten obowiązek można spełnić jedynie poprzez wdrożenie filtrów blokujących przesyłanie utworów zidentyfikowanych przez posiadaczy praw.

Bez względu na to, jak często zwolennicy Artykułu 13 podkreślają, że ostateczny tekst nie zawiera słowa „filtry”, nie może być żadnych wątpliwości, że przyjęcie artykułu 13 zmusi prawie wszystkie platformy w UE do wdrożenia właśnie filtrów treści. Tylko one mogą w praktyce zagwarantować, że jakaś nielicencjonowana treść nie pojawi się na platformie internetowej sprawiając, że platforma będzie odpowiedzialna za naruszenie prawa autorskiego.

Wbrew temu, co mówią zwolennicy Artykułu 13, dyrektywa nie wymusi podpisywania licencji – już dzisiaj platformy internetowe licencjonują treści od posiadaczy praw autorskich. Zmiana będzie miała tylko miejsce w zakresie kontroli nad treściami zamieszczanymi przez użytkowników.

Zwolennicy tego rozwiązania powołują się też na fakt, że filtrowanie treści to nic nowego. Jednak system Content ID (filtr YouTube’a, który rozpoznaje utwory i przypisuje dochody z odtworzeń konkretnym posiadaczom praw) działa dzisiaj na zasadzie dobrowolności – posiadacz praw musi zdecydować, że chce by system monitorował użycia jego dzieła. Content ID działa wyłącznie na jednej platformie: Youtube.

Jeśli w życie wejdzie Artykuł 13, każda duża komercyjna platforma internetowa, na której użytkownicy mogą dodawać treści (z pewnymi wyjątkami, jak Wikipedia) będzie musiała filtrować wszystkie treści, wyłapując wszystkie naruszenia – niezależnie od tego, czy posiadacz praw wyrazi taką chęć.

Pytanie jest jedno – czy chcemy by w internecie wszystkie platformy, na których użytkownicy publikują treści, działały jak Youtube? Poza tym regulacja nazywana w kuluarach „anty-Youtube” w rzeczywistości zwiększy pozycję monopolistyczną tej platformy, ponieważ ma ona już wdrożony system zaproponowany w nowej dyrektywie – w przeciwieństwie do konkurencji. Jest więc możliwy scenariusz, w którym inne serwisy będą musiały – z braku innych rozwiązań – wykupić od Youtube system Content ID.

Już dziś wiadomo, że systemy filtrowania treści są podatne na overblocking, czyli filtrowanie treści udostępnianych zgodnie z prawem, ale identyfikowanych jako potencjalnie łamiących prawa własności intelektualnej. W dyrektywie próbuje się zaradzić temu problemowi stwierdzając, że filtrowanie „nie może skutkować zapobieganiem dostępności utworów przesyłanych przez użytkowników, które nie naruszają prawa autorskiego”. Niestety, te gwarancje dotyczące praw użytkownika to nic innego jak pobożne życzenia. Nieskuteczne filtrowanie treści będzie rodzić dla platform internetowych odpowiedzialność za ewentualne naruszenia prawa. Tymczasem za naruszenie praw użytkowników (przez nadmierne filtrowanie) nie przewidziano żadnych sankcji. Platformy zawsze będą usuwać więcej treści niż to niezbędne, po to żeby uniknąć ewentualnej odpowiedzialności.

Rozczarowanie pomysłem na przyszłość prasy, czyli sprawa Artykułu 11

Spadające przychody z czytelnictwa prasy są faktem w całej Europie, a jakościowe dziennikarstwo – tu chyba zgodzimy się wszyscy – należy wspierać. Jednak najwięksi europejscy wydawcy wpadli na pomysł, że sposobem na uratowanie prasy w Europie będzie przyznanie im nowego prawa pokrewnego – które w efekcie powoduje, że dany utwór prasowy jest nie tylko chroniony przez prawo autorskie przyznane dziennikarzowi, ale też przez prawo pokrewne przyznane wydawcy. W praktyce oznacza to, że gdy ktoś chce w internecie skorzystać z popularnych „snippetów” (fragmentów tekstów, „zajawek”, informujących poza tytułem o treści artykułu) w sposób komercyjny, jak np. robią to agregatory wiadomości, będzie musiał uzyskać zgodę licencyjną od wydawców.

Jak tylko dyrektywa zostanie przyjęta, internetowe korzystanie z więcej niż „pojedynczych słów lub bardzo krótkich fragmentów” artykułów informacyjnych będzie wymagało licencji – wydawcom prasowym przyznane zostanie nowe prawo pokrewne. Nie przewidziano żadnych wyjątków dla blogerów, małych firm lub organizacji non-profit – również te strony będą musiały uzyskiwać licencje.

Nowe prawo pokrewne to przykład kolejnego rozszerzenia granic monopolu prawnoatuorskiego – zbędny, bo problem naruszeń leży w samej egzekucji praw, a nie w niewystarczającym ich zakresie.

Po drugie, jak wynika z wcześniejszych eksperymentów z prawem pokrewnym dla wydawców prasowych w Niemczech i Hiszpanii, dodatkowe prawo nie będzie wspierać ani jakościowego dziennikarstwa, ani nie będzie przeciwdziałać „fake newsom” (co sugerowali zwolennicy tego rozwiązania). Wpłynie za to negatywnie na dostęp do informacji.

Problemy branży wydawniczej mogłoby rozwiązać domniemanie na rzecz posiadania praw autorskich do artykułów przez wydawcę – co ułatwiłoby dochodzenie roszczeń w sądzie.

Również mali i średni wydawcy obawiali się skutków, jakie niewątpliwie będzie miało nowe prawo na ich funkcjonowanie (dla mniejszych podmiotów bardzo ważna jest obecność w internecie). W październiku Europejskie Wydawnictwo Innowacyjnych Mediów (European Innovative Media Publishers) wysłało otwarty list wyjaśniający, jakie mogą być negatywne skutki art. 11.  Ponadto zbierają oni podpisy pod petycją wzywającą do usunięcia art. 11, albo przynajmniej do wprowadzenia mechanizmów, które zmniejszyłyby skutki uboczne nowej regulacji dla małych i średnich wydawców.

Rozczarowanie jakością debaty publicznej

W przypadku reformy prawa autorskiego mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem niespotykanym – prasa tak zaangażowała się w walkę o swoje interesy, że straciła zdolność do obiektywnego informowania o przebiegu procesu legislacyjnego i debaty społeczne. Dziennikarze czołowych tytułów opisują losy dyrektywy jednostronnie, pomijają zagrożenia jakie niesie obowiązek filtrowania treści, a głosy przeciwne proponowanym rozwiązaniom w ogóle nie są publikowane.

Nie będę się tutaj rozpisywała o poziomie merytorycznym publikowanych w dziennikach artykułów – nadmienię tylko, że twarzą reformy w Polsce stał się znany francuski korespondent wojenny, który przekonywał, że bez nowego prawa pokrewnego dla wydawców prasowych jego koledzy po fachu będą… umierać na frontach wojennych.

W Polsce ważne głosy nie zostały w mediach zauważone. Od samego początku reformy mocno pomysłowi filtrowania treści sprzeciwia się David Kaye, specjalny sprawozdawca ONZ ds. wolności słowa, który twierdzi, że obowiązek uprzedniego filtrowania treści przez podmioty komercyjne stanowi dlań zagrożenie, nie boi się też używać słowa cenzura. Niejednokrotnie twierdził on, że „proaktywne monitorowanie lub filtrowanie treści jest niezgodne z prawem do prywatności i prawdopodobnie będzie skutkowało cenzurą prewencyjną”. Wobec pomysłu filtrowania treści wielokrotnie sprzeciwiały się też organizacje pozarządowe zajmujące się prawami użytkowników w internecie (w tym Centrum Cyfrowe, w którym pracuje autorka tekstu).

Kolejną problematyczną kwestią wokół reformy było wykorzystanie tematu praw autorskich do celów politycznych. Temat, który mógłby zjednoczyć posłów z różnych partii, od miesięcy wykorzystywany jest do pogłębiania odwiecznego konfliktu polsko-polskiego.

Szkoda, że kwestia zarządzania internetem i praw podstawowych w cyfrowej rzeczywistości – co jest prawdziwym tematem dyskusji nad dyrektywą – została sprowadzona do prostych haseł. Debata publiczna, której oczekuje wielu obywateli nie odbywa się – bo główne partie nie angażują się w merytoryczną dyskusję.

Rozczarowanie europejskimi instytucjami i procesem legislacyjnym

W trakcie tej reformy, na której niewątpliwie bardzo zależy Komisji Europejskiej, doszło moim zdaniem do zbytniego zaangażowania instytucji unijnych w przekonywanie obywateli, że reforma w zaproponowanym kształcie to dobry pomysł.

W wyniku tego zaangażowania doszło do przekroczenia granic i norm, czego chyba najlepszym przykładem jest opublikowany niedawno przez Komisję Europejską tekst, w którym przeciwników reformy nazwano „motłochem” (tekst usunięto w wyniku oburzenia użytkowników internetu i niektórych europosłów, jednak w internecie nic nie ginie).

Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce też się nie popisało, publikując w zeszłym roku post ze zdaniem: „I na koniec – naprawdę myślicie, że ktokolwiek na świecie zdecydowałby się na ocenzurowanie internetu?”.

Przypomnę tylko, że krajach takich jak Wenezuela, Chiny czy Iran blokowanie internetu jest narzędziem codziennej polityki państwowej. Natomiast Parlament Europejski zlecił przygotowanie kontrowersyjnego (bo bardzo jednostronnego) video o reformie Agence France Press – która sama jest podmiotem lobbującym na rzecz przyjęcia dyrektywy. Instytucje europejskie, jeśli mają poradzić sobie z kryzysem zaufania, muszą bardziej dbać o standardy, przejrzystość działań i partycypacyjność procesu legislacyjnego.

Rozczarowujący okazał się też sam proces. Przez cały czas próbowaliśmy się w Centrum Cyfrowym dowiedzieć, jakie stanowisko oficjalnie prezentuje nasze Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach prac Rady Unii Europejskiej. Informacji nie uzyskaliśmy – do tej pory trwa postępowanie administracyjne w oparciu o prawo dostępu do informacji publicznej.

Sytuacja, w której w imieniu obywateli musimy dopraszać się o dostęp do stanowiska polskiego rządu w kluczowej debacie regulacyjnej nie powinna mieć miejsca. Resort odpowiedzialny za reformę prawa autorskiego powinien jasno (a nie tylko na Twitterze) komunikować swoje stanowisko oraz samodzielnie inicjować dyskusję o reformie.

Resort nie odpowiada również na nasze prośby o spotkanie oraz wysyłane zaproszenia na publiczną debatę o reformie prawa autorskiego, jak na przykład okrągły stół w ramach ostatniego Internet Governance Forum, które odbyło się w Warszawie.

Analogowa reforma w cyfrowym świecie

Europejska reforma prawa autorskiego jeszcze się nie zakończyła, a już powoli staje się historią o tym, jak trudne jest tworzenie prawa przyszłości, w szczególności dotyczącego technologii, gdy myślenie o regulacji jest bardzo analogowe. W wyniku postrzegania prawa autorskiego jako wyłącznie relacji dwóch rodzajów podmiotów biznesowych: wielkich firm internetowych oraz europejskich wytwórni i wydawców z sektora kreatywnego, zaproponowano system, który całkowicie pomija potrzeby użytkowników i twórców. A grozi czymś jeszcze gorszym – pogwałceniem ich praw podstawowych.

Jest to historia wielu rozczarowań. Dyrektywa w obecnym kształcie umacnia pozycję monopolistyczną silnych podmiotów (zarówno platform, jak i posiadaczy praw) i zagraża rozwojowi europejskiego rynku usług cyfrowych. Duże podmioty z Doliny Krzemowej niewątpliwie poradzą sobie z tymi zmianami – pytanie co z innymi podmiotami. Pozostaje mieć nadzieję, że będzie to nauczka na przyszłość dla nas wszystkich na przyszłość.