Trzech panów z Syberii
Kiedy wszedłem do muzeum limnologicznego w Listwiance nad Bajkałem, w pierwszej sali ujrzałem trzy portrety na ścianie. Patrzyli na nich na mnie Aleksander Czekanowski, Jan Czerski i Benedykt Dybowski” pisze Janusz Fuks we Wspomnieniach z Kijowa. Ci trzej panowie nie znajdowali się tam przypadkiem.
W drugiej połowie XIX wieku polscy geolodzy jako pierwsi w historii przeprowadzili dokładne badania wschodniosyberyjskiej przyrody. Świat zawdzięcza im szczegółowy geologiczny opis środowiska, w którym się znaleźli, odkrycie nowych gatunków syberyjskiej flory i fauny oraz sumienne przebadanie Bajkału wraz ze sporządzeniem jego pierwszej geologicznej mapy. Dotąd mało znana kraina ujawniła naturalne bogactwa, a pionierami jej odkrycia byli polscy zesłańcy, deportowani na wschód jako więźniowie polityczni po powstaniu styczniowym.
Benedykt Dybowski rozpoczął studia przyrodnicze w Tallinnie w 1853 roku. Następnie przeniósł się do Berlina, gdzie uzyskał doktorat z medycyny. Już wtedy dał się poznać jako wysokiej klasy naukowiec, a studia pozwoliły mu zawiązać liczne znajomości z polskimi i niemieckimi przyrodnikami. Po wybuchu powstania styczniowego w 1863 roku został komisarzem Rządu Narodowego na Litwę i Białoruś. Po upadku powstania Dybowski był więziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, gdzie został skazany na śmierć przez powieszenie. Uratowało go wstawiennictwo zoologów niemieckich i pośrednictwo Bismarcka, dzięki czemu kara śmierci została zamieniona na 12 lat zesłania. Na miejsce zsyłki dotarł w grudniu 1864 roku i od razu rozpoczął badania przyrodnicze na nowej, nieznanej ziemi.
Aleksander Czekanowski studiował medycynę (nie ukończył jej). Ogólnokształcący charakter ówczesnych studiów pozwolił mu zająć się badaniami przyrodniczymi. Na Uniwersytecie w Dorpacie poznał Benedykta Dybowskiego. W przeciwieństwie do niego, Czekanowski nie brał czynnego udziału w powstaniu styczniowym. Jednak z racji faktu, że jego mieszkanie bywało miejscem spotkań młodzieżowych elit, został posądzony o współudział i skazany przez carski sąd na 6-letnią zsyłkę. Czekanowski całą drogę na Syberię odbył pieszo, pokonując 7000 km w ciągu ok. 18 miesięcy.
W tym samym czasie Dybowski odbywał swoją karę, którą pomimo przeszkód starał się łączyć z pracą przyrodnika. Przy ponad 30-stopniowym mrozie, bez zaawansowanego sprzętu i bez wsparcia finansowego prowadził badania syberyjskiej flory i fauny. Efektem jego ciężkiej pracy było odkrycie nieznanych gatunków ryb, płazów i skorupiaków. Rok później, w 1865, Dybowski poznał innego polskiego zesłańca Wiktora Godlewskiego, przyrodnika i ornitologa, który został jego prawą ręką i najbliższym pomocnikiem. W 1868 roku rosyjskie władze zmieniły karę Dybowskiemu z katorgi na przymusowe osiedlenie. Wraz z Godlewskim przenieśli się nad Bajkał, gdzie przy 40-stopniowym mrozie za pomocą własnoręcznie sporządzonych narzędzi dokonali pionierskich badań Bajkału, Angary i Selengi.
Odkryli 400 gatunków zwierząt zamieszkujących jezioro i napisali o nim przeszło 40 prac naukowych. W ciągu następnych 9 lat spędzonych nad Bajkałem polscy naukowcy odkryli 116 nowych gatunków skorupiaków i 6 gatunków ryb. Dokonali oni jako pierwsi w historii zaawansowanego pomiaru głębokości syberyjskiego jeziora.
Stosując opracowaną przez siebie metodę wagową, określili głębokość Bajkału na 1373 m. Dzisiaj wiemy, że jezioro ma głębokość 1642 m, ale biorąc pod uwagę warunki klimatyczne oraz sprzęt, którym dysponowali polscy naukowcy, wynik tego badania jest wręcz imponujący. Dość powiedzieć, że na następne takie badanie Bajkał czekał prawie 30 lat, a ono samo zostało przeprowadzone z zastosowaniem znacznie bardziej zawansowanego technologicznie sprzętu pomiarowego. Dybowski tym samym dał początek nowej dziedzinie nauki – limnologii, czyli badaniu słodkich wód śródlądowych.
Dybowski i Godlewski uczestniczyli w wielu wyprawach w inne części Syberii, w czasie których dotarli m.in. do krajów Amurskiego, Usuryjskiego, dolin rzek Onon i Arguni oraz na Kamczatkę. Dybowski odkrył wówczas m.in. nowy gatunek jelenia, zwany dziś jeleniem dybowskiego. Około roku 1868 Dybowski ponownie spotkał Czekanowskiego. Od tego czasu dawni przyjaciele wspólnie badali lokalne środowisko. Sam Czekanowski przez pierwsze 4 lata katorżniczej pracy mocno podupadł na zdrowiu. Wykończony długą podróżą na miejsce zsyłki kilkukrotnie otarł się o śmierć. Pomimo ciężkiego stanu zdrowia prowadził w miarę możliwości badania naukowe, a po złagodzeniu wyroku w 1868 roku wyjechał nad Bajkał, gdzie postanowił kontynuować badania z Dybowskim i Godlewskim. Braki w sprzęcie naukowcy nadrabiali sprytem i inteligencją. Czekanowski lupę wyszlifował z karafki, a buty zszywał… drutem fortepianowym. Dybowski jedyne biurko, jakie posiadał, rozkazał przepiłować i połowę oddał Czekanowskiemu.
Poza pracą badawczą, Polacy prowadzili działalność zawodową. Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, widząc sukcesy naukowców, z czasem zaczęło udzielać im wsparcia. W 1871 r. Czekanowski razem z Godlewskim i Dybowskim dokonał badań północnej części jeziora Chubsuguł w Mongolii. Dzięki wsparciu rosyjskich towarzystw przyrodniczych Czekanowski odbył podróż w rejon Dolnej Tunguzki, gdzie odkrył pokłady węgla kamiennego i grafitu oraz liczne miejsca występowania paleozoicznej i mezozoicznej fauny i flory.
W 1870 roku, prawdopodobnie jako pierwszy zesłaniec w historii, Aleksander Czekanowski otrzymał złoty medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.
Zajmował się kolekcjonowaniem skamieniałości roślin i owadów. W krótkim czasie zdołał opisać i nazwać 11 gatunków (9 zwierząt i 2 rośliny). Jego nazwiskiem nazwano różne gatunki organizmów – 23 skamieniałości oraz 5 współczesnych roślin, a także pasmo górskie na Syberii, Góry Czekanowskiego. W ciągu wielu lat bogatej działalności miał przemierzyć 25 tysięcy km, w większości po nieznanych, dziewiczych terenach. W latach 1869-1872 sporządził geologiczny opis guberni irkuckiej. Efektem jego pracy było wydanie w 1873 roku 400-stronicowej monografii wraz z mapą, za którą w 1875 roku otrzymał złoty medal Towarzystwa Geograficznego w Paryżu. Jego wspaniała kariera naukowa została nagle przerwana w 1876 roku w Petersburgu, gdzie prawdopodobnie popełnił samobójstwo. Powody jego decyzji i okoliczności śmierci do dnia dzisiejszego pozostają nieznane.
W 1871 roku do Dybowskiego i Czekanowskiego dołączył trzeci wybitny naukowiec: Jan Czerski, młody polski patriota, który w wieku zaledwie 18 lat uczestniczył w powstaniu styczniowym. Skazany na pobyt w kompanii karnej, po pięciu latach ze względu na podupadający stan zdrowia został zwolniony ze służby wojskowej. Dwa lata później podjął działalność naukową w ramach Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Czerski pod wpływem nowych kolegów szybko się usamodzielnił. W latach 1873-1876 badał Sajany – syberyjskie pasmo górskie. Zaproponował pierwszy paleotektoniczny schemat Syberii. W latach 1877-1881 prowadził badania geologiczne brzegów Bajkału. Jednym z jego największych sukcesów było stworzenie pierwszej mapy geologicznej strefy brzegowej jeziora, która do dzisiaj jest niezastąpiona podczas prac badawczych w tym rejonie Syberii. Co więcej, dokonał tego będąc oficjalnie więźniem politycznym carskiej Rosji, pozbawionym wsparcia finansowego i technologicznego. Za swoje wielkie dzieło Jan Czerski otrzymał w 1886 roku złoty medal Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego oraz roczną pensję.Wydał ponad 100 prac naukowych. Zmarł podczas wyprawy w dolny bieg Kołymy w 1892 roku. Działalność Czerskiego, chociaż bez takich sukcesów, próbował kontynuować jego syn Aleksander, który towarzyszył mu w ostatniej ekspedycji naukowej. Nazwisko Czerskiego zostało na zawsze zapisane w obiektach przyrodniczych środkowej i wschodniej Syberii. Upamiętniają go m.in. Szczyt Czerskiego w Górach Chamar-Daban nad Bajkałem oraz dwa pasma górskie (Góry Czerskiego): jedno w Jakucji, drugie w Kraju Zabajkalskim, a także Przełęcz Czerskiego i Kamień Czerskiego koło Listwianki nad Bajkałem.
Jego nazwisko zostało również umieszczone w nazwach trzech gatunków zwierząt kopalnych z rejonu Syberii. W sumie Jan Czerski był trzykrotnie nagradzany medalami Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, co stawia go w gronie jednego z najbardziej utytułowanych badaczy syberyjskiej przyrody w dziejach.
Z całej trójki najdłużej badania prowadził Benedykt Dybowski. W 1876 roku niespodziewanie dostał pozwolenie na powrót do Polski. Trzy lata później ponownie przyjechał na Syberię, co spowodowała chęć prowadzenia dalszych badań nieodkrytego jeszcze regionu. Tym razem miejscem docelowym była Kamczatka. Dybowski założył tam szpitale dla trędowatych oraz zwalczał epidemie. Naukowiec podjął również próbę walki z głodem wśród lokalnej ludności. Zakupił za własne pieniądze liczne konie i renifery, i na własny koszt przetransportował je na Wyspę Beringa, by w ten sposób pomóc tamtejszej społeczności. Kontynuując swoje dzieło na Wyspach Komandorskich i na Kamczatce, założył hodowle kóz i królików oraz zainicjował budowę rezerwatów dla fok i soboli, stanowiących często jedyne źródło dochodu mieszkańców wysp. Pisał liczne memoriały do władz w obronie zagrożonych gatunków, m.in. wydry morskiej. Jednocześnie kontynuował badania przyrodnicze.
Zyskał międzynarodową sławę jako badacz ssaków i ornitolog. Przebadał ponad 400 gatunków rzadkich ptaków. Opisał również obyczaje wymierających plemion ze wschodniej Azji (Buriatów, Ajnów, Ilmenów, Koriatów i Lamutów). W roku 1883 objął katedrę zoologii Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie pracował do emerytury w roku 1906.
Jego wierny towarzysz Wiktor Godlewski zmarł w 1900 roku. Owocem jego działalności u boku Dybowskiego było 10 prac naukowych dotyczących jeziora Bajkał. Za pionierskie badania Syberii został nagrodzony złotym medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Jego imię nosi do dnia dzisiejszego kilka gatunków zwierząt bajkalskich. Benedykt Dybowski zmarł w 1930 roku i został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Jego ślady na Syberii widoczne są do dnia dzisiejszego. Najwyższy szczyt na Wyspie Beringa został nazwany jego imieniem. Ponad sto gatunków zwierząt i roślin nazwano od Dybowskiego, jego nazwisko nosi kilka stacji naukowych, jedna z wysp archipelagu Komandorów, a także szczyt i łańcuch górski na Kamczatce. Został odznaczony Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Jako jedyny z trzech wielkich geologów doczekał odzyskania przez Polskę niepodległości.
Aleksander Czekanowski, Jan Czerski i Benedykt Dybowski to absolutni pionierzy w dziedzinie badań przyrodniczych środkowej i wschodniej Syberii. Pomimo tego, że od wielu lat pozostają w cieniu innych wybitnych Polaków, ich wspaniałe odkrycia nieznanego wcześniej regionu nadały im prawdziwą nieśmiertelność, a ich pamięć stale przywracać będzie syberyjska przyroda.
