Nie dajmy się wciągnąć walcom polityki

Zabójstwo Pawła Adamowicza jest zdarzeniem tragicznym, a jego wyjaśnienie tworzy przestrzeń do wielu daleko idących interpretacji. Już dziś widać, że dwie z nich będą dominować w budowaniu zbiorowej pamięci o tych dniach, bo – choć krańcowo różne – wyraźne identyfikują odpowiedzialność za tę śmierć. Wskazanie winnego traumatycznego wydarzenia, które dotknęło tak liczną część polskiego społeczeństwa, niesie zaś w sobie wyraźny potencjał polityczny. Nic nie jednoczy tak bardzo jak wspólne rozumienie sensu konkretnego wydarzenia, zwłaszcza gdy przy okazji można raz jeszcze nazwać wspólnego wroga i rozpocząć nowy etap krucjaty przeciwko niemu.

Winny: ślepy los

Pierwsza interpretacja, która pojawiła się zaraz po zdarzeniu, wskazywała na chorobę psychiczną jako motyw przewodni. W obiegu szybko pojawiła się informacja, że u mordercy pod koniec odbywania przez niego kary w więzieniu stwierdzono zaburzenie psychiczne. Choć krzyczał on ze sceny: „Platforma Obywatelska mnie torturowała, dlatego właśnie zginął Adamowicz”, to jednak zdaniem niektórych specjalistów „był to motyw urojony”. Taką właśnie opinię wygłosił na przykład dr Jerzy Pobocha, psychiatra, pierwszy prezes Polskiego Towarzystwa Psychiatrii Sądowej, który ponad 30 lat pracował w areszcie śledczym. W wywiadzie dla – co ważne – liberalnego portalu natemat.pl stwierdza, że zachowania zamachowca „nie da się wytłumaczyć racjonalnie. Jeśli ktoś po dokonaniu takiego czynu się śmieje, to jest to objaw, który występuje w schizofrenii. Nazywa się to paratymia”. Pobocha tym samym wyraźnie odróżnia motywy zabójcy Adamowicza od głośnego ataku na siedzibę Prawa i Sprawiedliwości w Łodzi sprzed kilku lat. W tym drugim przypadku „to był sam fanatyzm, a nie wyraz choroby psychicznej. Nie stwierdzono u niego zaburzeń”. Natomiast zdjęcia z Gdańska „można pokazywać studentom jako klasykę zaburzeń psychicznych”.

Interpretacja Pobochy, co zrozumiałe, jest wygodna dla wszystkich przeciwników PO, gdyż zdejmuje z nich potencjalną odpowiedzialność za bezpośredni wpływ na motywację zabójcy. Jak czytamy w tym samym wywiadzie: „[Zamachowiec] chciał zaatakować ważną osobę, a najważniejszą osobą był prezydent. Być może gdyby stał tam poseł czy minister, to zaatakowałby jego”. Zatem mamy tu do czynienia z przypadkiem, brutalną siłą losu, którą Machiavelli nazywa fortuną. To oczywiście straszna perspektywa dla bliskich i współpracowników prezydenta Adamowicza, gdyż odziera jego śmierć z „metafizycznego sensu”. Nie ma nic gorszego, niż ból straty bliskiej osoby zupełnie przez przypadek, bo ktoś znalazł się w złym miejscu o złej porze. Ot, „los tak chciał”.

Nam również trudno jest przyjąć taką perspektywę, gdyż nowożytne państwo złożyło nam obietnicę, że jest w stanie opanować kapryśne wyroki fortuny. Przecież dlatego jesteśmy gotowi oddawać w ręce Lewiatana kolejne porcje swojej wolności, by tylko mieć pewność, że zapewni nam on bezpieczeństwo. Stąd zrozumiałe jest, że natychmiast po zamachu pojawiły się spekulacje na temat poziomu zabezpieczenia koncertu, zaangażowania policji czy jakości firmy ochroniarskiej. Inni doszukiwali się słabości państwa w tym, że Stefana W. zbyt lekkomyślnie wypuszczono na wolność, co stało się praprzyczyną całego dramatu.

Takie myślenie musi jednak prowadzić do utopii sekurytyzacji, do wiary w państwo, które obroni nas przed wszelkimi przeciwnościami losu.

Jak słusznie zauważył Jacek Żakowski w rozmowie z Onetem, „bezpieczeństwo nie istnieje. Szaleńcy atakujący osoby publiczne to normalna sytuacja, nie twierdzę, że dobra. To jest nie do uniknięcia”. W tej samej rozmowie bardzo przestrzegał on również przed pomysłami zwiększenia kontroli obywateli i sił bezpieczeństwa. „To zawsze prowadzi tylko do ograniczenia wolności i do nasilenia ryzyk różnego rodzaju”. Życie jest niebezpieczne, a próby uwolnienia go od wszelkich ryzyk zawsze źle się kończą.

Celowo przywołuję wypowiedzi Pobochy i Żakowskiego udzielone liberalnym portalom, by pokazać, że kwestia interpretacji tragedii w Gdańsku w duchu „ślepego losu” wcale nie jest wyłącznie domeną prawicy, choć oczywiście dziś jej politycznie najbardziej sprzyja. Warto o tym pamiętać, bo również po Smoleńsku duża część wyborców PiS-u przyjmowała tezę o przypadku i chaosie organizacyjnym, a nie zamachu, jako głównych przyczynach katastrofy. Nim uruchomią się wielkie walce pamięci każdego z plemion, nim ukształtuje się obowiązująca w danym środowisku wykładnia, każdy indywidualnie interpretuje tak dramatyczne wydarzenia. Opinia publiczna chwilę po każdej tragedii jest dużo bardziej polifoniczna, niż w pierwszą rocznicę jej obchodów.

Winni: politycy prawicy oraz księża

Z opinią Pobochy skrajnie nie zgadza się Polskie Towarzystwo Psychoanalityczne. W oświadczeniu opublikowanym na ich profilu na Facebooku czytamy, że „nie mając wiedzy o motywach zamachowca i jego stanie psychicznym nie pozwalamy sobie na ferowanie szybkich ocen”. W kolejnych zdaniach oświadczenia autorzy wykazują już dużo mniej powściągliwości, wyraźnie wskazując winnego: „Najważniejsi politycy rządzącej Zjednoczonej Prawicy, członkowie rządu, posłowie i senatorowie, sprzyjające władzy media, również publiczne, a także liczni hierarchowie kościoła katolickiego głosili słowa nienawistne i pogardliwe wobec Jurka Owsiaka. Prezydent Adamowicz także był nieustająco obiektem ich ataków. Ich pełna wrogości postawa, powtarzane przez nich kłamstwa i pomówienia nasiliły narastające już od paru lat bardzo głębokie podziały w polskim społeczeństwie. (…) Kto szerzy mowę nienawiści, ten jest moralnie odpowiedzialny za czyny motywowane nienawiścią”.

Zderzenie krańcowo różnych opinii pierwszego prezesa Polskiego Towarzystwa Psychiatrii Sądowej ze stanowiskiem Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego jest wstrząsające. Nie jestem przecież psychiatrą. Nie mam kompetencji, by ocenić motywy działania zamachowca, a od ich zrozumienia zależy przecież moja interpretacja całego zdarzenia. Dlatego szukam opinii ekspertów, ufając ich rzetelności. I wtedy dowiaduję się krańcowo różnych rzeczy. Albo jest tak, że nawet student psychologii rozpozna w działaniu zamachowca z Gdańska objawy paratymii, albo nic nie możemy wiedzieć o motywach zamachowca. Albo jest tak, że mamy do czynienia z tragicznym zrządzeniem losu, albo to oczywisty owoc nienawistnej propagandy księży oraz polityków prawicy. Albo, albo. Moja potrzeba zrozumienia, nadania wydarzeniom sensu, domaga się tego rozstrzygnięcia. Chcę poznać obiektywną prawdę na jego temat, którą uznają również inni wokół mnie.

I trzeba sobie powiedzieć jasno: takie pragnienie w dzisiejszym świecie nigdy nie zostanie zaspokojone. Nie sprzyja temu zwłaszcza ten potok newsów, tweetów i komentarzy live. W takiej rzeczywistości nie mamy czasu na przeżycie szokującej informacji oraz jej dogłębne zbadanie i przemyślenie.

Nasza niecierpliwa infosfera natychmiast narzuca mi ramy interpretacji, w których mam się poruszać. Jak pokazuje powyższy przykład rozbieżnych opinii psychiatrów, nie mam również co liczyć na autorytety, które siłą nabytej wiedzy i doświadczenia pozwolą mi rozstrzygnąć pewne kwestie jednoznacznie i ostatecznie. Ich opinie są równie polifoniczne.

I tu tkwi zarówno istota kryzysu komunikacyjnego Zachodu, jak i naszej tragicznej sytuacji. Wcale nie mamy aż takiego problemu z fake newsami, bo fakty można stosunkowo łatwo zweryfikować. Mamy jednak problem z ustanowieniem wspólnych ram interpretacji świata, które pozwalają nam układać kolejne wydarzenia w logiczną i spójną całość. „Bańki” nie są w stanie się ze sobą skomunikować.

W obecnym polskim kontekście uderza coś jeszcze. Przynajmniej od II wojny światowej to Kościół katolicki proponował język oraz ramy interpretacyjne dla kolejnych tragedii narodowych. W przypadku zabójstwa Pawła Adamowicza chyba po raz pierwszy tak mocno wybrzmiewa upadek jego autorytetu w tym względzie. Kościół przestał być zwornikiem dla całej wspólnoty, nie tworzy sensu, który wyraża stan świadomości większości społeczeństwa. Co więcej, nie tylko w przywołanym oświadczeniu PTP, ale również w bardzo licznych komentarzach, staje się on współwinnym zaistniałej sytuacji. Pod tweetem księdza Przemysława Śliwińskiego, rzecznika prasowego Archidiecezji Warszawskiej, który zapraszał na mszę żałobną pojawił się fragment wiersza Juliana Tuwima Pogrzeb prezydenta Narutowicza: „Krzyż mieliście na piersi, a brauning w kieszeni / Z Bogiem byli w sojuszu, a z mordercą w pakcie”. Znamienne, że zebrał on wiele pozytywnych komentarzy. Trzeba chyba zatem przyjąć do wiadomości, że Kościół na naszych oczach przestaje być instytucją dysponującą niezbędnym autorytetem społecznym do pełnienia roli zwornika wspólnoty, przez co jeszcze trudniej będzie nam mówić tym samym językiem.

Polityka jako erzac sensu

W ten świat rozpadu wspólnych ram interpretacyjnych wchodzą dziennikarze i politycy, których celem jest „wpisać ten chaos w jakieś znane kategorie, przetłumaczyć go na język, do którego jesteśmy przyzwyczajeni”, czyli język codziennego sporu politycznego. Tomasz Stawiszyński w tekście O potrzebie powściągliwości opublikowanym przez „Krytykę polityczną” celnie zauważa, że wpisując tę tragedię w znany kontekst jesteśmy w stanie „wyegzorcyzmować bezsensowny, absurdalny charakter tego czynu”. W ten sposób „usuwamy z pola widzenia zbrodnię, której ofiarą w każdej chwili może paść każdy z nas i której chaotyczny, bezładny charakter budzi bodaj równie silne przerażenie, co jej tragiczne skutki. Zamiast tego wszystkiego dostajemy zbrodnię, która potwierdza naszą wizję rzeczywistości, nie zaś konfrontuje nas z faktem, że bezpowrotnie wypadła ona z ustalonych ram. Potwierdza, a więc pozwala zachować niezagrożone continuum”.

Ten zabieg jest tym bardziej naturalny, że, na co z kolei zwraca uwagę Krzysztof Stanowski, „takie morderstwo jest na swój sposób oczekiwane – oczekiwane w tym sensie, że wisiało w powietrzu i jeśli już zdarzyła się tragedia to w minutę została odpowiednio przyporządkowana. Wiele osób czuło, że do czegoś takiego dojdzie. Że eskalacja nienawiści, głupoty, zbydlęcenia doprowadzi do najgorszego, dlatego teraz faktyczny motyw sprawcy schodzi na dalszy plan”. Walce pamięci każdego z plemion ruszyły.

Uciec przed polsko-polskim walcem

I tak doszedłem do wniosku, który mnie samego najbardziej zaskoczył. Od wielu lat należę przecież do środowiska, które odważnie głosi pochwałę polityczności. Dziś jednak jedynym sposobem jaki widzę, by obronić swoją wolność przed walcami każdego z plemion, jest maksymalnie zdystansować się od bieżącej polityki.

Po pierwsze, nie chcę dać się wkręcić w bezsensowną przepychankę kto zaczął pierwszy używać mocnego języka w polityce, a kto jedynie reagował na zaczepkę drugiej strony. Kto mówił o zdradzieckich mordach, a kto o dożynaniu watahy. Ta rozmowa donikąd nas nie zaprowadzi. Jeśli obie strony nie rozumieją, że sytuacja stała się tak poważna, że każdy powinien zrobić krok w tył, bez oglądania się na „tamtych”, to sorry, Panowie i Panie, nie nadajecie się do rządzenia naszym krajem.

Po drugie, za długo śledzę politykę, by nie dostrzec w słowach Donalda Tuska o obronie Gdańska, Polski i Europy przed „nienawiścią i pogardą” możliwej oczywistej strategii politycznej na kolejne lata. Tak, wydarzenia z niedzieli mogą stać się dla anty-PiS-u czymś na kształt mitu smoleńskiego, ale hipokryzja tej strategii jest dla wszystkich oczywista. Przed chwilą PO oskarżało PiS, że „robi politykę na trumnach” – dziś zamienili się miejscami. Przed chwilą PO oskarżało PiS, że sztucznie buduje mit Lecha Kaczyńskiego – dziś zamienili się miejscami. Przed chwilą PO krytykowało PiS, że nie chce wspólnych obchodów – dziś zamienili się miejscami. Socjotechnika ma to do siebie, że działa tylko raz. Stosowanie tego samego schematu, który przed chwilą się krytykowało, nie zadziała. Jako przedstawiciel „ciemnego ludu” mam dla Was złą wiadomość – nie kupuję tego.

Po trzecie, wpisanie zabójstwa Pawła Adamowicza w obecny spór polityczną jest prostą ucieczką od naszej odpowiedzialności. Rzeczywiście, mamy społeczny problem z agresją werbalną, zwłaszcza w infosferze, ale wyłącznej odpowiedzialności nie ponoszą za niego Tusk i Kaczyński. To my dajemy się wkręcać w te emocje, to my jesteśmy ich nośnikami, to my generujemy niezliczoną liczbę komentarzy i memów. Czy naprawdę ktoś o zdrowych zmysłach wierzy, że gdyby Tusk i Kaczyński zniknęli z polityki, to rozwiązałoby to nasz problem z hejtem w Internecie? Wystarczy pooglądać niemających nic wspólnego z polityką „patostreamerów” na Youtubie, by zrozumieć, że to kłamstwo wmawiane nam przez polityków, by mobilizować nas przeciwko ich adwersarzom. Wskazanie kozła ofiarnego może i na chwilę uspokoi nasze sumienia, ale nie rozwiąże żadnego problemu społecznego.

Wykładając karty na stół: piszę te słowa zwłaszcza do tych Czytelników, którzy sami identyfikują się z obozem anty-PiS-u. Rozumiem Waszą wściekłość. Rozumiem, że przez ostatnie trzy lata czujecie się poniżani. Rozumiem, że nie zgadzacie się z Polską Kaczyńskiego. Macie do tego pełne prawo. Ba, w wielu punktach pewnie jest nam bliżej do siebie, niż myślicie.

Ale nie idźcie drogą zemsty i rewanżu. Ona nas wszystkich donikąd nie zaprowadzi.

Triumfujące zło

Od niedzieli mam poczucie, że uczestniczę w spektaklu, który ktoś inny wyreżyserował. Niczym w pierwszym odcinku serialu Black Mirror, który opowiada o psychopatycznym artyście przeprowadzającym na całym społeczeństwie makabryczny performens. Wszyscy jak po sznurku reagują zgodnie z założonym przez niego scenariuszem. Podobnie jest z nami. Mam wrażenie, że od niedzieli wszyscy odgrywamy z góry zaplanowane dla nas role. Zdarzyła się niewyobrażalna zbrodnia, której nikt z nas nie chciał. Mamy jednak wolność, by się tej zbrodni nie poddać. Im więcej wywoła ona w nas gniewu, nienawiści do innych, chęci zemsty – tym bardziej się jej poddamy. Im więcej dzięki niej odkryjemy w sobie gotowości do uderzenia się we własne piersi, zrobienia kroku w tył, wybaczenia – tym większe będzie nasze zwycięstwo.

Na koniec chodzi przecież o Pawła Adamowicza oraz jego bliskich. Morderstwo jest uprzedmiotowieniem zamordowanej osoby w sposób radykalny, aż do pozbawienia jej życia. Ktoś zapragnął kosztem byłego prezydenta Gdańska zamanifestować własny dramat. Jesteśmy winni zamordowanemu i jego bliskim, by nie uczynić z pamięcią o nim tego samego. Nie możemy uprzedmiatawiać tego cierpienia dla własnych celów, choćby były one najbardziej szczytne. Powinniśmy zrobić wszystko, by w przyszłości pamięć o tych strasznych dniach stycznia 2019 r. była pamięcią o cierpieniu, ale i o zwycięstwie nadziei, a nie stała się kolejnym paliwem wojny polsko-polskiej.