Narodowczynie z Bogiem i Ojczyzną. Kim były endeckie posłanki w II RP?

Narodowa Organizacja Kobiet była jedną z największych polskich organizacji kobiecych.  Podstawowa zasada sformułowana przy zakładaniu NOK brzmiała: „Służąc Bogu, służyć Ojczyźnie –służąc Ojczyźnie, służyć Bogu”. Według różnych danych liczyła od ok. 50 tysięcy członkiń do 78 000 kobiet skupionych w 200 oddziałach w 1931 roku. W roku stulecia odzyskania niepodległości i uzyskania praw wyborczych przez Polski warto poznać historię tej organizacji i sylwetki narodowych parlamentarzystek, o których niekoniecznie pamięta się dziś w środowiskach mówiących wiele o politycznej aktywności kobiet. Hołdowały tradycyjnym wartościom i katolickiej moralności, ale w działalności NOK odnaleźć można też wiele antysemickich akcentów. Równolegle to właśnie one skuteczniej działały na rzecz praw pracowniczych kobiet, urlopów macierzyńskich czy prawnego równouprawnienia żon.

Agitacja wyborcza

W grudniu 1918 roku powstał w Warszawie Ogólnokrajowy Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych, w skład którego weszła wraz z innymi organizacjami narodowymi: Narodowa Organizacja Wyborcza Kobiet Polskich. Głównym celem organizacji było nakłonienie kobiet do głosowania na listę narodową. Panie rozdawały ulotki, organizowały spotkania i wiece polityczne, które cieszyły się dużym zainteresowaniem. Na endeckich listach wyborczych do Sejmu Ustawodawczego pojawiły się działaczki tej organizacji.

Sukces agitacji przedwyborczej zachęcił działaczki NOWKP do dalszej pracy. Zmieniono nazwę i sformalizowano struktury organizacji. W maju 1919 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zatwierdziło statut Narodowej Organizacji Kobiet.

Główna działalność organizacji

Narodowa Organizacja Kobiet w swych założeniach stawiała sobie za cel służenie Bogu i Narodowi. Idea narodowa uważana była za najważniejszy drogowskaz w kształtowaniu ich opinii. Panie określały się mianem „narodowczynie”. Na wzór innych organizacji związanych z ruchem narodowym, członkinie NOK uważały karność i posłuszeństwo wobec przełożonych za ważny czynnik w rozwoju struktur.

Członkinią organizacji mogła zostać każda Polka, będąca katoliczką i zwolenniczką idei narodowej. Organizacja była podzielona na koła terenowe rozsiane po całym kraju.

Według sprawozdania z działalności NOK za rok 1921-1922 organizacja składała się także z sekcji tematycznych istniejących w ramach kół terenowych –wierszowo- odczytowej, oświatowej, związków zawodowych kobiecych, higieny ludowej i rękodzielniczej. Poza tym działały także: biuro pośrednictwa pracy dla kobiet, szwalnia czy biuro porad. Działaczki NOK angażowały się m.in. na rzecz plebiscytu na Warmii i Mazurach oraz na Śląsku, prowadząc akcje agitacyjne za Polską. Jedna z ulotek NOK głosiła „Siostry Śląskie. Polskę mamy. Utrzymać ją musimy! Wszystkie idźmy do urny wyborczej”. W czasie powstań śląskich działały w Śląskim Czerwonym Krzyżu, a także prowadziły punkty opatrunkowe i żywnościowe dla powstańców. Jedną z ważnych inicjatyw organizacji była akcja „Swój do swego po swoje” mająca na celu zachęcanie do kupowania polskich produktów. W związku z kryzysem gospodarczym Rada Naczelna NOK wezwała w 1925 roku kobiety do oszczędzania, kupowania polskich produktów oraz składki na ofiary bezrobocia. Koło śląskie NOK wydawało kalendarzyk „Swój do swego”, w którym można było znaleźć spis polskich zakładów, lekarzy, akuszerek na Śląsku.

Działalność na skalę lokalną była podzielona na poszczególne sekcje danych kół.. Za świetny przykład może służyć bardzo liczne i prężnie działające koło NOK w Łodzi. Istniały przy nim liczne sekcje zajmujące się szeroko pojętą pomocą potrzebującym. Oto przykłady niektórych sekcji.

Sekcje Odczytowe zajmowały się m.in. organizowaniem pogadanek i spotkań mających na celu dokształcenie i uświadomienie kobiet w sprawach higieny, religii, zdrowia, historii i polityki. Zapraszano specjalistów w danych dziedzinach, np. na temat gospodarki wypowiadał się profesor Roman Rybarski. Sekcja „Ratujmy dzieci” miała za zadanie ratowanie porzuconych niemowląt i opiekę nad dziećmi do 3 roku życia. Ponadto sekcja przekazywała matkom żywność i odzież szytą przez członkinie NOK, tran dla dzieci, bezpłatne bilety do łaźni dla kobiet i ich rodzin, opłacała też chrzty i organizowała „Gwiazdkę dla dzieci”. Według danych NOK za rok 1928 po pomoc przychodziło około 200 osób miesięcznie. Podobną działalność prowadziła „Sekcja Matek” udzielająca kobietom pomocy materialnej w postaci dopłaty do czynszów, zapewniała też dostęp do opieki pielęgniarskiej. Zapraszano samotne kobiety na podwieczorki, w których brało udział około 500 kobiet miesięcznie. Kolejną ważną sekcją były opiekunki domowe. Członkinie tej sekcji zajmowały się kobietami potrzebującymi pomocy – szukając im pracy, mieszkania, wspierając materialnie i duchowo. Opiekunki odwiedzały około 300 rodzin miesięcznie.

W czasie wojny polsko- bolszewickiej NOK zajmowała się pracą na rzecz żołnierzy polskich urządzając herbaciarnie na stacjach kolejowych, szyjąc mundury, wysyłając książki na front. Działaczki opiekowały się także rannymi i inwalidami oraz organizowały gwiazdkę dla żołnierzy w koszarach.

Organizacja była często oskarżana o antysemityzm. Rzeczywiście, NOK wydawała liczne rozporządzenia, uchwały i teksty publicystyczne o wymowie antyżydowskiej. Domagała się usunięcia Żydów z dominacji w gospodarce i handlu, a także usunięcia „elementów żydowskich” z wychowania i ze szkół. W piśmie NOK „Hasło Polski” pojawiały się teksty głoszące, że polskie szkolnictwo znajduje się w „nurtach reakcji żydowsko komunistycznej”. Na walnym zebraniu organizacji w maju 1937 roku podjęto „uchwały dotyczące kwestii żydowskiej”. Obecne na zjeździe stwierdziły, że od wieków ludność żydowska mieszka w Polsce, ale Żydzi nadal się izolują, są obcym elementem, nie przyswoili należycie polskich obyczajów i języka, zagarnęli handel i część wolnych zawodów oraz stoją po stronie wrogów Polski: „Żydzi winni być pozbawieni zaszczytu służenia w armii oraz praw politycznych i samorządowych, a dopóki naszej ziemi nie opuszczą, winni być błędną naszą tolerancję swobodami i oprawnie sprowadzeni do roli cudzoziemców, jakimi się czują i za jakich sami się uważają”.

W czerwcu 1919 roku wniesiono z inicjatywy kilku posłanek projekt o ograniczeniu sprzedaży wyrobów alkoholowych. Silnie angażowała się w ten projekt Gabriela Balicka. Podczas swego wystąpienia argumentowała, że używanie alkoholu osłabia człowieka i cały naród nie tylko fizycznie, ale także moralnie, duchowo i psychicznie.

Z pomocą przyszła jej Zofia Moraczewska związana z obozem socjalistycznym, która popierała te argumenty i wołała o obronę dziecka i rodziny, a także referowała postanowienia ustawy, w której m.in. proponowano ograniczenie sprzedaży napojów powyżej 2,5% alkoholu i całkowity zakaz sprzedaży alkoholu powyżej 45%. W kwietniu 1920 roku ustawa została przyjęta przez Sejm. Przewodnicząca NOK Irena Puzynianka na międzynarodowym kongresie antyalkoholowym w Kopenhadze w 1923 roku referowała założenia i rozwiązania polskiej ustawy.

Narodowa Organizacja Kobiet podejmowała współpracę z wieloma polskimi i zagranicznymi organizacjami. Wraz ze Stronnictwem Narodowym brała udział w pochodach i manifestacjach upamiętniających ważne rocznice, np. rocznicę obrony Lwowa w 1918 roku czy uchwalanie konstytucji 3 maja. Nawiązywała kontakty z Ligą Patriotyczną Francuzek.

Działaczki NOK były zrzeszone razem z innymi organizacjami kobiecymi w Radę Naczelną Koła Kobiet. Wśród współpracujących organizacji były zarówno katolickie, jak NOK czy lewicowe – Klub Polityczny Kobiet Postępowych.

W czasach reżimu sanacyjnego działaczki NOK sprzeciwiały się represjom ze strony władzy. Zebrawszy 27 tysięcy podpisów kobiet o uwolnienie Korfantego z Brześcia, udały się z delegacją do prezydenta Mościckiego, jednak nie zostały przyjęte.

Polityczki narodowe

Działaczki organizacji były również aktywne na forum Sejmu jako jedne z pierwszych polskich posłanek. Przez całe dwudziestolecie odsetek kobiet w polskiej polityce, wśród posłów oscylował między 2-4 %. W parlamencie zasiadały 34 posłanki i 19 senatorek. Z Narodowej Organizacji Kobiet wywodziło się 9 posłanek i 1 senatorka. Najwięcej działaczek NOK zasiadało w Sejmie I kadencji, bo aż 6 z 9 posłanek. Polityczki dwudziestolecia wywodzące się z NOK to: Gabriela Balicka, Maria Holder-Eggerowa, Wanda Ładzina, Irena Puzynianka, Zofia Sokolnicka, Halina Felicja Stęślicka, Helena Grossmanówna, Ewelina Pepłowska, Zofia Zaleska i Józefa Szebeko.

Józefa Szebeko

Pierwszą przewodniczącą i współzałożycielką NOK była Józefa Szebeko. Od 1887 pracowała w Warszawie jako tłumaczka z francuskiego, norweskiego i duńskiego pod pseudonimem J.S. Od 1908 kierowała szkołą dla dzieci przy ul. Hożej. W trakcie I wojny ewakuowała się pod Mohylew, gdzie działała w Komitecie Niesienia Pomocy Ofiarom Działań Wojennych. Wraz z Gabrielą Balicką i Zofią Sokolnicką jest wymieniana jako współzałożycielka NOWKP. Od 1919 roku działała w Związku Ludowo Narodowym, a potem w Stronnictwie Narodowym. W 1922 roku została senatorem z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej, pracowała w senackiej komisji oświatowej. Była również założycielką i przewodniczącą Rady Narodowej Polek, związku skupiającego organizacje kobiece w Polsce. Reprezentowała NOK na międzynarodowych kongresach kobiet w Kopenhadze, Waszyngtonie i Genewie. Po powstaniu warszawskim wyszła z miasta w kolumnie ludności cywilnej i dotarła do majątku brata pod Kutnem, gdzie zmarła w 1945 roku w wieku 86 lat.

Irena Puzynianka

Najważniejszą i najbardziej szanowaną działaczką NOK wydaje się być Irena Puzynianka, od 1921 do marca 1929 stojąca na czele organizacji. Pochodziła ona z książęcego rodu Puzyna. Dzięki zamożności rodziców była bardzo dobrze wykształcona, przez kilka lat uczyła się w klasztorze Sacre Coeur pod Wiedniem. Po odzyskaniu niepodległości zaangażowała się w działalność sekcji kolportażowej Narodowej Organizacji Wyborczej Kobiet Polskich. Jej samochodem NOK rozwoziła ulotki wyborcze po Warszawie.

Jako zwolenniczka powołania silnej organizacji zrzeszającej kobiety przyczyniła się do przekształcenia NOWKP w NOK. Chociaż była członkiem Zarządu Głównego Związku Ludowo-Narodowego, a od 1922 roku posłanką z ramienia ZLN, przeciwstawiała się podporządkowaniu NOK władzom partii.

Jako posłanka Sejmu I kadencji aktywnie angażowała się w działalność polityczną pracując w sejmowych komisjach Opieki Społecznej i Inwalidzkiej, później Emigracyjnej. Irena Puzynianka w debacie nad budżetem Ministerstwa Pracy i Opieki na rok 1924 domagała się zwiększenia środków finansowych na cele opieki społecznej. Jej zdaniem brak zabezpieczeń socjalnych miał przysporzyć państwu kalek, chorych i żebraków, którzy zaczną przepełniać więzienia i szpitale, przez co budżet będzie musiał ponieść jeszcze większe wydatki.

W 1928 roku ponownie kandydowała w wyborach parlamentarnych, jednak nie została wybrana do Sejmu. Być może przegrana w wyborach oraz uzależnianie się NOK od władz Stronnictwa Narodowego spowodowały jej odejście. W swoim przemówieniu na Walnym Zjeździe organizacji w listopadzie 1928 roku żegnała się i rezygnowała z roli przewodniczącej, jednak dwa dni później działaczki złożyły prośbę, aby dalej kierowała NOK.  W marcu 1929 roku ostatecznie złożyła mandat przewodniczącej NOK i wyjechała do Poznania, gdzie kontynuowała działalność dobroczynną oraz katolicką przy tworzeniu pierwszego Kongresu Eucharystycznego. Po rozłamie NOK w 1930 roku, kiedy to z koła warszawskiego wystąpiło ok. 80 działaczek tworząc Pracę Narodową Polek – w opracowaniach błędnie nazywaną Radą Narodową Polek – została mianowana jej członkinią honorową.

Na jej pogrzebie we wrześniu 1933 roku zgromadziły się tłumy, obecne były liczne sztandary stowarzyszeń i przedstawiciele wielu organizacji.

Gabriela Balicka

Kolejną znaczącą postacią we władzach centralnych organizacji była żona działacza Ligii Narodowej Zygmunta Balickiego Gabriela z Iwanowskich Balicka. Jest to postać niezwykła ze względu na jej karierę naukową. Ukończyła gimnazjum w Warszawie i Wydział Przyrodniczy Uniwersytetu w Genewie, gdzie w 1893 roku otrzymała, jako pierwsza Polka tytuł doktora nauk przyrodniczych.

Od 1893 roku była członkinią Ligi Narodowej. W latach 90 prowadziła badania z botaniki w Monachium, publikując swoje wyniki w znanych wydawnictwach. Wraz z mężem przeniosła się pod koniec XIX wieku do Krakowa, gdzie prowadziła wykłady z botaniki na Wydziale Rolniczym Towarzystwa Kursów Naukowych.

W 1905 roku – w tym samym czasie, co Roman Dmowski –Baliccy przenieśli się do Warszawy,. We wspomnieniach Marii Niklewiczowej opisane są przyjacielskie stosunki Balickiej z Dmowskim i ich dyskusje na temat emancypacji kobiet, której Dmowski był stanowczo przeciwny. W trakcie I wojny angażowała się w działalność Polskiego Czerwonego Krzyża oraz kierowała Seminarium dla Nauczycielek Ludowych. W 1919 roku została wybrana na posłankę. Przez cztery kolejne kadencje zasiadała w Sejmie, gdzie pracowała w Komisjach Konstytucyjnej i Oświatowej. Była to najdłuższa kariera sejmowa kobiety w tym czasie. Gabriela Balicka przemawiała w Sejmie m.in. o problemie chorób wenerycznych. Przy tym domagała się zrównani praw i odpowiedzialności karnej kobiet i mężczyzn za szerzenie nierządu i niemoralności, jednak taka ustawa nie została wprowadzona.

Posłanki zajęły się także kwestią pełnego równouprawnienia kobiet. Chodziło im zwłaszcza o los kobiet zamężnych, które były często prawnie zależne od mężów, którzy zarządzali majątkami swoich żon. Mężatki miały utrudniony dostęp do stanowisk albo były zwalniane z pracy po zawarciu małżeństwa, co pogłębiało ekonomiczne ubezwłasnowolnienie.

To mężczyzna miał decydujący głos w sprawie wychowania dzieci. W 1920 roku posłanki podjęły próbę wprowadzenia ustawy o równouprawnieniu, jednak bez efektów. Rok później Sejm powrócił do tej ustawy. Posłanka Balicka przekonywała posłów, że kobieta zamężna powinna mieć takie same prawa we wszystkich dziedzinach życia. „Korzystać z tych praw chcemy, ażeby naszej godności ludzkiej nic nie gnębiło, żebyśmy mogły rozwinąć siły nasze i pracę naszą jak najgłębiej i jak najszerzej, jak zawsze dla dobra naszej Ojczyzny”. W skutek sprzeciwu posłów ustawa dopiero po długich negocjacjach została przyjęta w lipcu 1921 roku, jednak problem pozostał aktualny. W 1924 roku miała miejsce fala protestów kobiet, przeciwko zwalnianiu mężatek z pracy.

W styczniu 1927 roku Gabriela Balicka podczas dyskusji budżetowej nad preliminarzem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego mówiła na temat wychowania. Oskarżała rząd i polityków o brak wychowania młodzieży, o pozostawianie matek bez pomocy ze strony szkoły i państwa, brak jednolitego systemu wychowania określonego przez ministerstwo.

Balicka w 1935 roku wycofała się z życia politycznego, jednak nadal angażowała się w działalność NOK, w której obecna była od początku istnienia organizacji do 1939 roku. Po wybuchu II wojny udało jej się wyjechać do Krakowa, gdzie zmarła w 1962 roku.

Maria Holder Eggerowa

Bardzo aktywną działaczką NOK była posłanka Maria Holder Eggerowa. Pochodziła z ziemiańskiej rodziny ze środkowej Ukrainy. Przed I wojną zaangażowała się w działalność Towarzystwa Zjednoczonych Ziemianek zakładając i kierując kołem Towarzystwa w Korytnicy. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej weszła wraz z mężem w skład powiatowego Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa, zajmującego się zbieraniem pieniędzy i żywności dla wojska. Została prezesem Polskiej Macierzy, angażowała się w prace Polskiego Białego Krzyża, Polsko-Amerykańskiego Komitetu Pomocy Dzieciom, Polskiego Czerwonego Krzyża, działała także w wydziale kobiecym Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w powiecie węgrowskim. Wchodziła również w skład zarządu Związku Ludowo Narodowego, a od 1928 w skład Prezydium Stronnictwa Narodowego. Od początku istnienia organizacji angażowała się w działalność NOK, była też jej wiceprzewodniczącą.

Holder Eggerowa była współorganizatorką i wiceprzewodniczącą komitetu Zwalczania Handlu Kobietami i Dziećmi, angażowała się również w działalność Akcji Katolickiej. Jako posłanka reprezentowała Polskę na międzynarodowym kongresie walki z handlem kobietami w Grazu, w 1924 roku przedstawiając referat na temat sytuacji w naszym kraju.

Przemawiała również w imieniu NOK na konferencji przygotowawczej w Kopenhadze w 1927 roku na temat handlu kobietami i dziećmi. Te same sprawy poruszała także na kongresie do walki z handlem żywym towarem w Londynie oraz na kongresie rady Międzynarodowej Kobiet w Waszyngtonie. Na początku II wojny działała w konspiracyjnej Narodowej Organizacji Kobiet w powiecie węgrowskim.

Ewelina Pepłowska

Przykładem zaangażowania działaczek NOK w działalność na wielu polach społecznych są biogramy Eweliny Pepłowskiej i Zofii Sokolnickiej. Ewelina Pepłowska, znana także jako Elina Pepłowska, ukończyła studia na Wydziale Filozoficznym we Lwowie, następnie studiowała na Sorbonie. W trakcie I wojny światowej była członkinią zarządu Polskiego Komitetu Opieki nad Jeńcami, następnie Koła Polek a od 1928 roku Komitetu Organizacyjnego Stronnictwa Narodowego z ramienia Obozu Wielkiej Polski, w którym to OWP działała.

W latach 1935-1938 była wiceprzewodniczącą Polskiego Związku Zrzeszeń Własności Nieruchomej Miejskiej oraz posłanką z ramienia Stronnictwa Narodowego w Sejmie III kadencji. Zajmowała się publikacją artykułów na tematy antykomunistyczne, które ukazywały się w miesięczniku „Walka z Bolszewizmem”, współdziałała z Centralnym Biurem Porozumienia Organizacji Współdziałających w Zwalczaniu Komunizmu, której przewodniczyła w latach 1933-1936. W trakcie II wojny działała najprawdopodobniej w konspiracyjnym NOK w Warszawie, współpracowała również z Delegaturą Rządu na Kraj. Po wojnie pracowała jako nauczycielka francuskiego i angielskiego w Piotrkowie, potem Sopocie.

Zofia Sokolnicka

Zofia Sokolnicka po studiach muzycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim wyjechała do Poznania, gdzie podjęła pracę w stowarzyszeniu kobiecym „Warta”, prowadząc tajne nauczanie polskiego i historii. Działała w szeregu towarzystw i organizacji zajmujących się propagowaniem polskości poprzez nauczanie i wychowanie: Towarzystwie Opieki Rodzicielskiej, Straży Polski, Lutni, Zniczu, Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, Towarzystwie Pedagogicznym oraz Zjednoczeniu Polskich Kobiecych Towarzystw Oświatowych. Od 1903 roku była członkiem Ligi Narodowej i Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. W trakcie I wojny była emisariuszką Komitetu Narodowego Polskiego, a podczas konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku należała do grona ekspertów strony polskiej.

Była posłanką Sejmu Ustawodawczego oraz Sejmu I kadencji, w którego trakcie zmarła. Na posiedzeniach Sejmu referowała projekty ustaw m.in. o pomocy naukowej i materialnej dla młodzieży, o rozwoju szkół wyższych i nauki, o polepszeniu bytu i pracy naukowej profesorów szkół wyższych, o zmianie ustawy o szkolnictwie akademickim. Postulowała o zakładanie w Polsce bibliotek naukowych pedagogicznych oraz zakładów fizyki teoretycznej i stosowanej.

Wanda Ładzina

Często wspomnianą w dokumentach organizacji była Wanda Ładzina. Absolwentka Wyższej Szkoły im. Królowej Saskiej w Dreźnie i Szkoły malarskiej Gersona, uczennica paryskich kursów pielęgniarskich. W trakcie I wojny była członkinią Czerwonego Krzyża i Union des Femmes de France, pracowała w szpitalach w Biarritz i Nicei, awansowana na kapitana służby sanitarnej. Od 1919 roku była przewodniczącą Narodowej Organizacji Kobiet w Łodzi. Pisała liczne broszury na temat Lourdes i Częstochowy. Wygłaszała także wiele odczytów w Polsce i we Francji odnośnie tych miejsc. Działała, jako sanitariuszka w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, a także w powstaniach śląskich dowożąc powstańcom żywność. W 1922 roku wybrana na posłankę  pracowała w Komisji Ochrony Pracy i w Komisji Opieki Społecznej.

Ładzina w 1924 referowała w Sejmie projekt ustawy o pracy młodocianych i kobiet. Duży nacisk położono w ustawie na ochronę macierzyństwa i pracujących matek. Ładzina powoływała się na konferencję waszyngtońską wnioskując o 6 tygodniowy urlop macierzyński przed i po porodzie, a także o zasiłek dla matek oraz dwie półgodzinne przerwy w pracy na karmienie dziecka.

Przy fabrykach i zakładach miały powstać specjalne żłobki dla dzieci pracownic, w których pracowały pielęgniarki. Ustawa miała również zabraniać  zatrudniania nieletnich poniżej 15 roku życia oraz nocnej pracy kobiet i nieletnich w zakładach przemysłowych. Dzięki staraniom posłanek ustawa została uchwalona.

Wanda Ładzina złożyła także pod obrady Sejmu projekt ustawy o karach za porzucenie rodziny. Projekt ten nie został  jednak poddany procesowi legislacyjnemu, obawiano się bowiem nadmiernej klerykalizacji życia społecznego. Dlatego też, z inicjatywy NOK odbył się w 1927 roku w Łodzi wiec manifestacyjny, w którym wzięło udział ok. 5000 kobiet domagających się wprowadzenia kar za porzucenie rodziny. Hasłem przewodnim wiecu była: „Rodzina, jako podstawa na której zbudowany jest cały ustrój społeczny, powinna być otoczona szczególną opieką. Tylko naród posiadający zdrowe i trwałe związki rodzinne może być pewny swej przyszłości”.

W 1925 roku odznaczona została orderem„ Pro Ecclesia et Pontifice” przez Piusa XI. Wybuch II wojny zastał ją we Francji, gdzie zaczęła pracować w pociągach sanitarnych Francuskiego Czerwonego Krzyża. Została członkiem Zarządu Głównego PCK we Francji

Stęślicka, Zalewska, Grossmanówna

Do mniej znanych polityczek Narodowej Organizacji Kobiet należały: Halina Stęślicka, Zofia Zalewska i Helena Grossmanówna.

Helena Grossmanówna w 1930 roku na listach wybornych do Sejmu widniała, jako przewodnicząca Narodowej Organizacji Kobiet w Poznaniu. Była również członkinią zarządu Sodalicji Pań w Poznaniu. W opracowaniach jest ona błędnie opisywana jako posłanka Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W swojej aktywności poselskiej była zwolenniczką wprowadzenia ustawowego zakazu reklamy alkoholu, picia alkoholu w miejscach publicznych, sprzedaży alkoholu dzieciom. Zabiegała o umieszczanie alkoholików w ośrodkach leczniczych.

Halina Stęślicka była najmłodszą posłanką i z tego tytułu pełniła funkcję sekretarki Sejmu. Pracowała w komisjach opieki społecznej i inwalidztwa oraz zdrowia publicznego. Pochodziła ze Śląska, była m.in. członkinią górnośląskiego Związku Towarzystw Polek. W swoich wystąpieniach sejmowych poruszała kwestie Śląska. Przemawiała m.in. w sprawie ustaw inwalidzkich i w dyskusji nad projektem noweli do ustawy osadniczej na Górnym Śląsku. Zgłosiła też interpelacje dotyczące pomocy kredytowej dla rolnictwa w województwie śląskim oraz wypłat rent zaliczkowych dla reemigrantów i rencistów z tytułu ordynacji ubezpieczeniowych Rzeszy Niemieckiej. Działała na rzecz tworzenia w województwie śląskim kolonii i ogródków działkowych oraz rozwoju pracy chałupniczej. Od 1925 roku pracowała w  polsko-francuskiej Grupie Parlamentarnej. W 1925 roku była członkinią zarządu Chrześcijańskiej Demokracji. ^.Po maju 1926 roku przerwała działalność polityczną i wyjechała z mężem do Francji.

Zofia Zaleska podczas I wojny światowej pracowała w Polskim Komitecie Sanitarnym i Obywatelskim Komitecie Opieki nad Ludnością m. st. Warszawy. W 1919 została członkiem Rady Naczelnej Narodowej Organizacji Kobiet. Pracowała społecznie m.in. w Radzie Narodowej Polek, Zjednoczeniu Zrzeszeń Nauczycielskich, Związku „Sokolic”, Lidze Katolickiej Stowarzyszeń Kobiecych. Była członkinią komitetu prasowego Porozumienia Organizacji Współdziałających w Zwalczaniu Komunizmu. Pracowała także zawodowo w redakcjach kilku czasopism, m.in. w Kurierze Warszawskim, Kurierze Poznańskim, w Biuletynie Narodowej Organizacji Kobiet.  Do Sejmu III kadencji weszła w grudniu 1933 roku z listy Klubu Narodowego na miejsce zmarłego posła. Nie przejawiała jednak większej aktywności.  Po wygaśnięciu mandatu powróciła do pracy zawodowej i społecznej.

Po wybuchu II wojny światowej zgłosiła się do służby pomocniczej przy Wojsku Polskim. Po ataku ZSRR została zatrzymana przez władze sowieckie, jednak udało jej się dwukrotnie uciec z więzienia. Przedostała się do Francji. Od 1939 do 1945 roku zasiadała w Radzie Narodowej RP w Paryżu i Londynie. Po zakończeniu II wojny światowej pozostała na uchodźstwie. W latach 1954–1957 była przedstawicielem Rządu RP na uchodźstwie w Irlandii.

***

Zarówno sejmowa działalność polityczek Narodowej Organizacji Kobiet, jak i lokalne inicjatywy organizacji zdumiewają dzisiaj mnogością podejmowanych tematów i ogromnym zaangażowaniem na rzecz potrzebujących. Zachowało się wiele materiałów opisujących dzieje organizacji, niestety nie doczekała się ona do tej pory monografii naukowej. Działalność sejmową posłanki będące członkiniami NOK uznały za okazję do szerszego prezentowania swoich poglądów i skuteczniejszego działania. Ważnym celem było działanie na rzecz równouprawnienia i uświadamiania kobiet polskich. Uważały się za zwolenniczki idei narodowej, więc zgodnie z tym duchem potępiały bierność społeczeństwa. W roku stulecia odzyskania niepodległości i uzyskania praw wyborczych przez Polski warto poznać historię tej organizacji i sylwetki narodowych parlamentarzystek, o których niekoniecznie pamięta się dziś w środowiskach mówiących wiele o politycznej aktywności kobiet.