Skąd biorą się chińskie elity polityczne?

Najważniejsi chińscy politycy często szczycą się swoim bogatym bagażem doświadczeń politycznych. Ich droga na szczyt jest wyjątkowo żmudna i okraszona dziesiątkami lat wyczekiwania, a proces awansów w chińskiej polityce w teorii wydaje się na wskroś przejrzysty. Kilkuetapowy proces wyboru delegatów Komunistycznej Partii Chin rozpoczyna się już na etapie gmin, gdzie każdy towarzysz może zgłosić swój akces wyborczy. Zgłębiając się jednak w szczegóły dostrzegamy zagmatwaną sieć koneksji, która śmiało pozwala zwać chińskie wybory procesem selekcji, a nie elekcji.

Chińska Republika Ludowa (ChRL) nie jest oczywiście ani państwem demokratycznym, ani praworządnym. Niepodzielnie rządzi nim Komunistyczna Partia Chin (KPCh), która jest jądrem całego systemu politycznego. Legitymację partyjną posiada ponad 89 milionów Chińczyków. Wśród nich dominują rolnicy (30% członków), a także robotnicy, pracownicy administracji państwowej oraz białe kołnierzyki z prywatnych przedsiębiorstw. W rzeczywistości członkowie KPCh wywodzą się jednak ze wszystkich grup społecznych. Współcześnie jej szeregi są otwarte nawet dla najbogatszych biznesmenów, co może budzić pewne zdziwienie wśród zewnętrznych obserwatorów.

Członkostwo w najważniejszych gremiach partyjnych jest kluczowe dla utrzymania się polityka przy władzy, natomiast ewentualne zajmowane stanowiska państwowe są wobec nich wtórne. To przynależność do Komitetu Centralnego (KC), jego Biura Politycznego (Politbiura) i Komitetu Stałego określa elitarną pozycję danej osoby.

To ostatnie gremium jest uważane za szczyt władzy w Chinach. Obecnie należy do niego siedem osób, które zajmują kluczowe stanowiska w aparacie partyjnym i państwowym. Na pierwszym miejscu jest Xi Jinping, sekretarz generalny KPCh, a zarazem przewodniczący (prezydent) ChRL oraz przewodniczący Centralnej Komisji Wojskowej (w teorii dwóch – partyjnej i państwowej, jednak o tym samym składzie osobowym i agendzie). Te trzy stanowiska umożliwiają przewodzenie Partii, a także dają silny mandat do reprezentowania Chin na zewnątrz oraz kontrolę nad wojskiem. Na drugim miejscu jest Li Keqiang, premier Rady Państwa, sprawujący kontrolę nad wszystkimi centralnymi organami rządowymi. Trzecie miejsce zajmuje Li Zhanshu, przewodniczący Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych (OZPL), czyli jednoizbowego parlamentu. Na czwartej pozycji jest Wang Yang, przewodniczący Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin, pozakonstytucyjnego organu doradczego, skupiającego w znacznej części osoby spoza KPCh. Jest ona często mylnie przedstawiana jako druga izba parlamentu, z uwagi na podobieństwo trybu pracy i odbywanie sesji w tym samym czasie co OZPL. Osobą numer 5 w partii jest Wang Huning, który stoi na czele Sekretariatu KPCh oraz Centralnej Komisji Kierowania Rozwoju Duchowej Cywilizacji – komórki partyjnej odpowiedzialnej za nadzorowanie pracy ideologicznej oraz propagandy. Na szóstym miejscu znajduje się Zhao Leji, przewodniczący potężnej Centralnej Komisji Dyscypliny Partyjnej. Ostatnie miejsce w Stałym Komitecie zajmuje Han Zheng, pierwszy wicepremier.

Partia posiada własne mechanizmy wyłaniania elit politycznych, zdecydowanie odmienne od tych, które obserwujemy w państwach demokratycznych. Obecne praktyki utrwaliły się w okresie po śmierci Mao Zedonga (1976). Poznanie ich ułatwia zrozumienie procesów, które zachodzą w chińskiej polityce.

Procedury – teoria i rzeczywistość

Wybory do najważniejszych władz KPCh są pośrednie i odbywają się co pięć lat. Cała procedura trwa kilka miesięcy i w teorii ma charakter oddolny, odzwierciedlający czterostopniowy podział administracyjny Chin. Na początku odbywają się wybory do komitetu partyjnego na poziomie gminy. Jest to jedyny etap, na którym zgłasza się kandydatów bezpośrednio z puli wszystkich posiadających legitymację partyjną. Następnie komitet gminy spośród swoich członków wybiera delegatów do zjazdu powiatowego, który wybiera powiatowy komitet partii. Sytuacja powtarza się na poziomie prefektury oraz prowincji. Komitety partii na poziomie prowincji (w tym równorzędnych z nimi regionów autonomicznych oraz miast wydzielonych) stanowią 32 okręgi, z których wybierani są delegaci na zjazd krajowy KPCh. Ponadto istnieją okręgi „sektorowe”, w których wskazuje się delegatów reprezentujących m.in. komitety działające w armii, przedsiębiorstwach państwowych czy osoby pracujące bezpośrednio w centralnych organach partii. Na XIX zjazd krajowy, który odbył się w 2017 roku, wybrano w ten sposób niemal 2280 delegatów z łącznie 40 okręgów.

Zjazd krajowy zbiera się zwyczajowo w Wielkiej Hali Ludowej przy placu Tiananmen w Pekinie. W ciągu około tygodniowych obrad podsumowywane jest poprzednie pięć lat rządów. Wtedy też wybierany jest Komitet Centralny KPCh, który liczy około 380 członków, z tego około 200 posiada prawo głosu na zebraniach. KC zbiera się na pierwszym posiedzeniu plenarnym (plenum) dzień po zamknięciu zjazdu krajowego. Wybiera wtedy spośród swoich członków Biuro Polityczne (obecnie 25 osób), Stały Komitet Biura Politycznego (7 osób), sekretarza generalnego, sekretariat (7 osób), Centralną Komisję Wojskową (7 członków) oraz szefów centralnych wydziałów partyjnych. Najważniejszym z organów kolegialnych jest Stały Komitet, następnie Biuro Polityczne.

W praktyce „oddolny” proces wyboru kilkuset najważniejszych osób z niemal 90 milionów członków Partii jest ściśle kierowany z góry. Z jednej strony, poszczególni liderzy wywierają wpływ na organy kolegialne, tak aby wybierały one kandydatów wskazanych przez nich. Jest to szczególnie widoczne na poziomie Biura Politycznego i jego Stałego Komitetu, ale występuje także na niższych szczeblach władzy. Warto podkreślić, że biorą w nim udział nie tylko osoby sprawujące kluczowe stanowiska w Partii, ale także emerytowani przywódcy Chin. Pod tym względem szczególnie efektywny był Jiang Zemin, który przestał być sekretarzem generalnym Partii w 2002 roku. Osoby blisko z nim związane trafiały jednak do Stałego Komitetu i Biura Politycznego, zarówno gdy sekretarzem generalnym był Hu Jintao (2002-2012), jak i w trakcie pierwszej kadencji Xi Jinpinga.

Wielu ekspertów wskazuje, że to właśnie relacje osobiste są głównym czynnikiem decydującym o możliwości awansu na wyższe stanowiska. Ich źródłem może być pochodzenie z tego samego obszaru, wspólna edukacja (zwłaszcza na elitarnych uczelniach wyższych) oraz praca w tym samym komitecie partyjnym. Charakterystycznymi grupami, które efektywnie wykorzystywały różne sieci powiązań interpersonalnych są tzw. książątka (potomkowie wysoko postawionych działaczy partyjnych, m.in Xi Jinping) oraz byli członkowie Ligii Młodzieży Komunistycznej – młodzieżówki partyjnej (m.in. Li Keqiang).

Z drugiej strony, istnieje formalny proces oceny delegatów na każdym etapie wyborów. Odpowiedzialny jest za to Wydział Organizacyjny KPCh. Przykładowo, po zgłoszeniu kandydatów na delegatów do zjazdu krajowego, Wydział Organizacyjny podlegający pod KC mijającej kadencji ocenia każdą z zaproponowanych osób. Bierze on pod uwagę dotychczasowe osiągnięcia, przestrzeganie statutu Partii oraz zgodność głoszonych poglądów z linią partyjną. Kryteria te jednak są na tyle ogólne, że jest możliwe skreślenie każdej niechcianej osoby z listy kandydatów. Jedynym ograniczeniem jest tylko potrzeba uwzględnienia interesów poszczególnych liderów partyjnych, którzy próbują wypromować swoich protegowanych.

Odgórne kierowanie wyborów powoduje, że często w stosunku do tego procesu używa się terminu „selekcji”, a nie „elekcji” władzy. W ten sposób przywódcy KPCh określają, kto ich zastąpi w przyszłości. Do perfekcji opanował to Deng Xiaoping – namaścił on czterech sekretarzy generalnych partii, którzy rządzili od 1981 do 2012 roku.

Ostatni z nich, Hu Jintao, objął tę funkcję pięć lat po śmierci swojego patrona. Relacje patronackie ograniczają jednak bariery wynikające z chińskiej kultury politycznej. Kładzie ona duży nacisk na hierarchiczność całego systemu – aby dojść na szczyty władzy trzeba poświęcić dekady na mozolne wspinanie się po drabinie partyjnej. Średni wiek członka XIX Biura Politycznego KC, wybranego w 2017 roku, to 62 lata. Z kolei najmłodszy członek KC z prawem głosu miał w momencie wyboru 50 lat. Oznacza to, że przed dołączeniem do tego grona większość osób ma za sobą trzy dekady pracy na niższych szczeblach. Liderom politycznym bardzo trudno jest promować kandydatów bez tego doświadczenia.

Droga na szczyt

Istnieje kilka ścieżek, którymi w Chinach można się wspinać po drodze na szczyty władzy w Chinach. Wiodą one przez kierownicze stanowiska w regionach, aparat partyjny, administrację państwową i wojsko. Najczęściej osoby dochodzące do kluczowych pozycji w chińskiej polityce mieszają doświadczenie w co najmniej dwóch z tych ścieżek.

Najbardziej cenione jest sprawowanie kierowniczych stanowisk w regionach. W tym przypadku następują awansy na funkcje szefa lub wiceszefa Partii na wyższym szczeblu administracji terenowej. Zazwyczaj łączy się to ze stanowiskiem przewodniczącego lokalnego rządu lub lokalnej legislatywy. Jednym z modelowych przykładów takiej ścieżki jest kariera Xi Jinpinga. Był kolejno zastępcą sekretarza (1981-1982) i sekretarzem (1982-1985) Partii w powiecie Zhengding, wiceburmistrzem (1985-1988) miasta Xiamen, sekretarzem w prefekturze Ningde (1988-1990) oraz mieście Fuzhou (1990-1996), zastępcą sekretarza prowincji Fujian (1995-2002) oraz sekretarzem w prowincji Zhejiang (2002-2007) i Szanghaju (2007), mieście wydzielonym o statusie prowincji.  W 2007 roku został przeniesiony do Pekinu, gdzie od następnego roku sprawował funkcję wiceprzewodniczącego Chin. Wśród siedmiu obecnych członków Komitetu Stałego aż sześciu ma doświadczenie z zajmowania stanowiska sekretarza lub zastępcy sekretarza prowincji, z tego pięciu sprawowało takie funkcje w co najmniej dwóch regionach.

Nieco mniej prestiżowe, ale również o dużym znaczeniu, jest wspinanie się po szczeblach hierarchii w różnych wydziałach Partii i agendach rządowych, w tym ministerstwach. Przechodzą oni podobną ścieżkę od poziomu gminy do organów centralnych w Pekinie, jednak skupiają się przede wszystkim na jednym aspekcie rządzenia. Modelowym przykładem w tym zakresie jak Wang Huning, który doszedł do Stałego Komitetu pracując od 1995 roku w Biurze Analizy Polityki Centralnej, instytucji podległej KC. Innymi członkami Biura Politycznego, którzy w ten sposób rozwijali swoją karierą są m.in. Wang Chen (wieloletni dziennikarz prasy partyjnej i pracownik Wydziału Propagandy), Ding Xuexiang (większość czasu spędził w Wydziale Organizacyjnym oraz Biurze Prezydialnym Szanghaju) i Yang Jiechi (zawodowy dyplomata).

Specyficzną ścieżką jest natomiast kariera wojskowa. Armia pełni dużą rolę w chińskiej polityce, jej poparcie było kluczowe w sprawowaniu władzy przez Mao Zedonga i Deng Xiaopinga. Również silna pozycja Xi Jinpinga wynika po części z jego bliskich kontaktów z armią, które rozpoczęły się pod koniec lat 70. XX wieku. Przedstawiciele wojska od lat posiadają parytet około 20% miejsc w Komitecie Centralnym. Jest im jednak zdecydowanie trudniej awansować do bardziej elitarnych gremiów. W żadnym Biurze Politycznym od 1997 roku nie było więcej niż dwóch przedstawicieli armii (mniej niż 10% składu osobowego), a w najbardziej prestiżowym Stałym Komitecie ostatni wojskowy zasiadał w latach 1992-1997.

Brak miejsca dla outsiderów

Hierarchiczność oraz odgórne sterowanie selekcją przyszłych liderów politycznych powoduje, że kariery polityczne w stylu Donalda Trumpa, Mateusza Morawieckiego, a nawet Baracka Obamy czy Andrzeja Dudy, nie byłyby możliwe w Chinach.

Dwaj pierwsi w ogóle nie byliby brani pod uwagę na żadne stanowisko z powodu braku wcześniejszego partyjnego zaangażowania. Barack Obama, który został prezydentem USA, gdy miał 47 lat, jako dobrze zapowiadający się polityk mógłby w tym wieku być jednym z najmłodszych gubernatorów prowincji, czyli być na drugim najważniejszym stanowisku w regionie, za lokalnym sekretarzem Partii. Andrzej Duda, wybrany na urząd w wieku 43 lat, byłby w tym wieku w najlepszym przypadku sekretarzem Partii w stolicy którejś z prowincji.

Hierarchiczność chińskiej polityki powoduje, że najważniejsze osoby w państwie należą jednocześnie do grupy najbardziej doświadczonych polityków. Bez wątpienia wpływa to pozytywnie na jakość ich rządzenia. Z drugiej strony, prowadzi to też do zamknięcia systemu na ludzi spoza niego. Równocześnie młodzi ludzie, bez względu na swoje zdolności i pomysły na rządzenie, muszą się podporządkować linii partyjnej. Ich awans może być zablokowany z powodu osobistych animozji lub różnicy poglądów. Jest to system, w którym osoba stojąca wyżej w hierarchii partyjnej zawsze ma rację. W tym kontekście można określić system polityczny Chin jako cechujący się ograniczoną merytokracją, gdzie nawet najbardziej zdolny polityk musi przepracować wiele lat na niższych szczeblach władzy, a jego awans jest uzależniony nie tylko od kryteriów merytorycznych.

Anglojęzyczna wersja materiału do przeczytania na łamach portalu Visegrad Plus. Wejdź, przeczytaj i wyślij swoim znajomym z innych krajów!