Witamy na stronie Klubu Jagiellońskiego. Jesteśmy niepartyjnym, chadeckim środowiskiem politycznym, które szuka rozwiązań ustrojowych, gospodarczych i społecznych służących integralnemu rozwojowi człowieka. Portal klubjagiellonski.pl rozwija ideę Nowej Chadecji, której filarami są: republikanizm, konserwatyzm, katolicka nauka społeczna.

Zachęcamy do regularnych odwiedzin naszej strony. Informujemy, że korzystamy z cookies.
Piotr Kaszczyszyn  14 czerwca 2014

Kaszczyszyn: Byli Imperialistami zanim stało się to modne

Piotr Kaszczyszyn  14 czerwca 2014
przeczytanie zajmie 11 min

Iwan IV Groźny, Piotr Wielki, Władimir Putin. Trzy różne epoki, trzej różni przywódcy, trzy różne formy rosyjskiej państwowości. Tym, co je łączy jest imperializm oraz przekonanie o rosyjskiej odrębności. Rosja została wymyślona w XIV w. – dzisiejsza Federacja Rosyjska jest tylko jej modyfikacją.

Trzy modele rosyjskiej państwowości

Święta Ruś, uniwersalne imperium cara Aleksego Michajłowicza i patriarchy Nikona, Imperium Rosyjskie Piotra I. Wszystkie te, następujące po sobie, formy rosyjskiej państwowości stanowią w moim przekonaniu wzorce, z których Rosja czerpała (i poza obszar, których nie wykraczała) w następnych stuleciach, na czele ze współczesną Federacją Rosyjską, stanowiącą połączenie cech bądź historycznych modyfikacji cech każdego z trzech wymienionych modeli.

Święta Ruś

Szukając genezy tej formy rosyjskiej państwowości należy sięgnąć do roku 1439 i unii jaką zawarł z Kościołem katolickim na soborze we Florencji cesarz bizantyjski Jan VIII Paleolog oraz patriarcha konstantynopolitański Józef II. Późniejszy upadek Bizancjum interpretowany był przez Ruś Moskiewską jako kara za podpisane tejże unii, a sama unia przez Rusinów traktowana była w kategoriach religijnej zdrady. Jednocześnie coraz mocniejsze stawało się przekonanie, że nadszedł czas, aby to Moskwa jako jedyny prawdziwy depozytariusz wiary prawosławnej zajęła miejsce Konstantynopola skażonego wejściem w unię florencką. Symbolicznym potwierdzeniem tych religijno-politycznych ambicji Rusi było małżeństwo cara Iwana III Wasijlewicza z bratanicą ostatniego greckiego cesarza Zoe Paleolog.

Zwieńczeniem postępującego procesu zdobywania przez państwo ruskie nowej samoświadomości było wypracowanie przez pskowskiego mnicha Filoteusza religijno-historiozoficznej koncepcji Trzeciego Rzymu. Zgodnie z nią Ruś Moskiewska została wpisana w polityczną, ale przede wszystkim religijną koncepcję historii. Zastępując Drugi Rzym, czyli upadłe już Bizancjum, Ruś Moskiewska miała jednocześnie stać się Rzymem Trzecim i ostatnim. Co najważniejsze, stając się Trzecim Rzymem, Kościół moskiewski był jednocześnie jedynym depozytariuszem autentycznej wiary chrześcijańskiej. Kulminacją tak rozumianej linearnej i eschatologicznej wizji historii miał być Sąd Ostateczny.

Z koncepcją Trzeciego Rzymu związana była również bezpośrednio polityczna wizja diarchii – harmonijnego współistnienia i współdziałania dwóch ośrodków władzy: religijnej (Cerkiew, patriarcha) oraz politycznej (Ruś Moskiewska, wielki książę, później car). Tak jak celem całego państwa było stanie na straży ortodoksyjności wiary prawosławnej (a tym samym troska o zbawienie poddanych), tak zadaniem wielkiego księcia była obrona Kościoła i prawosławia. W tym celu miał harmonijnie współdziałać z metropolitą (później patriarchą) moskiewskim, a legitymizacja jego władzy pochodziła bezpośrednio od Boga. Sama władza miała charakter nieograniczony, nieposłuszeństwo zaś możliwe było tylko w jednym przypadku – gdyby władca odszedł od wiary prawosławnej. Oczywiście car w swoich działaniach nie ograniczał się do istniejącego obszaru państwa ruskiego. Zdobywając kolejne ziemie, włączał je do Rusi Moskiewskiej budując wielkoruskie imperium w oparciu o prawosławny fundament i religijną sankcję, która zapewniała mu nie tylko posłuszeństwo, ale również wręcz religijne oddanie ze strony poddanych: „Cały kraj uznaje, że monarcha jest obrazem Boga. Dlaczego? Ponieważ jest „czystą miłością”. To istotne: kluczowym atrybutem królewskości na Zachodzie była sprawiedliwość. Król Francji uznawany był za sol justitiae. Car rosyjski jest miłością. Może się obejść bez prawa gdyż jest bliżej Boga. Do swojej srogości (groza) dołącza więc miłość i z miłości karze oraz ułaskawia: w zależności do tego, co podpowie mu Duch Święty.

Jednocześnie Wielkie Księstwo w swoim wybraństwie zdecydowało się na przyjęcie modelu wyizolowanego wzoru świętości. Przez blisko dwa stulecia ani katolicy, ani żydzi nie mogli na stałe przebywać na jego terytorium. Czystość prawosławia oraz mesjańska misja stania na straży ortodoksji i zbawienia swoich poddanych była kluczowa.

Niestety, rzeczywistość okazała się daleka od ideału. Za symbol praktycznej realizacji religijno-politycznych ideałów posłużyć może postać Iwana IV Groźnego, pierwszego władcy ruskiego, który ogłosił się carem. Znany w historii ze swojego niebywałego okrucieństwa, wszedł w konflikt z metropolitą Filipem, który próbując pouczać cara w wierze i zwrócić jego serce z powrotem do Boga, za swoje wysiłki został przez cara „wynagrodzony” śmiercią. Co ciekawe, Iwan IV, zdając sobie wcześniej sprawę z niezależności Filipa, zdecydował się pomimo tego mianować go na metropolitę, co wskazuje, że poważnie traktował koncepcję diarchii, która dopuszczała pouczenia ze strony duchowieństwa oraz ingerencję władz kościelnych w niezgodne z dobrem wspólnym i dobrem wiary działania władcy. Niestety, zderzenie zbyt blisko związanych ze sobą porządków religijnych i politycznych okazało się dla metropolity Filipa zabójcze. Ciekawie o Iwanie IV pisał Alain Besançon: „Pełni godność cara pod wezwaniem Trójcy Świętej i świętych ikon. Iwanowi nie zależało na sprawiedliwości, lecz na pobożności. Dźwiga ciężar grzechów swoich poddanych i karze ich. Jest Chrystusem o „surowym oku” (jaroje oko), jednym z przedstawień ikonicznych Zbawiciela. Podwójna rola kata i świętego nabiera monstrualnych rozmiarów, ale nie wykracza poza to, czego można się spodziewać po carze.

Potwierdzeniem praktycznej przewagi cara, w przeciwieństwie do diarchicznego ideału, były również przeprowadzane przez niego reformy liturgiczne, ikonograficzne czy ingerencja w życie klasztorne.

Symbolicznym zwieńczeniem procesu „budowy” Trzeciego Rzymu stała się decyzja patriarchy konstantynopolitańskiego Jeremiasza II (z inicjatywy Iwana IV Groźnego) o ustanowieniu patriarchatu moskiewskiego. To wydarzenie pozwoliło utwierdzić rosnącą polityczno-religijną rolę Rusi Moskiewskiej.

Uniwersalne imperium Aleksego i Nikona

Połowa XVII w. była przełomowym okresem w historii Rusi Moskiewskiej. Po pierwsze ze względu na przeprowadzoną wówczas reformę religijną, będącą reakcją na czas Smuty, odczytywany jako kara za popełnione grzechy. Po drugie z powodu zmian o charakterze geopolitycznym – w latach 1653–1667 doszło do przekształcenia dotychczasowego modelu imperium wielkoruskiego w imperium ponadnarodowe na czele z carem Wielkiej, Białej i Małej Rusi.

Reforma religijna, której towarzyszyła odnowa życia religijnego wśród ludu autorstwa duchowieństwa parafialnego, stała w opozycji do dotychczasowego modelu staroruskiego. Tak jak Święta Ruś zbudowana została na fundamencie antybizantyjskości, przekonaniu o upadku religijnym Konstantynopola, tak patriarcha Nikon odwrócił ten trend o 180 stopni. Antybizantyjskość zastąpiła grekofilia. Ten kierunek reform uwarunkowany został geopolitycznie. Połowa XVII w. była czasem, gdy ze względu na zagrożenie turecko-perskie doszło do zbliżenia z Kościołem gruzińskim. Rok 1653 był rokiem podpisania ugody perejasławskiej i podporządkowania Małorusi. Ambicje patriarchy zaczęły sięgać Bałkanów i włączenia pod wpływy Patriarchatu Moskiewskiego żyjących tam prawosławnych. W ten sposób narodziła się wizja uniwersalnego imperium jednoczącego wszystkich prawosławnych chrześcijan, która zastąpić miała dotychczasową koncepcję Trzeciego Rzymu.

Jednocześnie zmianie uległ dotychczasowy model państwa rosyjskiego. Figurę świętego mnicha, żyjącego w odosobnieniu, stanowiącego daleki wzór i ideał (model zamknięty Świętej Rusi) zastąpiła wizja wędrującego apostoła, misjonarza jednoczącego prawosławnych żyjących z dala od władzy patriarchy moskiewskiego (model półotwarty imperium uniwersalnego).

Jak w praktyce wyglądały przeprowadzane zmiany? Reformatorzy nie mieli żadnych skrupułów i litości dla osiągnięć duchowych Starej Rusi:

Odrzucono niemal wszystko, co zostało stworzone w ciągu siedmiu stuleci od panowania Włodzimierza- księgi, ikony, freski, architektura (zakaz budowy świątyń walmowych), nawyki kontaktów międzyludzkich, ubiór, święta, rozrywki. Zanegowano tradycyjne instytucje- na przykład instytucję <jurodiwych>. Anatemą obłożono cały kompleks idei kształtujących życie kraju, który wydawał się niezachwiany i nieprzemijający.”

U fundamentów tychdrastycznych zmian leżało z jednej strony przekonanie o intelektualnym zacofaniu Rusi, z drugiej zaś misyjne oraz imperialne ambicje Nikona i wynikająca stąd chęć przystosowania liturgii czy tradycji kościelnej do liturgii i tradycji greckiej.

Zasadniczemu i fundamentalnemu przekształceniu uległa również obowiązująca historiografia. Odrzucone zostało dotychczasowe eschatologicznego napięcie, przekonanie o rychłym nadejściu Sądu Ostatecznego, które legło u fundamentów mesjanistycznego charakteru Świętej Rusi. Po reformach perspektywa Paruzji została bezpiecznie oddalona w czasie. W konsekwencji osłabieniu uległ również zasadniczy przecież dla Trzeciego Rzymu koncept państwa – strażnika wiary i zbawienia poddanych. Greckie reformy Nikona, odchodzące od modelu staroruskiego i średniowiecznej, teocentrycznej historiografii, stawiały podwaliny pod późniejsze sekularyzacyjne reformy Piotra Wielkiego.

Zmiany nie ominęły również kwestii relacji pomiędzy carem a patriarchą. Nikon pragnął odejść od staroruskiego modelu diarchii na rzecz modelu monokratycznego. W jego przekonaniu to właśnie Kościół i patriarcha powinni stać wyżej w hierarchii władzy, podporządkowując sobie cara. W ten sposób szybko harmonijna współpraca między patriarchą a carem Aleksym na rzecz budowy uniwersalnego imperium została zaniechana. Zamiast wymarzonego modelu eklezjalnego z przewagą Kościoła, doszło do umocnienia i utwierdzenia dominacji cara nad patriarchą, jaka miała już miejsce za czasów Iwana IV Groźnego. Ograniczona została kościelna władza sądownicza i administracyjna, co było krokiem w kierunku budowy państwa biurokratyczno-policyjnego, a sam patriarcha został wkrótce całkowicie odsunięty od przeprowadzania reform religijnych, za które odpowiedzialność wzięło państwo i car. Spór Nikona z Aleksym ostatecznie zakończył epokę diarchii i zbudował podwaliny pod przyszły model władzy stworzony przez Piotra Wielkiego.

Imperium Rosyjskie Piotra I

Na czym więc polegał nowy model władzy Piotra Wielkiego? W swojej istocie podobny był do zachodnioeuropejskiego ustroju monarchii absolutnej. Odchodząc ostatecznie od modelu diarchicznego oraz jego modyfikacji z czasów cara Aleksego (model dominacja cara) Piotr uzyskuje pełnię władzy, w całkowitej niezależności od hierarchii kościelnej i patriarchy (model dyktatu cara). Sam Kościół, który za czasów cara Aleksego i patriarchy Nikona utracił już cześć swojej pozycji, teraz został ostatecznie podporządkowany państwu i carowi, sprowadzony do funkcji czysto utylitarnej, do rangi urzędu państwowego. Jednocześnie deprecjacji roli Patriarchatu towarzyszyło nowe zjawisko: „Negacja tradycji Świętej Rusi zaowocowała nowym zjawiskiem dla rosyjskiej kultury- „świecką świętością”, ubóstwieniem monarchy. Wprowadzano kult Piotra- Pierwszego Wielkiego Ojca Ojczyzny”.

Wprowadzane reformy w duchu europejskim zaowocowały ostatecznym odejściem od perspektywy religijnej w przestrzeni politycznej. Model umiarkowanej, oddalonej perspektywy eschatologicznej – obecnej w okresie imperium uniwersalnego Aleksego i Nikona – zastąpiła immanencja, postrzeganie polityki w oderwaniu od historiozofii średniowiecznej i odpowiedzialności za zbawienie poddanych. Dawny antybizantynizm, a później grekofilię, zastąpiła okcydentalizacja i sekularyzacja – Rosja miała stać się imperium na wzór europejski, operującym w porządku doczesnym i w oparciu o zachodnią koncepcję racji stanu.

W ten sposób nastąpiło przejście od modelu Trzeciego Rzymu (antybizantyjska Ruś Moskiewska), przez model Drugiego Rzymu (uniwersalne i propobizantyjskie imperium Aleksego i Nikona) do modelu Pierwszego Rzymu (pogańskie, zsekularyzowane, operujące wyłącznie w porządku doczesnym oraz definiowane przy pomocy koncepcji racji stanu Imperium Rosyjskie Piotra).

Symbolem tej transformacji może być zmiana nazwy państwa wprowadzona za czasów Piotra. Ruś (Rus’) przekształciła się w Imperium Rosyjskie (Rassijskaja Imperia). Jednocześnie nastąpiła zmiana w kształcie samego imperium i imperializmu. Imperium wielkoruskie a następnie uniwersalne imperium Wielkiej, Małej i Białej Rusi ewoluowało w imperium ponadetniczne: „Imperialna dominanta tworzenia rosyjskiego społeczeństwa polegała na tym, że ‘Rosjan’ zaczęto identyfikować przede wszystkim jako poddanych rosyjskiego państwa. W tym znaczeniu nawet termin ‘Rosjanie’ (jak zresztą i samo pojęcie Rosji, które za Piotra I zamieniło pojęcie Ruś) pojawił się nie tylko jako etap na drodze stanowienia ‘narodu’, a raczej jako terminologiczne określenie zasady ponadetnicznego i imperialnego poddaństwa”.

Podsumowanie trzech modeli rosyjskiej państwowości

Model państwa wprowadzony przez Piotra I będący ewolucją dwóch poprzednich koncepcji rosyjskiej państwa stanowi ostatni z zasadniczych wzorów państwowości naszego wschodniego sąsiada. W kolejne latach rzeczywiste i teoretyczne zmiany w obrębie funkcjonowania państwa rosyjskiego polegały na dalszej modyfikacji i łączeniu istniejących już elementów bądź ich dalszej radykalizacji (vide państwo bolszewickie będące zradykalizowaną i zbrutalizowaną wersją Imperium Piotra I). Podsumowując zbiorczo każdy z trzech przedstawionych modeli możemy zawrzeć kilka konstytutywnych dla nich cech we wspólnej tabeli.

Święta Ruś

Imperium uniwersalne

Imperium Piotra I

Trzeci Rzym

Drugi Rzym

Pierwszy Rzym

Imperium wielkoruskie

Imperium uniwersalne

Imperium ponadetniczne

Państwo zamknięte (Rosja jako święty wzór)

Państwo półotwarte (Rosja jako apostoł, misjonarz wiary prawosławnej)

Państwo „otwarte”, inkluzyjne

Eschatologia (wyczekiwanie rychłego Sądu Ostatecznego)

Eschatologia umiarkowana, Sąd Ostateczny oddalony bezpiecznie w czasie

Immanencja, całkowita eliminacja perspektywy eschatologicznej z porządku politycznego

Zbawienie poddanych

Zalążki racji stanu

Racja stanu

Antybizantyjskość

Grekofilia

Okcydentalizacja + sekularyzacja

Naród religijny

Naród religijny

Naród świecki

Diarchia

Dominacja cara

Dyktat cara

 

A jak wygląda współczesna Rosja?

Po pierwsze dzisiejsza Federacja Rosyjska jest państwem operującym w porządku Pierwszego Rzymu. Nie ma więc mowy o traktowaniu aparatu państwowego i działaniach politycznych jako narzędzi służących zbawieniu poddanych. Nie ma też perspektywy eschatologicznej, działanie państwa odbywa się całkowicie na płaszczyźnie immanentnej, doczesnej, w oparciu o rację stanu i związane z nią cele natury politycznej oraz ekonomicznej.

Po drugie dzisiejsza Rosja jest imperium ponadetnicznym opartym o wypracowaną przez euroazjanistów koncepcję superetnosu – ponadnarodowej etniczno-geograficznej wspólnoty ludów prawosławnych, islamskich, nierosyjskich. Wspólnota ta zamieszkuje nowy kontynent Eurazję- przestrzeń pośrednią i odrębną od Europy i Azji, obejmującą terytorium od Lwowa do Wielkiego Muru Chińskiego.

Federacja Rosyjska

Pierwszy Rzym

Imperium ponadetniczne oparte o koncepcję superetnosu

Model otwarty- umiarkowana europeizacja+ kulturowa kontra do Zachodu

Immanencja, całkowita eliminacja perspektywy eschatologicznej z porządku politycznego

Racja stanu

Umiarkowana okcydentalizacja

Naród świecki

Dominacja funkcjonalna

 

Pewnym novum jest również obowiązujący obecnie model relacji pomiędzy Cerkwią a państwem. Nazwać go można dominacją funkcjonalną. Model ten jest modyfikacją idei diarchii funkcjonalnej autorstwa żyjącego w XIX w. działacza politycznego i publicysty Lwa Tichomirowa. Zgodnie z nią religia prawosławna nie jest już rozpatrywana w kategoriach metafizycznych, w ścisłym związku z eschatologicznym wymiarem państwa. Kościół w partnerskiej relacji z państwem zostaje sprowadzony wyłącznie do gwaranta i pożądanego wzorca moralności; jego wymiar transcendentny nie jest brany już pod uwagę. W ten sposób prawosławie staje się odpowiedzialne razem z państwem za kształt moralny rosyjskiego społeczeństwa . Model ten w moim przekonaniu został zaadoptowany we współczesnej Rosji, operującej już w logice świeckiej (gdzie naród nie jest już narodem prawosławnym lecz narodem świeckim), sekularnej, pozbawionej wymiaru eschatologicznego. Przy czym zamiast modelu partnerskiej relacji mamy do czynienia raczej z przewagą i podporządkowaniem Cerkwi (reaktywowanej po okresie ZSRR) państwu stąd moja modyfikacja koncepcji Tichomirowa z modelu diarchii na model dominacji.

W końcu dzisiejsza Rosja wydaje się stronić od modelu zamkniętego czy półotwartego. W moim przekonaniu mamy do czynienia raczej z modelem otwartym, lekko zmodyfikowanym w stosunku do czasów Piotra I. Mniejszy nacisk położony jest na europeizację państwa i społeczeństwa rosyjskiego (vide ustawa o zakazie propagowania „nietradycyjnych zachowań seksualnych”), a większy na podkreślanie odrębności kulturowej Rosji, podobnie do czasów cara Mikołaja I i działań jego ministra edukacji Sergieja Uwarowa, który odwołując się do dziedzictwa Nikona i Świętej Rusi, nie uciekając jednocześnie od postępującej europeizacji, podkreślał pewnego rodzaju kulturową uwarunkowaną rosyjskość, która stać się miała jednym z fundamentów państwa.

Podsumowanie

Święta Ruś Iwana Groźnego, Imperium Aleksego i Nikona, Imperium Piotra Wielkiego. W moim przekonaniu te trzy modele są odpowiedzialne za ukształtowanie tożsamości rosyjskiej państwowości. Pomimo ewolucji, historycznych modyfikacji oraz pojawienia się nowych koncepcji (przede wszystkim idei eurazjatyckiej) możliwe jest zauważanie zasadniczej ciągłości rosyjskiej państwowości.

Tym, co łączy państwo Iwana Groźnego i Władimira Putina jest z jednej strony jednoznacznie imperialny charakter obu podmiotów politycznych, z drugiej silnie zakorzenione poczucie własnej narodowej wartości, wyjątkowości oraz poczucia odrębności od Zachodu.

Kiedyś ufundowane na religijnej sankcji, dziś sięgającej do tych religijnych tradycji w celu wzmocnienia kulturowej odrębności rosyjskiego narodu. Obserwując niedawne działania Federacji Rosyjskiej na Ukrainie nie dostrzegam zbyt wielkiej różnicy pomiędzy Władimirem Putinem a Iwanem Groźnym. 700 lat temu opierały się one na sile militarnej i religii, dziś na wojsku oraz surowcach energetycznych. Ale Rosja to niezmiennie państwo imperialne.